Modern Üniversitenin Oluşum Süreci

Yıl 2015, Cilt: 45 Sayı: 45, 333 - 367, 09.03.2015

Seyfi Kenan

https://doi.org/10.18589/oa.570017

Cited By: 8

Öz

Bu makale, temelde İslâm kültüründe ve Batı dünyasında yüksek eğitimin, anlayış
ve kurumsallaşma açısından medreseden “universitas”a ve akabinde modern üniversiteye
dönüşüm sürecini tarihsel seyri içinde karşılaştırmalı olarak analiz etmektedir. Bu çerçevede, VIII. yüzyıldan itibaren şekillenmeye başlayan medrese eğitimi, Nizamiye ve daha
sonra Mustansıriyye medreseleriyle birlikte belli konularda verilen temel eğitimin ardından aşama aşama ilerleyen, daha yapılı ve sistematik bir yüksek eğitim anlayış ve düzeniyle XI. yüzyıldan başlayarak hem İslâm dünyasının çeşitli bölgelerinde hem de sonraki
dönemlerinde Avrupa’daki yüksek eğitimin gerek kurumsallaşma gerek ders içeriklerinin
şekillenmesinde çeşitli açılardan katkıda bulunmuştur. XVI. yüzyılla birlikte oluşmaya başlayan Akademilerin önemli katkılarıyla XVII-XVIII. yüzyıldan itibaren şekillenen bilimsel
devrim, XIX. yüzyılın başından itibaren Avrupa’da, özellikle kıtanın dönemin şartlarında
yoksul ve marijinal olarak görülen ülkeleri Almanya ve İskoçya’da modern üniversitenin
oluşumuyla sonuçlanmıştır. Bu süreç hem diğer ülkelerin hem de Osmanlı dünyasının
modern yükseköğretim anlayışının şekillenmesini çeşitli yönlerden etkilemiştir. Modern
üniversite, öncü kuruluşların inşa sürecinde etkisinde kaldığı kurucu vakfın veya kilisenin
yönlendirici denetiminden kurtulsa da, bir yandan küreselleşmeyle birlikte gelen hızlı
uluslararasılaşmanın sunduğu imkanlardan yararlanmaya ve tehditleriyle başetmeye çalışırken diğer yandan da hâlâ ideal anlamda özerklik arayışını sürdürmektedir.

Anahtar Kelimeler

Medrese, Universitas, Yüksek Öğretim, Akademiler, Modern Üniversite, Mühendishane, Maarif, Yüksek Eğitimde Modernleşme

The Formative Period of the Modern University

Öz

This article aims to analyze the process of conceptual and institutional
transformation of higher education, notably the transition from medrese to “universitas” and then to modern university in Islamic culture. It then compares this
experience with that of the Western World, placing each in historical context. Medrese education, which began to take form in its informal setting as early as in the
8th century, evolved and improved from the 11th century, becoming more organized,
systematic and coherent in terms of curricula, instructional method and institutional
structure, notably with the establishment of the Nizamiye and Mustansıriyye medreses in Baghdad. The development of the medrese contributed to the elaboration
of higher education in various regions of the Islamic World and also in Europe. The
scientific revolution that began in the 17th and 18th centuries built on the significant
contributions of academies as institutionalised in the 16th century in a process that
led to the formation of the modern university in the early 19th century in Europe’s
then most impoverished and marginal countries, i.e. in Germany and Scotland. Their
innovative contributions in higher education not only influenced universities in other
countries of Europe but also contributed to form modern higher educational institutions in the Ottoman world as well as in other parts of the world. Although the
modern university managed to free itself as a legal and living institution from the
founding person, foundation, or church, and today endeavors to benefit from such
opportunities or to cope with challenges that internationalization or globalization
may bring it, yet it still continues to search for its ideal autonomous status as an
academic institution.

