VİZELİ KELÂMCI BİHİŞTÎ RAMAZAN EFENDİ VE KELAMÎ DÜNYASI

Yıl 2017, Cilt: 3 Sayı: 2, 45 - 90, 15.12.2017

Mustafa Akman

Öz

Bihiştî
Ramazan Efendi Vize’de doğmuş; Çorlu’da vaizlik ve tarikat şeyhliği yapmıştır.
Çok yönlülüğüyle bilinen ve bu bağlamda şâirliğiyle de ün yapmış olan
Bihiştî’nin kelâmla ilgili olarak bilinen yegâne eseri, Hâşiyetu'l-Hâşiye alâ
Şerhi Akâidi'n-Nesefîyye li'l-Hayâlî adıyla yazdığı hâşiyedir. Şerh ve
hâşiyecilik dönemlerinin bütün özelliklerini taşıyan bu hâşiye, Osmanlı
medreselerinde, Hayâlî hâşiyeleri içerisinde en rağbet göreni olmuş ve
Osmanlının son dönemlerine kadar Hayâlî hâşiyesi ile birlikte defalarca
basılmıştır. Bu makalemizde kendisini Mâturîdî gelenek içerisinde konumlandıran
Bihiştî’nin haşiyesini ve buna bağlı olarak aynı zamanda bir mutasavvıf yönü de
olan Bihiştî’nin düşünce dünyasını ve adı geçen hâşiyesinde sergilediği
kelâmcılığını inceleyeceğiz.

Anahtar Kelimeler

Bihiştî Ramazan Efendi, Hâşiye, Şerhi Akâid, Hayâlî

Kaynakça

• AK, Ahmet (2014). “Nesefî Şerhlerinde İmâm Mâturîdî’nin İzleri: Peygamberlere İman Örneği”, Eskişehir: Uluslararası İmâm Mâturîdî Sempozyumu, (s. 107-114), Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi 28-30 Nisan.
• AK, Ahmet (2015). “İmam Mâturîdî ve Nesefî Şârihlerine Göre Peygamberlere İman”, KSÜİFD, c. XIII, s. 26, s. 71-89.
• AK, Ahmet (t.y.). “Nesefî Şerhlerinde İmam Mâturidî’nin İzleri: Peygamberlere İman Örneği”, KS Üniversitesi, http://bilgelerzirvesi.org/bildiri/maturidi/Doc-Dr-Ahmet-AK.pdf (erişim: 16.06.2017), s. 1-14.
• AKMAN, Mustafa (2016). Celaleddin ed-Devvânî’nin Kelam Sistemi, YYÜSBE, YDT, Van.
• AKMAN, Mustafa (2017). “Bihiştî Ramazan Efendi El-Vizevî Ve Kelâmdaki Yeri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (www.sosyalarastirmalar.com), c. 10, s. 51, s. 1181-1208.
• AKMAN, Mustafa (2017). İbn-i Arabî: Kelami Tartışmalar, Sorular, Şüpheler, İstanbul: Ekin Yayınları.
• AKMAN, Mustafa (2017). “Kelâmî Perspektifle Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (www.sosyalarastirmalar.com), c. 10, s. 50, s. 833- 862.
• AKPINAR, Cemil (1994). “Dâvûd-i Karsî”, DİA, (c. 9, s. 29-32), İstanbul, DVY.
• AKÜN, Ömer Faruk (1988). “Ahdî”, DİA, (c. 1, s. 509-514), İstanbul, DVY.
• ALTINTAŞ, Ramazan (1999). “Haşviyye’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri”, Sivas: CÜİFD, s. 3, s. 57-100.
• ALTINTAŞ, Ramazan (2007). “İslam İnancının Temel Klâsikleri: "Akâid Risâleleri"”, Sivas: Kültürümüz ve Kitap (Sempozyum Tebliğleri 4-6.05.2007), (s. 60-71) Haz: Ş. Tutçu - O. Kavaklıoğlu.
• ARSLAN, İhsan (2017). “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Hz. Peygamber ve Mucize”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (www.sosyalarastirmalar.com), c. 10, s. 50, s. 882- 903.
• ASLANTÜRK, Ayşe Hümeyra (2006). “Necmeddin Nesefî”, DİA, (c. 32, s. 571-573), İstanbul, DVY.
