The Teaching of Arabic Language and Islamic Sciences in Madrasas and Schools in Bulgaria During The Ottoman Era: A Study Based on Oriental Collections

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 61, 116 - 142, 29.12.2025

Adile Özmerdivanlı , Şükran Fazlıoğlu

Öz

From the fourteenth century onward, Bulgaria became an integral part of the Ottoman Empire and emerged as a significant center for education. Among the institutions that shaped this development, madrasas played a central role in both the Islamization of the region and the transmission of the Ottoman scholarly tradition. This study examines the place of Arabic language and Islamic sciences teaching within the broader educational framework of Ottoman Bulgaria’s schools and madrasas. It explores the extent to which the madrasa education in Bulgaria was consistent with that of other parts of the Ottoman Empire, aiming to assess the coherence of the empire’s overall educational structure. Due to the lack of surviving curricular records, the research is based on three major Oriental collections housed in Bulgaria: The Oriental Collection of the National Library in Sofia, the Regional Library Collection in Plovdiv, and the Yunus Dere Collection. By analyzing the works preserved in these archives, the study goes beyond Arabic grammar to include other language-based Islamic disciplines such as theology (kalām), logic (manṭiq), and Qur’anic exegesis (tafsīr). The comparative analysis demonstrates that the madrasa curriculum in Bulgaria was largely consistent with the central Ottoman structure, yet remained responsive to local needs.

Anahtar Kelimeler

Bulgarian madrasas , madrasa education , Ottoman educational system , Orientalist collections , Arabic language education.

Etik Beyan

This study was prepared based on the doctoral thesis titled “Arabic Language Education and Teaching in Bulgaria After the Ottoman Empire” prepared under the supervision of Prof. Dr. Şükran Fazlıoğlu.

Osmanlı Döneminde Bulgaristan’daki Mektep ve Medreselerde Arap Dili ve İslamî İlimler Öğretimi-Şarkiyat Koleksiyonlarından Hareketle Bir İnceleme

Öz

XIV. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti’nin bir parçası hâline gelen Bulgaristan, eğitim-öğretim açısından önemli merkezlerden biri olmuş; özellikle medreseler, bölgenin İslamlaşması ve Osmanlı ilmî geleneğinin taşınmasında merkezi bir rol üstlenmiştir. Bu çalışma, Osmanlı döneminde Bulgaristan’daki mektep ve medreselerde Arap dili ve İslamî ilimler öğretiminin, genel eğitim sistemi içerisindeki yerini incelemeyi amaçlamaktadır. Bulgaristan’daki medrese eğitiminin, Osmanlı’nın diğer bölgelerindeki medrese sistemleriyle ne ölçüde yekpare bir yapı arz ettiği sorusuna odaklanmıştır. Araştırmanın temelini, bölgede günümüze ulaşan yazılı kaynakların eksikliği nedeniyle, Bulgaristan’da çeşitli merkezlerde korunmuş olan üç önemli Şarkiyat koleksiyonu oluşturmaktadır: Sofya Millî Kütüphanesi Şarkiyat Koleksiyonu, Filibe İvan Vazov Millî Kütüphanesi Koleksiyonu ve Yunus Dere Koleksiyonu. Bu koleksiyonlarda yer alan eserler, Arap dilinin yalnızca gramer öğretimiyle sınırlı kalmadığını; kelam, mantık ve tefsir gibi İslamî ilimlerle birlikte okutulduğunu göstermektedir. Karşılaştırmalı inceleme, Bulgaristan’daki medrese müfredatının Osmanlı’daki merkezî yapıyla büyük ölçüde örtüştüğünü, aynı zamanda yerel ihtiyaçlara da cevap verebildiğini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bulgaristan medreseleri , medrese eğitimi , Osmanlı eğitim sistemi , şarkiyat koleksiyonları , Arapça dil eğitimi.

Etik Beyan

Bu çalışma Prof.Dr. Şükran Fazlıoğlu danışmanlığında hazırlanan “Osmanlı’dan Sonra Bulgaristan’daki Arap Dili Eğitimi ve Öğretimi’’ başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

Teşekkür

Bu çalışma, 2022 yılında Prof. Dr. Şükran Fazlooğlu’nun danışmanlığında tamamladığım “Osmanlı’dan Sonra Bulgaristan’daki Arap Dili Eğitimi ve Öğretimi” başlıklı doktora tezime dayanmaktadır. Kendisine akademik rehberliği ve ilham verici katkıları için içtenlikle teşekkür ederim. Ayrıca çalışma sürecinde beni destekleyen aileme ve Bulgaristan’daki Şarkiyat koleksiyonlarına erişimime katkı sunan kütüphane görevlilerine de minnettarlığımı sunarım.

