Fâtımî Halifesi el-Hâkim Döneminde Astronomi Faaliyetleri ve el Hâkim’in Öldürülmesi

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 612 - 629, 26.12.2025

Seyfettin Kaya

https://doi.org/10.48120/oad.1508390

Öz

Fâtımî Halifesi Hâkim Biemrillâh (H. 386-411 / M. 996-1021) döneminde astronomi faaliyetleri ve Hâkim Biemrillâh’ın öldürülmesi olayına ilişkin hazırlanan bu çalışmada, ana kaynaklardan ve tetkik eserlerden fişleme yöntemi ile veriler toplanmış ve bu çalışmanın esası oluşturulmuştur. Dönemin ana kaynaklarına ulaşmaya gayret gösterilmiş ve bu kaynaklardan önemli ölçüde istifade edilmiştir. Bu vesileyle kaynaklardan toplanan veriler ve sosyal bilimler alanında kullanılan klasik yazım yöntemiyle Fâtımîler döneminde yapılan astronomi faaliyetleri aydınlatılmaya çalışılmıştır. Esasen Fâtımîlerin yükselme döneminde astronomi bilimine önem verilmiş ve bazı halifeler bu bilim dalına merak duymaya başlamışlardır. Bu amaçla Azîz-Billâh döneminde (H. 364-386 / 975-996) başlatılan rasad çalışmaları oğlu Hâkim Biemrillâh döneminde sürdürülmüştür. İbn Yûnus, İbnü’l Heysem, Ebu Abdullah İbnü’l-Balensi ve Ali b. Süleyman bu dönemde ön plana çıkan ve astronomi faaliyetleri yürüten önemli bilim insanları olarak göze çarpmaktadır. Özellikle rasad faaliyetlerinin sürdürülmesi için Mukattam Dağı’nda inşa edilen gözlemevinin başına Hâkim Biemrillâh tarafından İbn Yûnus tayin edilmişti. Ancak İbn Yûnus’un astronomi çalışmalarını yürüttüğü gözlemevinin kurumsallığı hakkında devam edegelen bazı tartışmalar kaynak yetersizliğinden dolayı belirsizliğini korumaktadır. Bununla birlikte gözlem faaliyetlerinin yapıldığı ve İbn Yûnus’un çalıştığı Mukattam Dağı’ndaki rasathane halife Hâkim Biemrillâh tarafından sık sık ziyaret edilmekteydi. Halifenin bu ziyaretleri düşmanlarına Hâkim Biemrillâh’ı ortadan kaldırmak için fırsat vermiştir. Halifenin astronomiye merakını bilen düşmanları, kız kardeşiyle işbirliği yaparak onu Mukattam Dağı’nda ortadan kaldırmışlardır.

Anahtar Kelimeler

Fatımiler , el-Aziz Billâh , el-Hâkim Biemrillah , İbn Yunus , İbnü'l Heysem , Astronomi

Astronomical Activities During the Period of Fâtimîd Caliph al-Khâkim and the Killing of al-Khâkim

Öz

In this study prepared on the astronomical activities during the period of the Fatimid Caliph Khâkim Biemrillah (386-411 / 996-1021) and the murder of Khâkim Biemrillah, data was collected from main sources and research works by using the profiling method and the basis of this study was formed. Efforts were made to access primary sources from the period, and these sources were utilized significantly. This effort was undertaken to illuminate astronomical activities during the Fatimid period using data collected from these sources and the classical writing method used in the social sciences. Essentially, during the rise of the Fatimid Dynasty, astronomy gained prominence, and some caliphs began to develop an interest in this discipline. Observation studies, initiated during the reign of Azîz-Billah (364-386 / 975-996), were continued during the reign of his son, Khâkim Bi’emrillâh. Ibn Yûnus, Ibn al-Haytham, Abu Abdullah Ibn al-Balensi, and Ali Ibn Suleiman stand out as prominent scientists who conducted astronomical studies during this period. Ibn Yûnus was appointed by Khâkim Bi’amrillah to head the observatory built on Mount al-Muqattam specifically for the purpose of conducting observational activities. However, ongoing debates surrounding the institutional nature of the observatory where Ibn Yûnus conducted his astronomical studies remain unclear due to a lack of sources. However, the observatory on Mount al-Muqattam, where observations were conducted and where Ibn Yûnus worked, was frequently visited by Caliph Khâkim Bi’amrillâh. Caliph’s these visits provided his enemies with an opportunity to eliminate Khâkim Biemrillâh. Knowing the Caliph’s interest in astronomy, his enemies conspired with his sister and eliminated him on Mount al-Muqattam.