Anahtar Kelimeler

Medrese, Universitas, Higher Learning, Academies, Modern University, Ottoman Imperial School of Engineering, Bildung, Modernization in Higher Education

Kaynakça

• Adıvar, Adnan: Osmanlı Türkleri’nde İlim, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1991. Atay, Hüseyin: Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, İstanbul: Dergah Yayınları, 1983. Ayvazoğlu, Beşir: Yahya Kemal: ‘Eve Dönen Adam’, İstanbul: Kapı Yayınları, 2008. Barnhart, Robert K. (ed.): Chambers Dictionary of Etymology, New York: Chambers, 2001. Berkes, Niyazi: Türkiye’de Çağdaşlaşma. haz. Ahmet Kuyaş, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002. Beydilli, Kemal: Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne: Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi (1776-1826) İstanbul: Eren Yayıncılık ve Kitapçılık, 1995, s.23-94. Boogert, M. H.: Aleppo Observed: Ottoman Syria Through the Eyes of Two Scottish Doctors, Alexander and Patrick Russell, Londra: The Arcadian Library, 2010. Borgeaud, Charles: Historie de l’université de Genéve: L’Académie de Calvin 1559-1798 Cenevre: Georg, 1900. Cobban, A.B.: The Medieval Universities: Their Development and Organization Londra: Metheun, 1975. Cong, Xiaoping: Teachers’s Schools and the Making of the Modern Chinese Nation-State, 1897-1937, Vancouver: UBC Press, 2007. De Kay, James E.: 1831-1832 Türkiye’sinden Görünümler, çev. Serpil Atamaz Hazar, Ankara: ODTU Yayıncılık, 2009. Dölen, Emre: Türkiye Üniversite Tarihi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., 2010, I-V. Eckermann, J. P.: Gespräche mit Goethe in den letzten Jahren seines Lebens 1823-1832, Berlin: Deutsche Buch Gemeinschaft, I-III, ty. Eckermann, J. P.: Goethe ile Konuşmalar, çev. Lütfi Ay - Sadi Baytın, İstanbul: MEB, I, 1947. Eğitim Reformu Girişimi: Eğitim İzleme Raporu 2008, İstanbul: ERG-Sabancı Üniversitesi, 2009. Ergün, Mustafa: Atatürk Devri Türk Eğitimi, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1982. Erünsal, İsmail E.: Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri: Tarihi Gelişimi ve Organizasyonu, Ankara: TTK, 2008. Esenbel, Selçuk: Japon Modernleşmesi ve Osmanlı: Japonya’nın Türk Dünyası ve İslam Politikaları, İstanbul: İletişim Yayınları, 2012. Ferguson, Niall: Uygarlık: Batı ve Ötekiler, çev. N. Elhüseyni, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011. Frijhoff, W.: “Universities: 1500-1900,” The Encyclopedia of Higher Education, Oxford: Pergamon Press, 1992, II, 1251-1259. Gaudiosi, Monica M.: “The Influence of the Islamic Law of Waqf on the Development of the Trust in England: The Case of Merton College,” University of Pennsylvania Law Review, vol.136, no.4, 1988: 1231-1261. Gibbon, Edward: Autobiography Londra: Oxford Universitey Press, 1907. Goetz, Walter (Ed.): Propyläen Weltgeschichte: Das Zeitalter des Absolutismus (1660-1789), Berlin: Propläen Verlag, 1931, VI. Gökyay, Orhan Şaik: Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996. Grafton, Anthony: Worlds Made By Words: Scholarship and Community in the Modern West, Cambridge: Harvard University Press, 2009. Güdemann, Moritz: Geschichte des Erziehungswesens und der Kultur der abendländischen Juden während des Mittelalters und der neueren Zeit, Wien: A. Hölder, 1880-1888. Haskins, Charles Homer: Studies in Medieval Culture, New York: F. Ungar Pub. Co., 1958. Haskins, Charles Homer: The Rise of Universities, haz. Lionel S. Lewis, Londra: Transaction Publishers, 2007. Herrera, Linda: “Higher Education in the Arab World,” International Handbook of Higher Education, ed. James J.F. Forest-Philip