Araştırma Makalesi
Translating Science in the Ottoman Empire: Translator-educators as “Agents of Change” in the Ottoman Scientific Repertoires (1789-1839)
Öz
1789-1839 arası elli yıllık döneme odaklanan bu çalışma, modern bilimin batı-
dan Osmanlı İmparatorluğu’na aktarılmasında kilit rol oynayan tercümanları ve ter-
cümelerini çeviribilim bakış açısıyla incelemeyi amaçlamaktadır. Tartışmanın somut
verilere dayandırılması için seçilen dönemde eğitim amaçlı tercüme edilmiş bilimsel-
teknik eserlerden bir bütünce oluşturulmuştur. Çalışma, Osmanlı İmparatorluğu’nda
askeri alanda yapılması öngörülen değişiklik ve ilerlemelerin Osmanlı eğitim ve bilim
repertuarlarındaki batı odaklı tercüme faaliyetleri ile doğrudan ilgili olduğunu ortaya
koymaktadır. III. Selim ve II. Mahmud döneminde askeri kaygılarla açılan ilk sistemli,
batı tarzı eğitim kurumları mütercim-hocaları, dil dersleri ve matbaaları ile hem ter-
cüme bürosu hem de tercüman eğitim merkezleri olarak işlev görmüştür. Bu kurum-
larda görev yapan mütercim-hocalar Osmanlı kültür repertuarında önemli değişiklik-
lere neden olmuştur. Çalışmada ‘değişim özneleri’ olarak adlandırılan mütercim-ho-
calar Türkçe’nin bilim dili olarak gelişmesine, dine dayalı geleneksel ilim anlayışının
çağdaş bilim anlayışına dönüşmesine katkı sağlamış ve Osmanlı İmparatorluğu’nda
bilim repertuarları dışında kalan diğer repertuarlarda ortaya çıkacak epistemolojik
kaymalara zemin hazırlamıştır.
Anahtar Kelimeler
Çeviri tarihi Osmanlı Bilim Repertuarları Mütercim-Hocalar Değişim Özneleri
Kaynakça
- Adıvar, Abdülhak Adnan: Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul: Remzi Kitabevi 1970.
- Ademoğlu, Ebru: “Yahya Naci Efendi ve Fırlatılan Cisimlerin Hareketiyle İlgili Eseri”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 4,1, (İstanbul 2002).
- Baysal, Jale: Müteferrika’dan Birinci Meşrutiyete Kadar Osmanlı Türklerinin Bastıkları Ki- taplar, İstanbul: İstanbul Üniveristesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1968.
- Berkes, Niyazi: Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Bilgi Yayınevi 1973.
- Berkes, Niyazi: The Development of Secularism in Turkey, London: C.Hurst&Company 1998.
- Beydilli, Kemal: Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishane Matbaası ve Kütüphanesi, İstanbul: Eren Yayınları 1995.
- Bilim, Cahit: “Tercüme Odası”. OTAM, 1 (1990), pp. 29-43.
- Cihan, Ahmet: Reform Çağında Osmanlı İlmiye Sınıfı, İstanbul: Birey Yayınları 2004.
- Davison, Roderic H.: Essays in Ottoman and Turkish History 1774- 1923: The Impact of the West, Austin: University of Texas Press 1990.
- Demircioğlu, Cemal: From Discourse to Practice: Rethinking Translation(Terceme) and Re- lated Practices of Text Production in the Late Ottoman Literary Tradition, (doctoral dissertation), İstanbul: Boğaziçi University 2008.
- Demircioğlu, Cemal: “Tuzaklar ve ‘Kapılar’: Osmanlıda Çeviri Tarihini Araştırırken Nere- den Başlamalı?” Uluslararası Çeviribilim Konferansı Bildirileri, Çeviribilimde Yeni
- Ufuklar, 11-12 Mayıs 2006, Hacettepe University, Ankara: Bizim Büro Yayıncılık, 2008, pp. 237-249.
- Dölen, Emre: “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Bilim”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye An- siklopedisi, Vol1, İstanbul: İletişim Yayınları 1985, pp.154-196.
- Erim, Kerim: “Riyaziye”, Tanzimat, İstanbul 1999, pp. 477-483.
- Even-Zohar Itamar: Papers in Culture Research, Tel Aviv: Unit of Culture Research, Tel Aviv University 2010. Accessed February 3. http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/ books/EZ-CR-2005_2010.pdf
- Fazlıoğlu, İhsan: “The Place and Importance of the Scientific Works Written in or Trans- lated into Turkish in the Formation of Language Consciousness in the Ottoman Period”, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları 3 (2003), pp. 151-184.