Anahtar Kelimeler

Fatimids , al-Aziz Billâh , al-Hâkim Biemrillâh , Ibn Yunus , Ibn al-Haytham , Astronomy

Kaynakça

• Abû’l Faraj (Bar Hebraeus), Gregory. The Chronography of Bar Hebraeus (1225-1286). Vol. I. edited and translated by Ernest E. Wallis Budge. London: Oxford University Press, 1932.
• Alptekin, Sinan. “el-Hâkim Biemrillâh Devri Fâtımî Tarihi (386-411/996-1021)”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1997.
• Aydüz, Salim and Yavuz Unat. “Observatories.” içinde In The Oxford Encyclopedia of Philosophy, Science and Technology in Islam, Vol. II, edited by İbrahim Kalın, Salim Aydüz, and Caner Dağlı, New York: Oxford University Press, 2014.
• Aydüz, Salim. “Rasathane.” DİA, C. 34, TDV Yayınları: İstanbul 2007, 457.
• Basha, Ahmad Fouad. “Astronomy and Its Applications in The Arab Culture.” In The Contributions of The Arab and Islamic Civilizations to Astronomy. 1-23. Alexandria/İskenderiye: Bibliotheca Alexandrina, 2006, 1-23.
• Bayraktar, Mehmet. İslâm Bilim Adamları. İstanbul: İnkılap Kitapevi, 2012.
• Brockelmann, Carl. Geschichte Der Arabischen Litteratur (GAL), Suppl., I. Leiden: E. J. Brill, 1937.
• Çelik, Aydın. Fâtımîler Döneminde Kahire Şehri. Elazığ: F. Ü. Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2008.
• Dayday, Necmi ve Vural Altın. Gök Biliminde Türk-İslâm Bilginleri. İstanbul: Erkam Matbaası, 2010.
• Dizer, Muammer. “İbn Yûnus”, DİA. C 20, TDV Yayınları: İstanbul 1999, 450–452.
• Döğen, Şaban. İslâm ve Astronomi. İstanbul: Gençlik Yayınları, 1992.
• Ebû’l Fida, İmadûddîn İsmail. Kitab-ı el-Muhtasar fi Ahbarü’l Beşer. C. II. Kahire: 1325.
• El Suyûti, Abdurrahman Abû Bakr ibn Muhammad. Husnü’l Muhâdara fi Ahbâr Mısır ve’l Kahire. Vol. II. edited by Muhammed Ebu el-Fadl İbrahim. Mısır: Dar İhya el-Kutub el-Arabi - İsa el-Babi el-Halabi, H. 1387 (1967).
• El-Antâkî, Yahyâ b. Saîd. “Tarihü'l-Antaki.” thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Tripoli: Jarrous Press, 1990.,
• El-Askalani, İbn Hacer. Lisanü'l-mizan. Vol. IV. Beirut: Müessesetü’l-İlmi li’l-Matbuat, 1971. (Also cited as / Haydarabad: Dâiretü'l-Maarifi'n-Nizamiye, 1911, Tıpkıbasım).
• El-Beyhaki, Ebü'l-Hasan Zahirüddin Ali b. Zeyd b. Muhammed. “Târîhu Hükemai'l-İslâm.” thk. Memduh Hasan Muhammed. Cairo: Mektebetü's-Sekâfeti'd-Diniyye, 1417/1996.
• El-Biruni, Ebu Reyhan. Tahdidü Nihayati'l-Emakin. Çev. Kıvameddin Burslan, Transliterasyonu Hazırlayan: Melek Dosay Gökdoğan- Tuba Uymaz. Ankara: TTK, 2013.
• El-Fergani. Cevami İlm en Nucüm ve Usûl el-Harekât es-Semâviyye. Çev. Yavuz Unat. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2012.
• El-Hamevi, Abdullah Yakut bin Abdullah el-Rumi. Mu’cemü’l Buldan. Vol. V. Beirut: Dar Sadir, 1995.
• El-Kazvini, Hamdullah Müstevfi. The Tarikh-i Guzide. Vol. II. Translated and indexed by E. G. Browne and R. A. Nicholson. Leiden: E.J. Brill, 1913.
• El-Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkâdir b. Muhammed. İttiazü'l-Hunefa bi-Ahbari'l-Eimmeti'l-Fâtımîyyine’l-Hulefa. Vol. I. thk. Cemaleddin eş-Şeyyal. Kahire, 1948.
• El-Makrîzî, Takiyüddin Ahmed bin Ali bin Abdülkâdir. El-Mevâ'iz ve'l-i'tibar bi zikri'l-hıtat ve'l-âsâr. Vol. I. hzr. Eymen Fuad Sayed. London: Mu'asasat el-furkân li'l turath el islamiyye, 1422 (2002).
• El-Makrîzî. Kitâbü’l-Mevâʿiz ve’l-iʿtibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âşâr. C. I. Beyrut: Darü’l-Kutub el-İlmiyya, 1418.
