From Medieval Thought to Modern Counseling: The Reflection of Logic-Based Therapy Through al-Ghazālī’s Epistemic Crisis

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 659 - 683, 26.12.2025

Zeynep Çelik

https://doi.org/10.48120/oad.1748758

Öz

This study offers a comparative conceptual and structural analysis of the epistemic crisis and spiritual reconstruction process recorded by al-Ghazālī in his autobiographical and methodological work al-Munqidh min al-Ḍalāl, through the lens of Logic-Based Therapy (LBT), a contemporary philosophical counseling model. Developed by Elliot D. Cohen, LBT is an interdisciplinary therapeutic model that seeks to uncover the irrational beliefs underlying emotional distress through logical analysis and restructure these beliefs by replacing them with virtue-based alternatives, thereby restoring the individual's moral and cognitive integrity. Comprising six systematic stages, this model offers not only a correction of flawed reasoning but also a holistic ethical reconstruction that extends into the individual’s practical life. In this regard, al-Ghazālī’s process of inner reconstruction as outlined in al-Munqidh demonstrates a striking parallel with the structure of LBT. His trajectory—from a radical critique of sense perception and reason, through intuitive insight (hads), purification of the heart, and moral refinement—mirrors LBT’s six therapeutic stages: identifying emotional reasoning, identifying irrational beliefs, refuting the beliefs thus identified, establishing guiding virtues, applying philosophical antidotes, and translating insight into ethical action. This study aims to interpret al-Ghazālī’s transformation as a historical instance of skepticism and as a multi-layered process of epistemic purification, methodological self-criticism and spiritual reintegration to demonstrate it systematically within the theoretical framework of LBT. This comparative analysis not only constructs an original conceptual bridge between classical Islamic thought and contemporary philosophical counseling approaches, but also enables al-Munqidh to be reinterpreted as a timeless and enduring text of self-therapy.

Anahtar Kelimeler

Logic , Logic-Based Therapy , Philosophical Counseling , al-Ghazālī , al-Munqidh min al-Ḍalāl

Orta çağ Düşünce Yapısından Modern Danışmanlığa: Gazâlî’nin Epistemik Krizi Üzerinden Mantık Temelli Terapinin İz Düşümü

Öz

Bu çalışmada, Gazâlî’nin el-Munkızu mine’d-Dalâl adlı otobiyografik-metodolojik eserinde kayıt altına aldığı epistemik kriz ve manevî inşa süreci, çağdaş felsefî danışmanlık yaklaşımlarından biri olan Mantık Temelli Terapi (Logic-Based Therapy-LBT) ile kavramsal ve yapısal düzlemde karşılaştırmalı olarak analiz edilmektedir. Elliot D. Cohen tarafından geliştirilen LBT, bireyin duygusal sıkıntılarını besleyen irrasyonel inançları, mantıksal çözümleme yoluyla görünür kılmayı ve bu inançları, erdem temelli alternatiflerle yeniden yapılandırarak bireyin ahlaki ve bilişsel bütünlüğünü tesis etmeyi amaçlayan disiplinlerarası bir terapi modelidir. Altı aşamadan oluşan bu model, bireyin düşünce sistemini yalnızca düzeltmekle kalmayıp yaşam pratiğini dönüştürmeye yönelik bütüncül bir etik yeniden inşa süreci de sunmaktadır. Gazâlî’nin Munkız’da ortaya koyduğu bireysel inşa süreci, tam bu noktada LBT ile paralellik göstermektedir. Nitekim onun duyulara ve akla yönelik radikal sorgulamayla başlayan, sezgi (hads), kalp tasfiyesi ve ahlaki tekâmül yoluyla sonlanan içsel rehabilitasyon biçimi, LBT’nin sırasıyla duygusal akıl yürütmenin teşhisi, irrasyonel inançların tespiti, tespit edilen inançların çürütülmesi, rehber erdemin belirlenmesi, felsefî panzehirin uygulanması ve eyleme geçişten oluşan altı aşamalı modeliyle dikkat çekici bir yapısal uyum içerisindedir. Çalışmamızda, Gazâlî’nin söz konusu eserindeki bilişsel ve manevi dönüşüm sürecinin yalnızca tarihsel bir şüphecilik örneği olmadığı, aksine epistemolojik arınma, metodolojik öz-eleştiri ve manevî yeniden yapılanma süreci olarak değerlendirilebileceği, bu noktada LBT ile hangi açılardan yapısal ve kavramsal düzeyde örtüştüğü sistematik biçimde ortaya konulmaktadır. Bu karşılaştırmalı okuma hem klasik İslam düşüncesi ile çağdaş felsefî danışmanlık yaklaşımları arasında özgün bir kavramsal temas zemini inşa etmekte hem de Munkız’ın zamana dirençli öz-terapi metni olarak yeniden konumlandırılmasını mümkün kılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mantık , Mantık Temelli Terapi , Felsefi Danışmanlık , Gazâlî , el-Munkızu mine’d-Dalâl.