- Fortna, Benjamin C.: “Islamic Morality in Late Ottoman ‘Secular’ Schools”, in Interna- tional Journal of Middle East Studies 32 (USA, 2000), pp.369–393.
- Günergün, Feza: “Ondokuzuncu Yüzyıl Türkiye’sinde Kimyada Adlandırma”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları: 5:1 (2003)
- Heyworth-Dunne, J.: An Introduction to the History of Education in Modern Egypt, London: Luzac&Co 1938.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: Türk Kimya Eserleri Bibliyografyası, İstanbul: IRCICA, 1985. İhsanoğlu, Ekmeleddin: Başhoca İshak Efendi: Türkiye’de Modern Bilimin Öncüsü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları 1989.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: “Ottoman Science in the Classical Period and early Contacts with European Science and Technology” in Transfer of Modern Science and Technology to the Muslim World 1/48, Turkey: IRCICA 1992.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: “Osmanlı İmparatorluğunda Bilim, Teknoloji ve Sanayide Mo- dernleşme Gayretleri”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları II. (İstanbul: İ.Ü. E.F.Yayınları 1998), pp. 1-22.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi-2, İstanbul: IRCICA, 1999.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: Osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi- 2, İstanbul: IRCICA, 2000.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin (ed.): History of the Ottoman State, Society and Civilisation Vol. 2, İstanbul: IRCICA 2002.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: Osmanlılar ve Bilim, İstanbul: Nesil Yayınları 2003.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: Science, Technology in the Ottoman Empire. Great Britain: Ashgate Publishing Ltd 2004.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: Osmanlı Askerlik Literatürü Tarihi- 2, İstanbul: IRCICA, 2004.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: Mısır’da Türkler ve Kültürel Mirasları. İstanbul: IRCICA 2006.
- İnalcık, Halil: “Some Remarks on the Ottoman Turkey’s Modernization Process”. Transfer of Modern Science & Technology to the Muslim World, İstanbul: IRCICA 1991.
- Kabacalı, Alpay: Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın, İstanbul: Literatür Yayıncılık 2000.
- Kazancıgil, Aykut: Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji, İstanbul: Gazetecilik ve Yazarlar Vakfı Yayınları 1999.
- Kenan, Seyfi. “III. Selim Dönemi Eğitim Anlayışında Arayışlar”. Nizam-ı Kadim’den Nizam-ı Cedid’e III. Selim ve Dönemi, Ankara: İSAM Yayınları 2010, pp 129-152.
- Kenan, Seyfi. “Türk Eğitim Düşüncesi ve Deneyiminin Dönüm Noktaları Üzerine bir Çözümleme”, Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies 2013, 41:2, pp. 1-32.
- Kuran, Ercüment: “Sultan II. Mahmud ve Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın Gerçekleştirdikleri Reformların Karşılıklı Tesirleri”, Sultan II. Mahmud ve Reformları Semineri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi 1990, pp. 107-111.
- Lefevere, Andre: Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame, London and New York: Routledge 1992.
- Lewis, Bernard: The Emergence of Modern Turkey, London: Oxford University Press 1968. Meade, Ruselle: “Translation of a Discipline”, The Translator 17,2 (New York 2011): pp. 211-3.
- Montgomery, Scott L.: Science in Translation: Movements of Knowledge Through Cultures and Time, Chicago: University of Chicago Press 2000.
- Olohan, Maeve and Myriam Salama-Carr: “Translating Science”. The Translator,17, 2, (2011): pp. 179-188.
- Paker, Saliha: “Translation as Terceme and Nazire: Culture-bound Concepts and their Implications for a Conceptual Framework for Research on Ottoman Translation His- tory”, Crosscultural Transgressions, Research Models in Translation Studies II Historical and Ideological Issues, Theo Hermans (ed.), Manchester: St Jerome Publishing 2002, s./pp 120-143.
- Paker, Saliha: “Ottoman Conceptions of Translation and its Practice: The 1897 ‘Classics Debate’ as a Focus for Examining Change”, Translating Others, Vol. 2, Theo Her- mans (ed), Manchester: St. Jerome 2006, pp. 325-348.
- Paker, Saliha: “Terceme ve Nazire olarak Çeviri; Kültüre Bağlı Kavramlar ve Osmanlı Çeviri Araştırmalarında bir Kuramsal Çerçeve Kurmak,” Journal of Translation Studies, 33:2 (2009), pp. 89-110.