G. Altbach, Springer, 2007, s.409-421. Hilâli, Abdürrezzak: Tarihü’t-ta’lim fi’l-Irak fi’l-ahdi’l-Osmani: 1638-1917, Bağdad: Vizaretü’l-Maârif, 1959. Hirş, E. (der.): Dünya Üniversiteleri ve Türkiye’de Üniversitelerin Gelişmesi, Ankara: Ankara Üniversitesi, 1950, I-II. Hofstadter, R. ve Metzger, W. P.: The Development of Academic Freedom in the United States, New York: Columbia University Press, 1955. İbnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, nşr. C. J. Tornberg, Dâru Beyrut: Beyrut, 1989, I-XIII. İbn Hallikân: Vefeyâtü’l-a’yan ve enbau ebnai’z-zaman, Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’lMısriyye, 1948, I-VI. İbn Nedim: el-Fihrist, Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1978. Iman, Farag: La construction sociale d’une éducation nationale: enjeux politiques et trajectoires éducatives. Egypte 1900-1950 (Paris: EHESS, Basılmamış doktora tezi). İhsanoğlu, Ekmeleddin: Dârülfünûn: Osmanlı’da Kültürel Modernleşmenin Odağı, yay. haz. Hümeyra Zerdeci, İstanbul: IRCICA, 2010, I-II. İpşirli, Mehmet: “Medrese,” İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV, 2003, XXVIII, 327-332. Kenan, Seyfi: “III. Selim Dönemi Eğitim Anlayışında Arayışlar,” Nizâm-ı Kādîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi- Selim III and His Era from Ancien Rėgime to New Order, ed. Seyfi Kenan, İstanbul: İSAM Yayınları, 2010, s.129-163. Kenan, Seyfi: “Türk Eğitim Düşüncesi ve Deneyiminin Dönüm Noktaları Üzerine Bir Çözümleme,” Osmanlı Araştırmaları: The Journal of Ottoman Studies Misafir Ed. S. Kenan, 41, 2013, s.1-32. Kesâi, Nurullah: Medâris-i Nizâmiye ve te’sirât-ı ilmî ve ferheng-i ân, Tahran: Müessese-i İntişarat-ı Emir Kebir, 1374. Le Goff, Jacques: Ortaçağda Entelektüeller, çev. M.A. Kılıçbay, İstanbul: Ayrıntı Yay., 1994. Le Goff, Jacques: The Birth of Europe, Oxford: Blackwell Publishing, 2005. Leemhuis, Fred: “From Memorising to Learning,” Centres of Learning: Learning and Location in Pre-Modern Europe and the Near East ed. J. W. Drijvers & A. A. MacDonald, Leiden: E. J. Brill, 1995, s.91-102. Lowry, H. W. ve Erünsal, İ. E.: Remembering One’s Roots: Mehmed Ali Paşa of Egypt’s Links to the Macedonian Town of Kavala: Architectural Monuments, Inscriptions & Documents, İstanbul: Bahçeşehir University Press, 2011. Lyons, Jonathan: The House of Wisdom: How the Arabs Transformed Western Civilization, Londra: Bloomsbury Press, 2010. Mahmudov, Yakub (ed.): “Bakı Dövlet Universiteti”, Azerbaycan Halk Cümhuriyyeti Ensiklopediyası, Bakü: Lider Neşriyatı, 2005, I, 216–225. Makdisi, George: “Muslim Institutions of Learning in Eleventh Century Baghdad,” BSOAS, XXIV, 1961, s. 1-56. Makdisi, George: The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1981. Makdisi, G.: The Rise of Humanism in Classical Islam and the Christian West: With Special Reference to Scholasticism, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1990. Makdisi, George: “Baghdad, Bologna, and Scholasticism,” Centres of Learning: Learning and Location in Pre-Modern Europe and the Near East ed. J. W. Drijvers & A. A. MacDonald, Leiden: E. J. Brill, 1995, s.141-157. Maruf, Naci: Medâris kable’n-nizamiyye, Bağdad: Matbaatu Mecmai’l-İrakî, 1973. Mazaheri, Ali: Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, çev. Bahriye Uçok, İstanbul, 1972. Osterhammel, Jürgen: The Transformation of the World: A Global History of the Nineteenth Century, çev. Patrick Camiller, Princeton: Princeton University Press, 2014. Özaydın, Abdülkerim: “Nizamiye Medresesi,” İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV, 2007, XXXIII, 