• Es Suyûti, Ebü'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebu Bekr. “Hüsnü'l-Muhadara fî’t Tarihi Mısr ve'l-Kahire.” C. I. thk. Muhammed Ebü'l-Fazl İbrâhim, Kahire: Dâru İhyai'l-Kütübi'l-Arabiyye, 1967.
• Es-Sakkaf, Şeyh Alevi bin Abdülkadir. Kitabü'l-Mevsu'at el-Tarihiyye. C. III. El-Durar el-Süniyyat, H. 1433.
• Es-Şehrezûrî, Şemseddin. Nüzhetü’l-Ervâh. Çev. Eşref Altaş. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Eymen Fuâd Seyyid. ed-Devletü’l-Fâtımiyye fî Mısr. Kaire: ed-Dârü’l-Mısriyyetü’l-Lübnâniyye, 1992.
• Ez-Zehebî, Şemseddin. “Aʿlâmü’n-nübelâʾ.” C. XV. nşr. İbrahim Al-Zaybak. Beirut: el-Resala Vakfı Yayınları, H. 1405 (1985).
• Ez-Ziriklî, Hayreddin. “el-Aʿlâm: Kâmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-ʿArab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşrikîn.” Vol. IV. nşr. Züheyr Fethullah. Beirut, 1984.
• Goldstein, B. R. “Ibn Yūnus.” In The Encyclopaedi of Islam (EI2- İng.), Vol. III, Leiden: E. J. Brill, 1986, 969-970.
• Guest, R. “Cairene Topography: El Qarafa According to Ibn Ez Zaiyat.” The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, no. 1 (Jan., 1926): 57–61.
• Hâkim, Muhammed Rıza. İslâm Bilim Tarihi. Çev. Hüseyin Arslan. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Hasan, Hasan İbrahim. Tarihu'd-Devlet'l-Fatımîyye. Kahire: Mektebetü'n-Nehdati'l-Mısriyye, 1981.
• Hitti, P. K. History of The Arabs. London: Mac Millan, 1970.
• Ibn Haldun. Les Prolégomènes d'Ibn Khaldoun: Notices et Extraits des Manuscrits. Vol. III. Trans. William Mac Guckin baron de Slane, Paris: Imprimerie impériale, 1868.
• İbn Ebû Usaybia. ʿUyûnü’l-enbâʾ fî tabakâti’l-etıbbâʾ. nşr. Nizâr Rızâ. Beirut: Dâru Sâdır, 1965.
• İbn Haldun. “Tarih-i İbn Haldûn.” Vol. VI. thk. Halil Şehadeh and Sühayl Zakkar. Beirut: Darü’l-Fikr, 1421.
• İbn Hallikân. Biographical Dictionary (Vefeyâtü’l-aʿyân). Vol. II/III. Trans. Mac Guckin de Slane. Paris: Printed for the Oriental translation fund of Great Britain and Ireland, 1800.
• İbn Hammâd, Ebû Abdullâh Muhammed ibn Alî. “Ahbâru Mülûki Benî ʿUbeyd ve Sîretühüm.” thk. Tohamy Nakra and Abdülhalim Üveys. Cairo: Darü’l-Şahva, 1981.
• İbn Kesîr. el Bidaye ve'n-Nihaye. C. XII. Çev. Mehmet Keskin. İstanbul: Çağ Yayınları, 1995.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mıṣr ve’l-Kâhire. C. IV, Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1933.
• İbnü’l-Esîr. el-Kamil Fi’t Tarih. C. IX. Çev. Abdülkerim Özaydın. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• İbnü’l-Kıftî. “Târihu’l-Hukemâ’.” thk. Julius Lippert. Leipzig: Dieterich’sche Verlagsbuchhandlung, 1903.
• İbnü'l-İmad. Şezeratü'z-zeheb fî ahbari men zeheb. C. III. Beirut: Darü’l-Mesire, 1399/1979.
• Kâtip Çelebi. Keşfu'z-Zunun. C. II. Arapçadan Çev. Rüştü Balcı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
• Kaya, Mahmut. “Dârülhikme”, DİA. C. VIII, TDV Yayınları, İstanbul 1993, 537–538.
• Kaya, Seyfettin. “Orta Çağ Arap-İslâm Devletlerinde İlm-i Nücum ve Müneccimlik.” History Studies XI, no. 6 (Ekim 2019): 2311–2324.
• Kaya, Seyfettin. Orta Çağ İslâm Dünyasında Astronomi, Astroloji ve Gözlemevleri. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Kaya, Seyfettin. Orta Çağ İslâm Dünyasında Rasathaneler. İstanbul: Libra, 2020.