Kaynakça

• Altıntaş, Hayrani. “Munkız'ın Bilgileri Işığında Gazzalî ve Felsefe”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Cilt XXXV (1996), 91-116.
• Altunya, Hülya. “Gazâlî’nin Batıni Delillere Yönelik Polemikleri”, Deuifd, cilt 51(2020), 37-68.
• Arslan, Sevim. “Gazâlî’de Aklın Mertebeleri”, Akıl Kitabı Düşünce ve İnanç Bağlamında Akıl, ed. Turgut Akyüz, cilt 1, (İstanbul: Ravza Yay., 2020), 139-188.
• Behniafar, Mahdi - Khoshtinat, Faezeh, “Aristotelian Foundations of Cohen's Logic-Based Therapy”, Hekmat va Falsafe, 19/76 (2024), 53-91.
• Cohen, Elliot D., “Logic-Based Therapy and Its Virtues” Philosophy, Counseling and Psychotherapy, ed. Elliot D. Cohen ve Samuel Zinaich, Jr., Cambridge Scholars Publishing, Cambridge, 2013, 112–124.
• Cohen, Elliot D., “The Epistemology of Logic-Based Therapy,” International Journal of Philosophical Practice, 5/1 (2019), 48-61.
• Cohen, Elliot D., “The Metaphysics of Logic-Based Therapy,” International Journal of Philosophical Practice, 3/1 (2005), 23–39.
• Cohen, Elliot D., “The Spirituality of Logic-Based Therapy”, Religions, 15/92 (2024), 1-10.
• Cohen, Elliot D., “The Use of Syllogism in Rational-Emotive Therapy.” Journal of Counseling and Development, cilt 66 (1987), 37-39.
• Cohen, Elliot D., Cognitive-Behavior Interventions for Self-Defeating Thoughts: Helping Clients to Overcome the Tyranny of “I Can’t”, (New York: Routledge Yay., 2022).
• Cohen, Elliot D., Critical Thinking Unleashed, (Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, 2009).
• Cohen, Elliot D., Logic-Based Therapy and Everyday Emotions: A Case-Based Approach, Lexington Books, (Maryland, 2016).
• Cohen, Elliot D., Theory and Practice of Logic-Based Therapy: Integrating Critical Thinking and Philosophy into Psychotherapy, (Newcastle: Cambridge Scholars Publishing, 2013).
• Çapak, İbrahim, Ebu Hâmid el-Gazâlî’nin Mantık Anlayışı, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.
• Çevik, Mustafa, Mantık Temelli Terapiye Giriş Ruh Sağlığı İçin Felsefi Çözümler, (Ankara: MC Yayınları, 2024).
• Ellis, Albert, Overcoming Resistance: A Rational Emotive Behavior Therapy Integrated Approach, 2. Baskı, (New York: Springer Publishing Company, 2007).
• Emiroğlu, İbrahim, “Gazâlî’nin Tehâfüt’ünde Muhataplarını veya Muarızlarını Red Gerekçeleri”, Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, cilt 1 (2011), 173-199.
• Eroğlu, Ayşe. "Henri Bergson’da Bilinç-Sezgi İlişkisi", Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 27 (2012), 81-102.
• Eroğul, Nebile - Çevik, Mustafa, “Varoluş Deneyimine Felsefi Danışmanlıkla Müdahalenin İmkânı: Kierkegaard’ın Üç Varoluş Aşaması ve Körkütük Filmi Vaka”, Beytulhikme Int J Phil, 14/4 (2024), 1207-1230.Gazâlî, el-Munkızu mine’d-Dalâl, çev. Hilmi Güngör, İkinci Baskı, (Ankara: Maarif Basımevi, 1960).
• Griffel, Frank. al-Ghazālī's Philosophical Theology. (Oxford: Oxford University Press, 2009).
• Küçükparmak, Aykut, “Gazâlî’nin Bilgi Sisteminde Hadsi Bilgi”, Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1/2 (2013), 239-252.
• Marmura, Michael E., “Gazâlî’nin Mantık ve Dini Olmayan İlimlere Bakışı”, Çev. İbrahim Çapak, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 11 (2005), 121-133.
• Oruç, Cemil, “Gazâlî’de Ahlaki Değerler Eğitimi”, Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, cilt 1 (2011), 155-171.
• Vimuktananda, Swami, Aparokshanubhuti or Self-Realization of Srı Sankaracarya, (Calcutta: Swami Pativrananda, 1938).
• Vural, Mehmet, Gazzâlî Felsefesinde Bilgi ve Yöntem, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998.
• Yaran, Cafer Sadık, İnformel Mantık, (İstanbul: Rağbet Yayınları, 2014).
• Yıldız, İlhan, “Gazâlî’nin “Munkız Mine’d-Dalal” Adlı Kitabı Bağlamında Hidayet/Kurtuluş Teorisi”, ÇAKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12/2 (2021), 440-468.