188-191. Özen, Şükrü: “Hilaf,” İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV, 1998, XVII, 527-538. Öztürk, Cemil: Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007. Pedersen J. – G. Makdisi: “Madrasa,” Encyclopedia of Islam, Leiden: Brill, 1980. Pedersen, Olaf: The First Universities: Studium Generale and the Origins of University Education in Europe, çev.Richard North, Cambridge: Cambridge University Press, 1997. Perkin, Harold: “History of Universities,” International Handbook of Higher Education, ed. James J.F. Forest-Philip G. Altbach, Springer, 2007, s.159-205. Platt, Brian: Burning and Building: Schooling and State Formation in Japan, 1750-1890, Cambridge: Harvard University Asia Center, 2004. Quatremère, Moritz: Histoire des Sultans Mamlouks, de L’Egypte, Paris: The Oriental Translation of Fund of Great Britain and Ireland, 1845, I. Rashdall, Hastings: The Universities of Europe in the Middle Ages, Londra: Oxford University Press, 1936, I-III. Rashed, R. ve Regis, M. (ed.): Encyclopedia of The History of Arabic Science: Astronomy, Theoretical and Applied, Londra: Routledge and Kegan Paul, 1996, I-II. Reindle-Kiel, Hedda: “The Vakf of Moralı Beşir Ağa in Argos,” Monuments, Patrons, Contexts: Papers on Ottoman Europe Presented to Machiel Kiel, ed. Maximilian Hartmuth & Ayşe Dilsiz (Nederlands Instituut, 2010). Rosenthal, Franz: Knowledge Triumphant: The Concept of Knowledge in Medieval Islam, Leiden: Brill, 2007. Rüegg, Walter & Ridder-Symoens, H. D. R.: (Ed.), A History of the University in Europe, Cambridge: Cambridge University Press, 1992-2004, I-III. Saliba, George: Islamic Science and the Making of European Renaissance, Cambridge, Mass.: The MIT Press, 2007. Sayılı, Aydın: “Ortaçağ İslam Dünyasında İlmî Çalışma Temposundaki Ağırlaşmanın Bazı Temel Sebepleri,” Araştırma, c.1, Ankara, 1963, s. 5-69. Sayılı, Aydın: “Vâcidiyye Medresesi: Kütahya’da bir Ortaçağ Türk Rasathânesi,” Belleten XII/47, 1948, s.655-666. Sayılı, Aydın: The Observatory in Islam, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1960. Shills, E.: “Universities: Since 1900,” The Encyclopedia of Higher Education, Oxford: Pergamon Press, 1992, II, 1259-1275. Stone, Lawrence: “The Educational Revolution in England, 1560-1640,” The Past and Present Society 28, 1964, s.41-80. Şelebî, Ahmed: et-Terbiyetü’l-İslamiye: Nüzumuha-felsefetuha-tarihuha, Kahire: Mekte betü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1978, s.113-136. United Nations Development Program (UNDP): Arab Human Development Report 2002: Creating Opportunities for Future Generations, New York: United Nations Publications, 2002. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO), Global Education Digest 2008, Montreal: UNESCO Institute for Statistics, 2008. Üniversitelerin Temel Sorunları Çağdaş Eğitim-Çağdaş Üniversite: Üniversitelerimizin Gelişmişlik Durumu, Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1996. Vincent, David: The Rise of Mass Literacy: Reading and Writing in Modern Europe, Oxford: Polity, 2000. Widmann, Horst: Atatürk Üniversite Reformu, çev. Aykut Kazancıgil, Serpil Bozkurt, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, 1981. Yükseköğretim Kurulu, Türk Yükseköğretimi’nin Bugünkü Durumu, Ankara, 2005: http:// www.yok.gov.tr/index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=178. Erişim Tarihi: 7 Haziran 2011. Yükseköğretim Kurulu: Türkiye’nin Yükseköğretim Stratejisi, Ankara: YÖK Yay., 2007. Zilfi, Madeline: The Politics of Piety: The Ottoman Ulema in the Postclassical Age (1600- 1800), Minneapolis: Bibliotheca Islamica, 1988.