• Kaya, Seyfettin. “Selçuklular Döneminde Astronomi.” Yayınlanmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, 2018.
• King, David A. “Ibn Yūnus on Lunar Crescent Visibility.” Journal for the History of Astronomy XIX/3 (1988): 155–168.
• King, David A. “Ibn Yūnus Very Useful Tables for Reckoning Time by the Sun”. Archive for History of Exact Sciences X (1973): 342–394.
• King, David A. “Ibn Yūnus.” In Dictionary of Scientific Biography (DSB), Vol. XIV, edited by Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner's Sons, 1981, 574-580.
• King, David A. “Ibn Yūnus.” In Encyclopaedia of the History of Science, Technology and Medicine in Non-Western Cultures, edited by Helaine Selin, New York: Springer, 2016, 2335–2336.
• King, David A. “Ibn Yūnus: Abū al-Ḥasan Alī ibn Abd al-Raḥmān ibn Aḥmad ibn Yūnus al-Ṣadafī.” In The Biographical Encyclopedia of Astronomers (BEA), Vol. I, edited by Thomas Hockey, New York: Springer, 2007, 573-574.
• King, David A. “Memlük Astronomisi”, Çev. Ayşe Dudu Kuşçu. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, no. 29 (2011): 421–460.
• Mujani, Wan Kamal, Ibnor Azli Ibrahim, and Mohd Hafiz Safiai. “Observatories in Islamic History”. Advances in Natural and Applied Sciences 6, no. 8 (2012): 1370–1373.
• O'Leary, De Lacy. A Short History of the Fâtimîd Khalifate. New York: E. P. Dutton & Co., London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd., 1923.
• Özcan, Abdülkadir. "Rikâbdar", DİA, C. XXXV, TDV Yayınları, İstanbul 2008, 111–112.
• Pingree, David. “The Persian Observation of the Salar Apogee in CA. AD 450”. Journal of Near Eastern Studies 24, no. 4, Erich F. Schmidt Memorial Issue. Part Two (October 1965): 334–336.
• Sabra, A. I. “Ibn al-Haytham.” In Dictionary of Scientific Biography (DSB), Vol. VI, edited by Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner's Sons, 1981, 189-210.
• Sabra, A. I. Optics, Astronomy and Logic: Studies in Arabic Science and Philosophy. Hampshire: Variorum, 1994.
• Sâid el-Endelüsî. “Tabakâtü’l-Ümem.” nşr. P. Louis Cheikho. Beirut: Imprimerie Catholique, 1912.
• Saîd el-Endelüsî. “Tabakatü'l-Ümem.” thk. Hayat Bu Alvan. Beirut: Dârü't-Talia, 1985.
• Saîd el-Endülüsî. Tabakatü’l-Ümem. Çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Samso, J. “Marşad.” In The Encyclopedia of İslâm (EI2 - İng.), Vol. VI, Leiden: E.J. Brill, 1991, 599-602.
• Sarton, George. Introduction to The History of Science: From Homer to Omar Khayyam. Vol. I. Baltimore: Published for the Carnegie Institution of Washington, 1927.
• Sayılı, Aydın. The Observatory in Islâm. Ankara: TTK, 1960.
• Sezgin, Fuat. Geschichte des Arabischen Schrifttums (GAS), Band VII. Leiden: E.J. Brill, 1979.
• Sezgin, Fuat. İslâm’da Bilim ve Teknik. C. I. İstanbul: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2008.
• Suter, Heinrich. “İbn Yûnus.” Encyclopaedia of Islam, Vol. II, Leiden: E.J. Brill, 1918, 428.
• Suter, Heinrich. Die Mathematiker und Astronomen der Araber und Ihre Werke. Leipzig: Druck und Verlag Von B. G. Teubner, 1900.
• Vernet, J. “Ibn al-Haytham.” In The Encyclopaedia of Islam (EI2 - İng.), Vol. III, edited by B. Lewis, V. L. Menage, Ch. Pellat, and J. Schach, Leiden-London: E. J: Brill, 1986, 788-789.
• Virk, Zakaria M. “A Brief History of Observatories in the Islamic World (800-1600).” The Review of Religions 96, no. 9 (September 2001): 46–63.