Hâfız'ın Sa'dî'nin Şiirlerinden Oluşturduğu Tazminleri

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 61, 197 - 227, 29.12.2025

Sevda Aygar Bacanlı

Öz

Hâfız mahlası ile maruf olan, Hâce Şemseddin Muhammed b. Hâfız-ı Şirâzî, Hicri VIII. yy.’da yaşamış gazelleri ile nam salmış ve kendisine “Lisânu’l-gayb” (Gaybın dili) ve “Tecumanu’l-esrâr” (Sırların Tercümanı) lakapları verilen önemli bir söz üstadıdır. Şöhreti İran sınırlarını aşan Hâfız; kaside, kıta, rubai ve mesnevi nazım şekillerinde de şiirler söylemiş olmakla birlikte gazelleriyle tanınan, Fars edebiyatının seçkin şairlerinden biridir. Gazel üstadı Hâfız’ın şiirleri, kendisinden sonra gelen şairleri etkilediği gibi Hâfız da önceki dönem şairlerinden etkileniş ve onları örnek almıştır. Şairlerin, kendinden önce şiir söylemiş şairlerin dizelerinden alıntı yapmaları suretiyle oluşturulan edebî sanatlardan olan tazmin, Hâfız’ın da çokça kullandığı bir sanattır. Hâfız’ın, klasik dönem şairlerinin de sıklıkla kullandığı manevî sanatlardan olan tazminlerini inceleyerek, Hâfız’ın çağdaşı olan ya da kendisinden önce yaşamış şairlerin şiirlerinden oluşturduğu tazminler ışığında söz konusu şairlerden ne ölçüde etkilendiği ve model aldığı tespit edilebilir. Hâfız; Senâî, ‘Aṭṭâr, Mevlânâ, Ḫâḳânî, Niẓâmî, Ḫâcu-i Kirmânî, Salmân-i Sâvecî gibi şairlerden etkilenmiş ve söz konusu şairlerin şiirlerinden tazminler oluşturmuştur. Fakat Hâfız daha çok Fars edebiyatının önemli gazel şairlerinden ve şiirdeki mahareti ile Hâfız gibi namı İran sınırlarını aşmış olan, “Sultan-i Sohen” (Sözün Sultanı) olarak anılan Sa‘dî-i Şîrâzî’den etkilenmiş, Sa‘dî’nin şiirlerinden çok sayıda tazmin oluşturmuş ve alıntılar yapmıştır. Bu bağlamda Hâfız, geçmiş döneme ait edebi birikim ile bağını koparmamış ve özellikle Sa‘dî’nin hikmetli ve tasavvufi söylemleri ve şiir üslubunun inceliklerinden etkilenmiştir. Bu çalışmada Hâfız’ın, Sa‘dî’nin şiirlerinden oluşturduğu tazminleri ile Sa‘dî’nin şiirlerinden yaptığı alıntıların; tematik, söylemsel ve estetik benzerlikler bağlamında Hâfız’ın şiirlerinde nasıl yer aldığı ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hâfız-ı Şîrâzî; Sa‘dî-i Şîrâzî; Fars Edebiyatı; Gazel; Tazmin