• AYDEMİR, Yaşar (2000). Behiştî Dîvânı: Bihişti, hayatı, şahsiyeti, eserleri ve divanının tenkidli metni, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı yayınları.
• AYDEMİR, Yaşar (2017). Behiştî Dîvânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR,78362/behisti-divani.html (erişim: 04.07.2017).
• AYDIN, Hüseyin (1992). “Osmanlılarda Felsefî Düşünce”, Bursa: UÜİFD, c. IV, s. 4, s. 1-8.
• AYDIN, M. Akif (2000). “İmâmet (Fıkıh)”, DİA, (c. 22, s. 203-207), İstanbul, DVY.
• AZAMAT, Nihat (1988). “Abdürrahîm-i Rûmî”, DİA, (c. 1, s. 293), İstanbul, DVY.
• BAŞKAYA, Fikret (1999). Yediyüz: Osmanlı Beyliğinden 28 Şubat’a: bir devlet geleneğinin anatomisi, Ankara: Ütopya Yayınları.
• BEDİR, Murteza (2004). Fıkıh, Mezhep ve Sünnet, İstanbul: Ensar Neşriyat.
• BEBEK, Adil (1998). “Hayâlî”, DİA, (c. 17, s. 3-5), İstanbul, DVY.
• BİHİŞTÎ, Ramazan Efendi (1306). Hâşiyetu’l-Bihiştî ale’l-Hayâlî, Muslihiddin Mustafa el-Kestelî, Hâşiyetu’l-Kestelî ala Şerhi’l-Akâid (sonunda ek olarak verilen: Hayâlî Hâşiyesi’nin hamişinde/ kenarında), (İSAM Kütüphanesi demirbaş no: 084467), Dersaâdet: Dâru't-tıbâati'l-âmire.
• BİHİŞTÎ, Ramazan b. Muhsin (1308). Hâşiyetu Bihiştî Alel-Hayâlî, (Hayâlî, ala şerhi’l-akâid kenarında/ hamişinde), İstanbul: Matbaatu’l-Âmire, (Atatürk Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Seyfettin Özege Salonu, Demirbaş no: 0103158, 108 sahife).
• BİHİŞTÎ, Ramazan Efendi (1321). Hâşiye-i Bihiştî ale’l-Hayâlî (Hâşiyetu’l-Hâşiye ala Şerh-i Akâidi’n-Nesefîyye li’l-Hayâlî), Şemseddin Ahmed b. Musa Hayâlî Hâşiye ala Şerhi’l-Akaidi’n-Nesefîyye’nin hamişinde/ kenarında, (Nesefî’ye ait Akaid üzerine Teftâzânî’nin yaptığı şerhe Hayâlî’nin yaptığı hâşiye üzerine Bihiştî Ramazan Efendi’nin yaptığı hâşiyedir.), [y.y., t.y.] (İstanbul : Matbaa-i Osmaniye,) (İSAM Kütüphanesi demirbaş no: 158059).
• BİHİŞTÎ, Ramazan b. Abdulmuhsin (1326), Hâşiyetu Bihiştî, [Önce Şerhu’l-Akaid ve kenarında Kestelî hâşiyesi (2-199 arası) ve peşinden Hayâlî hâşiyesi kenarında ise Bihiştî hâşiyesi (yeni bir sıra numarası ile: 2-11 arası) verilmiş, Tab ve Naşir: Krimî Yusuf Ziya, Dersaadet: Şirketi Sahaifi Osmani Matbaası Çemberlitaş. Dış kapakta: (el-Akaidu’n-Nesefîyye, Telif: İmam Ebu Hafs Ömer b. Muhammed en-Nesefî, Şerh: el-Allame Mesud b. Sadeddin et-Teftâzânî, Ofset ile yeni baskı, Mektebetu’l-Müsenna-Bağdad, Kasım Muhammed er-Receb) bilgisi var.
• BİLGİN, A. Azmi (2009). “Sinâniyye”, DİA, (c. 37, s. 240-241), İstanbul, DVY.
• BULUT, Mehmet (2000). “İhve-i Selâse”, DİA, (c. 22, s. 6-7), İstanbul, DVY.
• ÇAĞLAYAN, Harun (2016). “Sosyo-Kültürel Açıdan Kelâm ve Hadis İlimlerinde Epistemoloji”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, c. V, s. 1, s. 75-91.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed (2016). Divanlar Arasında, 5. bsk., İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• ÇELEBİ, İlyas (2009). “Sıfat”, DİA, (c. 37, s. 100-106), İstanbul, DVY.