- Paker, Saliha: “Translation, the Pursuit of Inventiveness and Ottoman Poetics: A Systemic Approach”, Between Culture and Texts: Itineraries in Translation History, Frankfurt a.M.: Peter Lang GmbH 2011.
- Paker, Saliha: “Terceme, Te’lif ve Özgünlük Meselesi”, Metnin Halleri: Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerh. İstanbul: Klasik 2014.
- Pym, Anthony: Method in Translation History, Manchester: St Jerome 1998. Sánchez, Dolores: “Translating Science: Contexts and Contests: On the Translation of a Misogynist Scientific Treatise in Early Twentieth-Century Spain”, The Translator 17, 2 (2011): pp.325-48.
- Shaw Stanford and Ezel Kural: History of the Ottoman Empire and Modern Turkey 2, New York: Cambridge University Press 2002.
- Strauss, Johann: “Turkish Translations from Mehmed Ali’s Egypt: A Pioneering Effort and its Results”, Translations (Re)shaping of Literature and Culture, ed. by Saliha Paker, İstanbul: Boğaziçi Yayınları 2002, pp. 108-148.
- Tosun, Ali Rıza: Hüseyin Rıfkı Tamani’nin Çalışmaları Işığında Öklid Geometrisi’nin Türkiye’ye Girişi, (doctoral dissertation), Ankara University 2007.
- Toury, Gideon: “Translation as a Means of Planning and the Planning of Translation: A Theoretical Framework and an Exemplary Case”, Translations: (Re)shaping of Litera- ture and Culture, ed. Saliha Paker. İstanbul: Boğaziçi University Press 2002.
- Vandepitte, Sonia, Liselotte Vandenbussche and Brecht Algoet: “Travelling Certainties: Darwin’s Doubts and Their Dutch Translations”, The Translator 17,2 (New York 2011), pp. 275-99.
- Yılmazer, Ziya. Şânî-zâde Mehmed ‘Atâ’ullah Efendi, Şânî-zâde Târîhi (1223-1237 / 1808- 1821). İstabul: Çamlıca Yayınevi, 2008.
Osmanlı İmparatorluğu’nda Bilimi Çevirmek: Osmanlı Bilim Repertuarlarında “Değişim Özneleri” Olarak Mütercim-Hocalar (1789-1839)
Öz
1789-1839 arası elli yıllık döneme odaklanan bu çalışma, modern bilimin batıdan Osmanlı İmparatorluğu’na aktarılmasında kilit rol oynayan tercümanları ve tercümelerini çeviribilim bakış açısıyla incelemeyi amaçlamaktadır. Tartışmanın somut
verilere dayandırılması için seçilen dönemde eğitim amaçlı tercüme edilmiş bilimselteknik eserlerden bir bütünce oluşturulmuştur. Çalışma, Osmanlı İmparatorluğu’nda
askeri alanda yapılması öngörülen değişiklik ve ilerlemelerin Osmanlı eğitim ve bilim
repertuarlarındaki batı odaklı tercüme faaliyetleri ile doğrudan ilgili olduğunu ortaya
koymaktadır. III. Selim ve II. Mahmud döneminde askeri kaygılarla açılan ilk sistemli,
batı tarzı eğitim kurumları mütercim-hocaları, dil dersleri ve matbaaları ile hem tercüme bürosu hem de tercüman eğitim merkezleri olarak işlev görmüştür. Bu kurumlarda görev yapan mütercim-hocalar Osmanlı kültür repertuarında önemli değişikliklere neden olmuştur. Çalışmada ‘değişim özneleri’ olarak adlandırılan mütercim-hocalar Türkçe’nin bilim dili olarak gelişmesine, dine dayalı geleneksel ilim anlayışının
çağdaş bilim anlayışına dönüşmesine katkı sağlamış ve Osmanlı İmparatorluğu’nda
bilim repertuarları dışında kalan diğer repertuarlarda ortaya çıkacak epistemolojik
kaymalara zemin hazırlamıştır
Anahtar Kelimeler
Çeviri tarihi Osmanlı Bilim Repertuarları Mütercim-Hocalar Değişim Özneleri
Kaynakça
- Adıvar, Abdülhak Adnan: Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul: Remzi Kitabevi 1970.
- Ademoğlu, Ebru: “Yahya Naci Efendi ve Fırlatılan Cisimlerin Hareketiyle İlgili Eseri”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 4,1, (İstanbul 2002).