Klasik Fars Şiirinde Poetik Diyalog: Hâfız’ın Sa‘dî’den Tazminleri

Öz

Hâfız mahlası ile maruf olan, Hâce Şemseddin Muhammed b. Hâfız-ı Şirâzî, Hicrî VIII. yüzyılda yaşamış gazelleri ile nam salmış ve kendisine “Lisânu’l-gayb” (Gaybın dili) ve “Tecumanu’l-esrâr” (Sırların Tercümanı) lakapları verilen önemli bir söz üstadıdır. Şöhreti İran sınırlarını aşan Hâfız; kaside, kıta, rubai ve mesnevi nazım şekillerinde de şiirler söylemiş olmakla birlikte gazelleriyle tanınan, Fars edebiyatının seçkin şairlerinden biridir. Gazel üstadı Hâfız’ın şiirleri, yalnızca kendisinden sonra gelen şairleri etkilemekle kalmamış; aynı zamanda önceki kuşakların edebî mirasından da derin biçimde beslenmiştir. Şairlerin, kendinden önce şiir söylemiş şairlerin dizelerinden alıntı yapmaları suretiyle oluşturulan edebî sanatlardan olan tazmin, Hâfız’ın da çokça kullandığı bir sanattır. Hâfız’ın, klasik dönem şairlerinin de sıklıkla kullandığı manevî sanatlardan olan tazminlerini inceleyerek, Hâfız’ın çağdaşı olan ya da kendisinden önce yaşamış şairlerin şiirlerinden oluşturduğu tazminler ışığında bu şairlerden ne düzeyde etkilendiği ve model aldığı tespit edilebilir. Hâfız; Senâî, ‘Aṭṭâr, Mevlânâ, Ḫâḳânî, Niẓâmî, Ḫacû-yi Kirmânî, Selmân-i Sâvecî gibi şairlerden etkilenmiş ve söz konusu şairlerin şiirlerinden tazminler oluşturmuştur. Fakat Hâfız daha çok Fars edebiyatının önemli gazel şairlerinden ve şiirdeki mahareti ile Hâfız gibi namı İran sınırlarını aşmış olan, “Sultan-i Sohen” (Sözün Sultanı) olarak anılan Sa‘dî-i Şîrâzî’den etkilenmiş, Sa‘dî’nin şiirlerinden çok sayıda tazmin oluşturmuş ve alıntılar yapmıştır. Bu bağlamda Hâfız, geçmiş edebî birikimle kurduğu süreklilik ilişkisiyle bağını koparmamış ve özellikle Sa‘dî’nin hikmetli ve tasavvufi söylemleri ve şiir üslubunun inceliklerinden etkilenmiştir. Bu çalışmada Hâfız’ın, Sa‘dî’nin şiirlerinden oluşturduğu tazminleri ile Sa‘dî’nin şiirlerinden yaptığı alıntıların; tematik, söylemsel ve estetik benzerlikler bağlamında Hâfız’ın şiirlerinde nasıl yer aldığı ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hâfız-ı Şîrâzî , Sa‘dî-i Şîrâzî , Fars edebiyatı , Gazel , Tazmin , Edebî etkileşim

Poetic Dialogue in Classical Persian Poetry: Hafez’s Tazmins from Sa‘dî

Öz

Known by the pen name Hafez, Khājah Shams al-Dīn Muḥammad ibn Hafez-e Shirazi was a prominent master of eloquence who lived in the 8th century AH and gained renown for his ghazals. He was honored with the epithets Lisān al-Ghayb (The Tongue of the Unseen) and Tarjumān al-Asrār (The Interpreter of Secrets). Hafez, whose fame transcended the borders of Iran, is one of the distinguished poets of Persian literature. Although he composed poems in various verse forms such as qasida, qitʿa, rubāʿī, and mathnawī, he is primarily known for his ghazals. The poems of Hafez, a master of the ghazal, was not only influential on subsequent poets but was also profoundly nourished by the literary heritage of preceding generations. Tazmin, one of the literary arts formed by poets through quoting the verses of earlier poets, is a device that Hafez frequently employed in his poetry. By examining Hafez's tazmins, a form of spiritual art frequently employed by classical poets, it is possible to determine the extent to which Hafez was influenced and modeled on the poems of his contemporaries or those who lived before him, in light of the tazmins he composed from these poets. Hafez was influenced by poets such as Sanā’ī, ʿAṭṭār, Mawlānā, Khāqānī, Niẓāmī, Khwāju-yi Kirmānī, and Selmān-e Sāwajī, and composed tazmīns based on their poetry. However, Hafez was primarily influenced by Sa’dī-e Shirazi, one of the foremost ghazal poets of Persian literature, renowned for his poetic mastery and, like Hafez, whose fame extended beyond the borders of Iran, earning him the epithet Sultān-e Sukhan (The Sultan of Speech). Hafez composed numerous tazmīns and made various quotations from Saʿdī’s poetry. In this context, Hafez did not break his connection with the continuity he established with the past literary knowledge and was particularly influenced by Saʿdī’s wise and mystical discourses and the felicities of his poetic style. This study will examine how the tazmīns composed by Hafez from Saʿdī’s poetry, along with the quotations he made from Saʿdī’s verses, are reflected in Hāfiz’s own poetry in terms of thematic, discursive, and aesthetic similarities.