• ÇELEBİ, Katib (2007). Keşfü’z-Zunûn, çev. Rüştü Balcı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• ÇELEBİ, Katib (2014). Keşf-el-Zunun, hazırlayanlar: Şerefettin Yaltkaya, Rifat Bilge, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• DEĞMİŞ, Zeki (2006). Osmanlılarda İtikadi Mezhepler, YYLT, Van: YYÜSBE.
• DEMİRCİ, Osman (2012). Osmanlı Medreselerinde Kelam Öğretimi (İznik, Bursa, Edirne, İstanbul), MÜSBE, YDT, İstanbul.
• DEMİRCİ, Osman (2013). “Medrese Geleneğinde Akâid ve Kelâm İlmi”, Kelam Araştırmaları Dergisi, c. XI, s. 1, s. 253-269.
• DİNDAR, Muharrem (1999). Bihiştî Ramazan Efendi ve Cemşâh u Alemşâh (edisyon Kritik), YYLT, Bursa: UÜSBE.
• ELBÂNÎ, Muhammed Nasiruddin (2002). “Âhâd Hadislerin Akâid ve Ahkâmda Hüccet Olması Meselesi”, çev. Ahmet Yıldırım, SDÜİFD, s. 9, s. 125-143.
• ELMALI, Sezgin (2016). Molla Hayâlî’nin Kelâmî Görüşleri (Şerhu’l-Kasîdeti’n-Nûniyye Bağlamında), YYLT, Edirne: TÜSBE.
• EMECEN, Feridun (2010). “Süleyman I”, DİA, (c. 38, s. 62-74), İstanbul, DVY.
• FAZLIOĞLU, İhsan (1998). “Hendese (Osmanlı Dönemi)”, DİA, (c. 17, s. 199-208), İstanbul, DVY.
• GÖLCÜK, Şerafeddin (1998). Kelâm Tarihi- Kişiler Görüşler Eserler, 2. bsk., Konya: Esra Yayınları.
• GÖRGÜN, Tahsin (2003). “Mâhiyet”, DİA, (c. 27, s. 336-338), Ankara, DVY.
• HAYÂLÎ, Şemseddin Ahmed b. Musa (1306). Hâşiye alâ Şerhi’l-Akâidi’n-Nesefîyye (Hayâlî ala şerhi’l-akâid), Kenarında: Ramazan b. Muhsin’in “Hâşiyetu’l-Bihiştî ale’l-Hayâlî” ile birlikte, Muslihiddin Mustafa el-Kestelî, Hâşiyetu’l-Kestelî ala Şerhi’l-Akâid içinde, (İSAM Kütüphanesi demirbaş no: 084467), Dersaâdet: Dâru't-tıbâati'l-âmire.
• İBİŞ, Fatih (2015). “Ehl-i Hak Kimdir? Nesefî Akâid Metni Üzerinden Gelişen Bir Tartışma”, Denizli: PÜİFD, c. II, s. 4, s. 177-184.
• İNALCIK, Halil (2003). “Mehmed II”, DİA, (c. 28, s. 395-407), Ankara, DVY.
• KAHRAMAN, Hüseyin (2005). “Kelâmdaki Bilgi Teorisinin Hadis İlmi Üzerindeki Etkileri”, Bursa: UÜİFD, c. XIV, s. 1, s. 89-110.
• KALAYCI, Mehmet (2013). Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi, Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• KARADAŞ, Cağfer (1994). “Hadisciler, Kelâmcılar ve Sufilerin Hadis Anlayışlarına İki Örnek”, Bursa: UÜİFD, VI, 6, s. 261-265.
• KARADAŞ, Cağfer (2017). Ana Hatlarıyla KELAM Tarihi, 4. bsk., İstanbul: Ensar Neşriyat.
• KARLIĞA, Bekir (1999). “Osmanlı Düşüncesinin Oluşumu”, Osmanlı (Düşünce) içinde, (ed. Güler Eren), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, c. 7, s. 28-37.
• KESTELÎ, Muslihuddin Mustafa (1973). Şerh-il Akaid Kesteli (Hâşiyetu’l-kestelî ala şerhi’l-akaid), İstanbul: Salâh Bilici Kitâbevi.