- Baysal, Jale: Müteferrika’dan Birinci Meşrutiyete Kadar Osmanlı Türklerinin Bastıkları Ki- taplar, İstanbul: İstanbul Üniveristesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1968.
- Berkes, Niyazi: Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Bilgi Yayınevi 1973.
- Berkes, Niyazi: The Development of Secularism in Turkey, London: C.Hurst&Company 1998.
- Beydilli, Kemal: Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishane Matbaası ve Kütüphanesi, İstanbul: Eren Yayınları 1995.
- Bilim, Cahit: “Tercüme Odası”. OTAM, 1 (1990), pp. 29-43.
- Cihan, Ahmet: Reform Çağında Osmanlı İlmiye Sınıfı, İstanbul: Birey Yayınları 2004.
- Davison, Roderic H.: Essays in Ottoman and Turkish History 1774- 1923: The Impact of the West, Austin: University of Texas Press 1990.
- Demircioğlu, Cemal: From Discourse to Practice: Rethinking Translation(Terceme) and Re- lated Practices of Text Production in the Late Ottoman Literary Tradition, (doctoral dissertation), İstanbul: Boğaziçi University 2008.
- Demircioğlu, Cemal: “Tuzaklar ve ‘Kapılar’: Osmanlıda Çeviri Tarihini Araştırırken Nere- den Başlamalı?” Uluslararası Çeviribilim Konferansı Bildirileri, Çeviribilimde Yeni
- Ufuklar, 11-12 Mayıs 2006, Hacettepe University, Ankara: Bizim Büro Yayıncılık, 2008, pp. 237-249.
- Dölen, Emre: “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Bilim”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye An- siklopedisi, Vol1, İstanbul: İletişim Yayınları 1985, pp.154-196.
- Erim, Kerim: “Riyaziye”, Tanzimat, İstanbul 1999, pp. 477-483.
- Even-Zohar Itamar: Papers in Culture Research, Tel Aviv: Unit of Culture Research, Tel Aviv University 2010. Accessed February 3. http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/ books/EZ-CR-2005_2010.pdf
- Fazlıoğlu, İhsan: “The Place and Importance of the Scientific Works Written in or Trans- lated into Turkish in the Formation of Language Consciousness in the Ottoman Period”, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları 3 (2003), pp. 151-184.
- Fortna, Benjamin C.: “Islamic Morality in Late Ottoman ‘Secular’ Schools”, in Interna- tional Journal of Middle East Studies 32 (USA, 2000), pp.369–393.
- Günergün, Feza: “Ondokuzuncu Yüzyıl Türkiye’sinde Kimyada Adlandırma”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları: 5:1 (2003)
- Heyworth-Dunne, J.: An Introduction to the History of Education in Modern Egypt, London: Luzac&Co 1938.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: Türk Kimya Eserleri Bibliyografyası, İstanbul: IRCICA, 1985. İhsanoğlu, Ekmeleddin: Başhoca İshak Efendi: Türkiye’de Modern Bilimin Öncüsü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları 1989.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: “Ottoman Science in the Classical Period and early Contacts with European Science and Technology” in Transfer of Modern Science and Technology to the Muslim World 1/48, Turkey: IRCICA 1992.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: “Osmanlı İmparatorluğunda Bilim, Teknoloji ve Sanayide Mo- dernleşme Gayretleri”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları II. (İstanbul: İ.Ü. E.F.Yayınları 1998), pp. 1-22.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi-2, İstanbul: IRCICA, 1999.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: Osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi- 2, İstanbul: IRCICA, 2000.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin (ed.): History of the Ottoman State, Society and Civilisation Vol. 2, İstanbul: IRCICA 2002.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: Osmanlılar ve Bilim, İstanbul: Nesil Yayınları 2003.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: Science, Technology in the Ottoman Empire. Great Britain: Ashgate Publishing Ltd 2004.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: Osmanlı Askerlik Literatürü Tarihi- 2, İstanbul: IRCICA, 2004.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin: Mısır’da Türkler ve Kültürel Mirasları. İstanbul: IRCICA 2006.
- İnalcık, Halil: “Some Remarks on the Ottoman Turkey’s Modernization Process”. Transfer of Modern Science & Technology to the Muslim World, İstanbul: IRCICA 1991.
- Kabacalı, Alpay: Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın, İstanbul: Literatür Yayıncılık 2000.
