Bir Özanlatı/Benanlatısı Olarak Ahmed Cevdet Paşa’nın 40. Tezkire’si: Benanlatısı ve Tarihyazımında “Şimdiki Zaman Döngüsü”

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 64, 377 - 410, 29.11.2024

Hilal Görgün

https://doi.org/10.18589/oa.1597893

Öz

smanlı devletinin 19. yüzyıldaki üst düzey memurlarından biri olan Ahmed
Cevdet Paşa’nın üstlendiği mühim vazifeler arasında vakanüvislik de vardır. O sade-
ce vakaları kaydetmekle iktifa etmemiş, ayrıca arkasında bir otobiyografi, yani bir
benanlatısı/özanlatı da bırakmıştır. Cevdet Paşa vakanüvis olarak görev yaptığı sıra-
da (1855-1865) ve sonrasında bizzat kendisinin de içinde bulunduğu olaylara dair
hatırat niteliği taşıyan notlar tutmuştur. Daha sonra bu notları kendisinden sonra-
ki vakanüvis Ahmed Lutfi Efendi’ye tezkireler şeklinde göndermiştir. Toplamda 40
Tezakir’in ilk 39’u büyük ölçüde önceki vakanüvisler ve olaylar, sonuncusu da kendi
biyografisi hakkındadır. Dolayısıyla 40. Tezakir doğrudan benanlatıları kapsamında
ele alınabilecek bir metindir. Burada kendi hayat hikâyesini anlatırken, aynı zamanda
o dönemdeki eğitim hayatı, toplumsal ilişkiler, kurumsal yapı ve işleyişler hakkında
da önemli bilgiler vermektedir. Her ne kadar bu metinde ve genel olarak Tezakir’de
bazı konuları kendi perspektifinden anlatarak, farklı perspektiflerin dikkate alınma-
sını engellediği gibi eleştirilere maruz kalsa da bu eleştiriler bu metnin 19. yüzyıl Os-
manlı toplum ve devlet düzeni hakkında vazgeçilemez bir kaynak olma hususiyetini
ortadan kaldırmamaktadır. Çalışmanın son bölümünde “müellif-metin-okur” iliş-
kisini Cevdet Paşa’nın Tezakir’i örneğinde tarihyazımında “şimdiki zaman döngüsü”
başlığı altında göstermeye çalıştık. Benanlatısı yazarları fail, meful veya şahit olarak
dâhil oldukları hadiseler veya duygu dünyaları hakkında nasıl ve ne kadar “bilgi ve-
receklerini” genellikle kendileri tayin etmişlerdir. Yazarının şartlarında ortaya çıkan
metinler, “okuyucu” ile buluştuktan sonra artık onların “şartlarında” anlaşılacaktır. Bu şekilde benanlatılarında “okurun şartlarının” belirleyici olduğu bir “zaman-yazar-me-
tin-okur ilişkisi ortaya” çıkmakta ve bu her bir okuyucuyla kendisini yenilemektedir.
Dolayısıyla Ahmed Cevdet Paşa’nın benanlatısı da farklı dönemlerdeki okurlarıyla
buluştuktan sonra farklı bir şekilde yorumlanabilecek bir metindir.

Anahtar Kelimeler

Benanlatıları, Özanlatılar, Otobiyografi, Hatırat, Tarihte Zaman, Tarihyazımında Şimdiki Zaman Döngüsü, Ahmed Cevdet Paşa, Tezakir, Terceme-i Hal.

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Meclis-i Vâlâ (MVL)