• KEVÂKİB-İ SEB’A Risalesi (2015). (XVIII. asrın ortalarına kadar Türkiye’de ilim ve ilmiyeye dair bir eser), çev. Nasuhi Ünal Karaarslan, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• KOCA, Ferhat (2002/1). “Osmanlılar Dönemi Fıkıh-Tasavvuf İlişkisi: Fakılar ile Sofular Mücadelesinin Tarihi Serüveni”, Çorum: GÜÇİFD, I/1, s. 73-131.
• KÖSE, Saffet (1998). “Hocazâde Muslihuddin Efendi”, DİA, (c. 18, s. 207-209), İstanbul, DVY.
• KUTLU, Sönmez (2007). “Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Mâturîdî-Giriş”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik / Tarihî Arka Plan, Hayatı, Eserleri, Fikirleri ve Maturidilik Mezhebi içinde, (s. 17-55), 2. bsk., Ankara: Kitâbiyât Yayınları.
• KUZUCULAR, Şahamettin (2011). “Vizeli Behişti”, http://www.edebiyatvesanatakademisi.com/divan-siiri-ve-sairler/vizeli-behisti-hayati-ve-eserleri-16-yy-403.aspx (erişim: 09.06.2017).
• KÜÇÜK, Cevdet (1988). “Abdülhamid II”, DİA, (c. 1, s. 216-224), İstanbul, DVY.
• NESEFÎ, Ebu’l-Muin Meymûn b. Muhammed (2003). Tebsiretü’l-Edille fi Usuli’d-Din, thk. Hüseyin Atay, Şa'ban Ali Düzgün, Ankara: DİBY.
• ÖNGÖREN, Reşat (2004). “Merkez Efendi”, DİA, (c. 29, s. 200-202), Ankara, DVY.
• ÖNGÖREN, Reşat (2013). “Zeyniyye”, DİA, (c. 44, s. 367-371), İstanbul, DVY.
• ÖNGÖREN, Reşat (2013). “Zeynüddin el-Hâfî”, DİA, (c. 44, s. 375-377), İstanbul, DVY.
• ÖNGÖREN, Reşat (2003). Tarihte Bir Aydın Tarikatı Zeynîler, İstanbul: İnsan Yayınları.
• ÖZEN, Şükrü (2011). “Teftâzânî”, DİA, (c. 40, s. 299-308), İstanbul, DVY.
• ÖZERVARLI, M. Sait (2007). “Osmanlı Kelâm Geleneğinden Nasıl Yararlanabiliriz?”, Dünden Bugüne Osmanlı Araştırmaları: Tespitler- Problemler-Teklifler, Sempozyum (Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi 2001), (s. 197-213), İstanbul: İSAM Yayınları.
• ÖZERVARLI, M. Sait (2017). “Osmanlı Döneminde Kelâm İlmi: Muhteva Ve Yönelişler”, Osmanlı’da İlm-i Kelâm (Âlimler, Eserler, Meseleler) içinde, (s. 3-51), İstanbul: İSAR Vakfı.
• ÖZMEN, Ramazan (2007). “Hanbeli Fıkıh Usulcülerinin Mütevâtir Haberlere Yaklaşımları”, İslamî İlimler Dergisi, c. II, s. 2, s. 29-53.
• SİNANOĞLU, Mustafa (2010). “Şerh (Kelâm)”, DİA, (c. 38, s. 564-565), İstanbul, DVY.
• SOLMAZ, Süleyman (1996). Ahdî ve Gülşen-i Şu'arâsı, GÜSBE, YDT, Ankara.
• STOREY, C.A. (1974). “Sa'd al-din al-Teftâzânî”, İA, Ankara: MEBY, c. XII/I, s. 118.
• ŞIK, İsmail (2004). “Eş’ari’nin Mutezile’den Ayrılmasının Nedenleri Üzerine Bir Deneme”, ÇÜİFD, c. IV, s. 1, s. 283-310.
• ŞİMŞEK, Selami (2004). “XVIII ve XIX. Asırlarda Edirne’de Tasavvuf ve Tarîkatların Genel Durumu”, EKEV Dergisi, c. VIII, s. 20, s. 259-276.
• ŞİMŞEK, Selami (2006). “Edirne ve çevresinde Celvetîlik ve Celvetîler”, Üsküdar Sempozyumu III: Azîz Mahmud Hüdâyî Uluslararası Sempozyum Bildirileri, 20-22 Mayıs 2005, c. II, s. 101-124.