Anahtar Kelimeler

Hafez-e Shirazi , Sa’dī-e Shirazi , Persian literature , Ghazal , Tazmīn , Literary interaction

Kaynakça

• Balcı, M. (2016). Bir İslam Medeniyeti Şairi Olarak Sa‘dî-yi Şîrâzî’nin Poetikası. Ekev Akademi Dergisi. 20/66, 433-461.
• Değirmençay, V. (2014). Fünûn-i Belâgat ve Sınâât-ı Edebî. Ankara: Aktif.
• Dilçin, C. (1992). Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Fesâî, M. R. (1379). Hedîs-i ‘Işk. Sa‘dî Şinâsî C. III. (Kûrûş Kemâlî Servestânî, tashih) Bonyâd-i Fârsî Şinâsî: Şiraz.
• Fesâî, M. R. (1380). Hâfız u Sa‘dî, Do Âfitâb Der Yek Serzemîn. Sa‘dî Şinâsî, C. IV. (Kûrûş Kemâlî Servestânî, tashih). Bonyâd-i Fârsî Şinâsî: Şiraz.
• Fesâî, M. R. (1385). Hâfız u Peydâ u Pinhân-i Zindegî, İntişârât-i Sohen: Tahran.
• Hâc-i Seyyid Cevâdî, H. S. (1332). Mukayyese-i Sa’dî u Hâfız Ez Nazar-i Gazel Serâî u Sebk. Çâp-i Nûr.
• Hâfız-i Şirâzî. (1320). Dîvân-i Hâfız. (Muhammed Kazvînî; Kâsım Ganî, tashih). Tahran: Çâp-i Sînâ.
• Hâifî, P. (1381).Gazel-i Sa‘dî: Benâî Tehevvol u Tecellî Der Gazel-i Fârsî. Sa‘dî Şînâsi, V. (Kûrûş Kemâlî Servestânî, tashih). Bonyâd-i Fârsî Şinâsî: Şiraz.
• Hatîbrehber, H. (1377). Dîvân-ı Gazeliyât-i Ustâd-ı Sohen; Sa‘dî-i Şîrâzî. C I. Tahran: Mehtâb.
• Hatîbrehber, H. (1377). Dîvân-ı Gazeliyât-i Ustâd-ı Sohen; Sa‘dî-i Şîrâzî. C II. Tahran: Mehtâb.
• Humâî, C. (1389). Fûnûn-i Belâġat-i Sınâ‘ât-i Edebî. Tahran: Âhurâ.
• Hurremşâhî, B. (1391). Hâfıznâme. C. I. Tahran: Şirket-i İntişârât-i ‘İlmî u Ferhengî.
• İsti‘lâmî, M. (1382). Ders-i Hâfız. C. I. Tahran: Sohen.
• Mutemin, Z. (1339). Tehevvul-i Şi‘ir-i Fârsî. Tahran: Hâfız ve Mustevfî.
• Sa‘dî-i Şîrâzî. (1320). Kulliyât-i Sa‘dî. (Muhammed ‘Alî Fûrugî tashih). Tahran: Çâphâne-i Berûhîm.
• Sa‘dî-i Şîrâzî. (1348). Gülistân-i Sa‘dî. (Ḫalîl Ḫaṭîbrehber tashih). Tahran: Safî‘alîşâh.
• Semî‘î, Â. (1381). Funûn-i Ustâdî Der Soḫen-i Sa‘dî. Sa‘dî Şinâsî C. V. (Kûrûş Kemâlî Servestânî, tashih) Bonyâd-i Fârsî Şinâsî: Şiraz.
• Şemîsâ, S. (1370). Seyr-i Gazel Der Şi‘ir-i Fârsî (Ez Âgâz Tâ İmrûz). Tahran: Râmîn.
• Şemîsâ, S. (1393). Sebk Şînâsî-i Şi‘ir. Tahran: Mîtrâ.
• Şâf‘î, Ḫ. (1334). Zindegî u Şi‘ir Ez Rudekî Tâ İmrûz, Sed Şâ‘ir. Kitâb-i Hûrşîd.
• Tâhir’ul Mevlevî (1994). Edebiyat Lügatı. Enderun Kitabevi.