- Kazancıgil, Aykut: Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji, İstanbul: Gazetecilik ve Yazarlar Vakfı Yayınları 1999.
- Kenan, Seyfi. “III. Selim Dönemi Eğitim Anlayışında Arayışlar”. Nizam-ı Kadim’den Nizam-ı Cedid’e III. Selim ve Dönemi, Ankara: İSAM Yayınları 2010, pp 129-152.
- Kenan, Seyfi. “Türk Eğitim Düşüncesi ve Deneyiminin Dönüm Noktaları Üzerine bir Çözümleme”, Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies 2013, 41:2, pp. 1-32.
- Kuran, Ercüment: “Sultan II. Mahmud ve Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın Gerçekleştirdikleri Reformların Karşılıklı Tesirleri”, Sultan II. Mahmud ve Reformları Semineri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi 1990, pp. 107-111.
- Lefevere, Andre: Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame, London and New York: Routledge 1992.
- Lewis, Bernard: The Emergence of Modern Turkey, London: Oxford University Press 1968. Meade, Ruselle: “Translation of a Discipline”, The Translator 17,2 (New York 2011): pp. 211-3.
- Montgomery, Scott L.: Science in Translation: Movements of Knowledge Through Cultures and Time, Chicago: University of Chicago Press 2000.
- Olohan, Maeve and Myriam Salama-Carr: “Translating Science”. The Translator,17, 2, (2011): pp. 179-188.
- Paker, Saliha: “Translation as Terceme and Nazire: Culture-bound Concepts and their Implications for a Conceptual Framework for Research on Ottoman Translation His- tory”, Crosscultural Transgressions, Research Models in Translation Studies II Historical and Ideological Issues, Theo Hermans (ed.), Manchester: St Jerome Publishing 2002, s./pp 120-143.
- Paker, Saliha: “Ottoman Conceptions of Translation and its Practice: The 1897 ‘Classics Debate’ as a Focus for Examining Change”, Translating Others, Vol. 2, Theo Her- mans (ed), Manchester: St. Jerome 2006, pp. 325-348.
- Paker, Saliha: “Terceme ve Nazire olarak Çeviri; Kültüre Bağlı Kavramlar ve Osmanlı Çeviri Araştırmalarında bir Kuramsal Çerçeve Kurmak,” Journal of Translation Studies, 33:2 (2009), pp. 89-110.
- Paker, Saliha: “Translation, the Pursuit of Inventiveness and Ottoman Poetics: A Systemic Approach”, Between Culture and Texts: Itineraries in Translation History, Frankfurt a.M.: Peter Lang GmbH 2011.
- Paker, Saliha: “Terceme, Te’lif ve Özgünlük Meselesi”, Metnin Halleri: Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerh. İstanbul: Klasik 2014.
- Pym, Anthony: Method in Translation History, Manchester: St Jerome 1998. Sánchez, Dolores: “Translating Science: Contexts and Contests: On the Translation of a Misogynist Scientific Treatise in Early Twentieth-Century Spain”, The Translator 17, 2 (2011): pp.325-48.
- Shaw Stanford and Ezel Kural: History of the Ottoman Empire and Modern Turkey 2, New York: Cambridge University Press 2002.
- Strauss, Johann: “Turkish Translations from Mehmed Ali’s Egypt: A Pioneering Effort and its Results”, Translations (Re)shaping of Literature and Culture, ed. by Saliha Paker, İstanbul: Boğaziçi Yayınları 2002, pp. 108-148.
- Tosun, Ali Rıza: Hüseyin Rıfkı Tamani’nin Çalışmaları Işığında Öklid Geometrisi’nin Türkiye’ye Girişi, (doctoral dissertation), Ankara University 2007.
- Toury, Gideon: “Translation as a Means of Planning and the Planning of Translation: A Theoretical Framework and an Exemplary Case”, Translations: (Re)shaping of Litera- ture and Culture, ed. Saliha Paker. İstanbul: Boğaziçi University Press 2002.
- Vandepitte, Sonia, Liselotte Vandenbussche and Brecht Algoet: “Travelling Certainties: Darwin’s Doubts and Their Dutch Translations”, The Translator 17,2 (New York 2011), pp. 275-99.
- Yılmazer, Ziya. Şânî-zâde Mehmed ‘Atâ’ullah Efendi, Şânî-zâde Târîhi (1223-1237 / 1808- 1821). İstabul: Çamlıca Yayınevi, 2008.
Toplam 51 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | İngilizce |
|---|---|
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 27 Temmuz 2016 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2016 |