• ŞİMŞEK, Selami (2007). “Kırklareli’de Tarikatlar ve Tekkeler”, Tasavvuf Dergisi, c. VIII, s. 18, s. 205-220.
• ŞİMŞEK, Selami (2008). “Anadolu İle Balkanlar Arasında Geçit Bölgesi Tekirdağ’da Tasavvuf ve Tarîkatlar”, Süleyman Uludağ kitabı içinde, haz. Mustafa Kara, İstanbul: Dergah Yayınları, s. 381-408.
• TAYŞİ, Mehmet Serhan (1993). “Cemâliyye”, DİA, (c. 7, s. 318), İstanbul, DVY.
• TEFTÂZÂNÎ, Sadeddin Mesud b. Ömer b. Abdullah (2015). Şerhu’l-Akâid/ Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi, haz. Süleyman Uludağ, 7. bsk., İstanbul: Dergah Yayınları.
• TUNCEL, Metin (2002). “Kırklareli”, DİA, (c. 25, s. 479-481), Ankara, DVY.
• TUNÇ, Mazhar (2017). “Suûd Selefiyyesi’nin Hadîs Anlayışı”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, c. IX, s. 17, s. 388-411.
• ULUDAĞ, Süleyman (1997). “Halvetiyye”, DİA, (c. 15, s. 393-395), İstanbul, DVY.
• ULUDAĞ, Süleyman (2015). “Giriş” Teftâzânî, Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi içinde, 7. bsk., İstanbul: Dergah Yayınları.
• UZUN, Mustafa (1992). “Bihiştî Ramazan Efendi”, DİA, (c. 6, s. 145-146), İstanbul, DVY.
• ÜNALAN, Abdullah (2015). “Eş’arîlikte Haber-i Vâhidin Bilgi Değeri”, Uluslararası İmam Eş’arî ve Eş’arîlik Sempozyumu Bildirileri 21-23 Eylül 2014, c. II, s. 715-733.
• ÜNALAN, Abdullah (2016). “Baberti’nin Haber-i Vâhidi İtikadda Delil Olarak Kullanması -Şerhu Akîdeti’t-Tahaviyye Örneği-”, Kırıkkale: KÜİFD, c. I, s. 2, s. 15-44.
• WATT, William Montgomery (2006). “Tanrı Sûretinde Yaratılma: İslâm Kelâmına Dair Bir Araştırma”, çev. Hüseyin Kahraman, Konya: SÜİFD, s. 21, s. 253-261.
• WİNTER, Michael (2011/2). “Onaltıncı Yüzyılda Şa'rânî ve Mısır Toplumu”, çev. Mahmut Çınar, MÜİFD, 41, s. 275-296.
• YAVUZ, Salih Sabri (2002). “Kestelî”, DİA, (c. 25, s. 314), Ankara, DVY.
• YAVUZ, Yunus Vehbi (1998). “Kelâm Kitaplarındaki İnanç Konuları ve Kullanılan Zayıf Hadîsler”, Kur’an Mesajı: İlmi Araştırmalar Dergisi, c. I, s. 7, s. 23-36.
• YAVUZ, Yusuf Şevki (1989). “Akaidü’n-Nesefî”, DİA, (c. 2, s. 217-219), İstanbul, DVY.
• YAVUZ, Yusuf Şevki (1989). “el-Akâidu’l-Adudîyye”, DİA, (c. 2, s. 216), İstanbul, DVY.
• YENİTERZİ, Emine (2001). Behiştî’nin Heşt Behişt Mesnevisi (inceleme- metin), İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• YURDAGÜR, Metin (1989). Bibliyografik Bir Kelâm Tarihi Denemesi, İstanbul: Er-Tu Matbaası.
• YURDAGÜR, Metin (1997). “Haşviyye”, DİA, (c. 16, s. 426-427), İstanbul, DVY.
• YURDAGÜR, Metin (1997). “Ebu Abdullah Halîmî”, DİA, (c. 15, s. 340-341), İstanbul, DVY.
• YÜCEER, İsa (2007). Kelam Fırkalarında Yöntem, Konya: Tablet Yayınları.
• YÜCEER, İsa (2007). Kelam Hikmet İlişkisi, Konya: Tablet Yayınları.