Kaynakça

• Altay, A. (2020). Pazvantoğlu Osman ve Vidin’de kurduğu kütüphane. Bilgi Yönetimi Dergisi, 3(2), 185–199.
• Arslan, A. T. (1996). Arap gramerinde iki ‘Avâmil’ risalesi ve bunların mukayesesi. İLAM Araştırma Dergisi, 1(2), 161–176.
• Arslan, A. (1996). Birgivi’nin nahiv ve sarf ilmiyle ilgili eserleri. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (10), 161–176.
• Arslan, A. T. (2013). Zeynizâde Hüseyin Efendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 44, 371–372. İstanbul: TDV Yayınları.
• Aydın, B., & Günalan, R. (2023). Bulgaristan medreseleri. İstanbul: Ketebe.
• Cerrahoğlu, İ. (1995). Envarü’t-Tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 20, 260–261. İstanbul: TDV Yayınları.
• Çakır, M. (1992). Bina. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 6, 175. İstanbul: TDV Yayınları.
• Çıpan, M. (2010). Şâhidî, İbrâhim. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 38, 273–274. İstanbul: TDV Yayınları. Gökdağ, K., & Tiryaki, M. Z. (2019). Üsküdârî, Mehmed Emin. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2, 633–634. Ankara: TDV Yayınları.
• Demirayak, K. (2003). Maksud. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 27, 453. Ankara: TDV Yayınları.
• Demirayak, K. (2004). Merâhu’l-ervâh. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 29, 165–166. İstanbul: TDV Yayınları.
• Demirci, T. Türk edebiyatında Tuhfe-i Şâhidî şerhleri ve özellikleri (Yüksek lisans tezi). Fatih Üniversitesi.
• Durmuş, İ. (1999). Emsile. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 11, 166–167. İstanbul: TDV Yayınları.
• Elmalı, H. (2001). İzhârü’l-esrâr. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 23, 506–507. İstanbul: TDV Yayınları.
• Günay, A. (2017). Kuşadalı Ahmed Efendi’nin hayatı ve eserleri. Universal Journal of Theology, 2(4), 294–296. http://dergipark.gov.tr/ujte
• Halaçoğlu, Y. (1992). Bulgaristan (Osmanlı dönemi). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 6, 396. İstanbul: TDV Yayınları.
• Irmak, M. (2012). Belagat kitabı olarak Mutavvel ve Osmanlı medreselerinde okunuş biçimi üzerine bir risale. MÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 42, 173–196.
• Ivanova, Z. (2009). Edin pogled vŭrkhu rŭkopisnoto nasledstvo na osmanoturskiya ezik, sŭhranyavano v Narodnata biblioteka ‘Sv. sv. Kiril i Metodiy’ – Sofiya (Obzor. Chast 1). Godishnik na Visshiya Islamski Institut / Annual of the High Islamic Institute, 1, 257–258.
• Ivanova, Z., & Stoilova, A. (1999). Arabobiografichni knigi syhraniavani v selo Elhovets, Smolianska oblast. Sofya: İMİR Yayınları.
• Kâtipoğlu, İ. (2003). Osmanlı medreselerinde fıkıh ve usul-i fıkıh (ss. 112–118). İstanbul: İSAM Yayınları.
• Kenderova, S. (1992). Bulgaria. In G. Roper (Ed.), World survey of Islamic manuscripts (Vol. 1, pp. 121–142). London.
• Kenderova, S. (2016). The Department of Oriental Collections with the St. St. Cyril and Methodius National Library and its fund. Biblioteka, 6, 207.
• Kenderova, S., & Ivanova, Z. (1998). Iz sbirkite na Osmanskite biblioteki v Bylgariia 18–19 v. Katalog na izlojba ot rykopisi i staropechatni knigi. Sofya.
• Kılıç, H. (2001). el-Kâfiye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 24, 153. İstanbul: TDV Yayınları.
• Kılıç, H. (2010). Şafiye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 38, 247–248. İstanbul: TDV Yayınları.
• Kiel, M. (1990). Studies on the Ottoman architecture of the Balkans. London: Variorum.
• Kuru, S. S. (2010). Sümbülzâde Vehbî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 38, 140. İstanbul: TDV Yayınları.
• Mihailova, M. (1976). Tursko Bylgarski rykopisen rechnik. Sofya Milli Kütüphanesi Dergisi, 14(20).
• Hızlı, M. (2008). Osmanlı medreselerde okutulan dersler ve eserler. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17(1).
• Öz, Y. (1997). Tuhfe-i Vehbî şerhleri. İlmî Araştırmalar Dergisi, 5, 219–232.
• Özer, H. (2017). Molla Hüsrev’in Fatih’e sundugu fıkıh usûlü risâlesinin tahlil ve tercümesi. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, (30), 54.
• Ramazanoğlu, A. (2020). Sa‘dü’d-Dîn Teftâzânî’nin Şerhu Miftâhî’l-‘Ulûm adlı eserinin tahkik ve tahlili (Meânî bölümü) (Doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sabev, O. (2014). Bulgaristan örneği ışığında Balkanlar’da Osmanlı medreseleri kütüphaneleri. In Osmanlı ilim, düşünce ve sanat dünyasında Balkanlar (ss. 143–158). İstanbul: İSAM Yayınları.
• Sabev, O. (2001). Osmanskite uchilishta v Bălgarskite zemi. Sofya: Hronika Yayınları.
• Stojnova, M. (1995). Osmanskite izkustva na Balkanite. Sofya Üniversitesi Yayınları.
• Stojnova, M. (1982). Osmanskite biblioteki v Bălgarskite zemi XV–XIX vek. Sofya: Narodna Biblioteka “Kiril i Metodiy”.
• Stoilova, A. (1994). Abdul Kahir al-Curcani: Stote dejstvashti faktora v gramatikata. Izvestiia na NBKM, 22, 531–564.
• Şeşen, R., İzgi, C., & Akpınar, C. (1986). Köprülü Kütüphanesi yazmalar kataloğu (Cilt 3, s. 2). İstanbul.
• Şeşen, R. (1986). Osmanlılar döneminde Arap dili ve edebiyatı öğretimi. Studies on Turkish-Arab Relations, Annual 1986, 267–278.
• Taşköprülüzâde, A. (1897). Mevzuatü’l-ulûm. İstanbul: İkdam Matbaası.
• Türker, Ö. (2019). Kutbüddin er-Râzî’de tasdik kavramı ve felsefî içeriği. Nazariyat, 5(2), 1–19.
• Yüksel, E. (1992). Birgivî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 6, 191–194. İstanbul: TDV Yayınları.
• Yurttaş, T. (2022). Mantık ilminin belâgata etkisi. Mütefekkir, 9(17), 67–84.