Early Byzantine Lamps with Griffin-Head Handle and an Unknown Example from Antalya Museum

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 317 - 341, 26.12.2024

Ahmet Arı

https://doi.org/10.48120/oad.1440424

Öz

Lamps with griffin’s head handle which were preserved in museums and private collections and dated between the 4th and 7th centuries prove that the practice of decorating lamps with this motif was also popular in Early Byzantium. The griffin’s head, which was generally used in lamps with single or double nozzle, was placed where the handle reaches the body. In most of the examples dated back to the Early Byzantine era, there is a cross placed on the head of the griffin or between the beak and the lid of the lamp. In this article, one of the examples of these griffin-headed lamps was examined. Since its simpler and stylized decoration compared to other examples from other collections, it is hard to define whether this head belongs to a griffin or another animal. Therefore, in this article, the lamp was compared with other examples in order to find the exact date and place of production and to prove that the head represents griffin. This article starts with an explanation of the different kinds of Byzantine lighting devices and their symbolic meaning in Byzantium and then moves to the discussion of the place of griffin lamps with crosses in Byzantium and finally describes and discusses the lamp from Antalya Museum. This comparative study enabled us to discuss the Lamp from Antalya Museum in detail. It also proved that this Lamp from Antalya Museum was one of the rare examples in Anatolia and the griffin headed lamps should be examined in two groups: one group includes lamps with realistic decoration and date back to the 4th or 5th century, and the other group constitutes of the lamps with stylized griffin heads and date back to 6th century.

Anahtar Kelimeler

Bronze lamps, Griffin, Early Byzantine Era, Dumbarton Oaks Collection, Divine Light, Antalya Museum

Erken Bizans Dönemi’nde Grifon Kulplu Kandiller ve Antalya Müzesi’nden Bilinmeyen Bir Örnek

Öz

Müzeler ve özel koleksiyonlarda bulunan ve 4. ve 7. yüzyıllar arasına tarihlenen çok sayıda grifon başlı kulpa sahip bronz kandiller, kökeni Antik çağlara dayanan kandillerde görülen uygulamanın erken Bizans döneminde de yaygın olduğunun kanıtıdır. Genellikle yassı yuvarlak gövdeli, tek veya çok burunlu kandillerde görülen grifon figürü, kandil kulpunun gövdeye doğru uzandığı kısımda yer almaktadır. Erken Bizans dönemine tarihlenen örneklerin çoğunluğunda grifon başının üstünde ya da gaga ile yağ deliği kapağı arasında bir haç bulunur. Çalışmanın konusunu grifon biçimli kulpa sahip kandillerin bir örneği olan ve şu an Antalya Müzesi’nde sergilenen kandil oluşturmaktadır. Antalya Gebiz’de bulunan ve müzeye müsadere yoluyla getirilen eserde yer alan grifon başının diğer örneklere göre daha basit bir işçilikle ve stilize olarak yapılması eserdeki tasvirin grifon başı olduğunun tespitini zorlaştırmaktadır. Bu sebeple, eserin diğer koleksiyonlardaki benzer kandillerle karşılaştırılıp detaylı bir şekilde incelenerek tanıtılması, tarihlendirilmesi ve yapım yerinin tespiti amaçlanmaktadır. Bu makalede öncelikle bronz kandillerin tiplerinden, ışığın, aydınlatma gereçlerinin ve özellikle grifon kulplu kandillerin Bizans toplumundaki yerinden bahsedilmiştir. Daha sonra müze ve koleksiyonlarda bulunan grifon kulplu kandillerin tipleri değerlendirilerek, Antalya Müzesi’nde bulunan kandilin detaylı incelemesi yapılmıştır. Bu karşılaştırmalı anlatım ile Antalya Müzesi’nde yer alan kandil daha detaylı tartışılarak, Bizans dönemi grifon kulplu kandiller arasında fazla görülmemiş bir örnek olduğu ve önemi açıklanmıştır. Bu çalışmayla aynı zamanda grifon kulplu kandillerin iyi işçilikle yapılmış, 4. ve 5. yüzyıllara tarihlenen örnekler ve stilize olmuş, 6. yüzyıla tarihlenen örnekler olarak iki farklı grupta incelenmesi gerektiği vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bronz kandiller, Grifon, Erken Bizans Dönemi, İlahi Işık, Antalya Müzesi, Dumbarton Oaks Koleksiyonu

Kaynakça

• Acara, Meryem ve Bedia Yelda Olcay. “Bizans Döneminde Aydınlatma Düzeni ve Demre Aziz Nikolaos Kilisesi”nde Kullanılan Aydınlatma Gereçleri”, Adalya II (1998): 249-266.
• Acara, Meryem. “Bizans Döneminde Maden Aydınlatma Araçlarının Kullanımı ve Orta Bizans Dönemi Polykandilionları”, içinde Ortaçağ’da Anadolu: Prof. Dr. Aynur Durukan’a Armağan, ed. Nermin Şaman Doğan, 23-37. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2002.
• Altun, Feride İmrana ve Gülsüm Elif Erginer. “İzmir Arkeoloji Müzesi Envanterine Kayıtlı Bir Grup Bronz Eser”, Sanat Tarihi Dergisi 29/2 (2020): 541-565.
• Arı, Ahmet. “Bir Hazine, Beş Koleksiyon: Sion (Kumluca) Hazinesi’nin Toplu Olarak Yeniden Değerlendirilmesi”, içinde Antalya Müzesi 100 Yaşında: Antalya’nın Arkeolojik Mirası, Cilt 2, ed. Mustafa Demirel ve diğerleri, 124-146. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2022.
• Arı, Ahmet. The Sion Treasure Reconsidered: The Biographies and Multivalence of Sacred Silver Objects in Sixth-Century Byzantium, Studies in Byzantine Cultural History 5, Oxford: Routledge, 2024.
• Bell, Peter N. Three Political Voices from the Age of Justinian: Agapetus, Advice to the Emperor; Dialogue on Political Science; Paul the Silentiary, Description of Hagia Sophia. Liverpool: Liverpool University Press, 2009.
• Bouras, Laskarina. “Byzantine Lighting Devices”, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 32/3 (1982): 479-491.
• Bouras, Laskarina, Petrides, Alexandra ve Popi Tsakirakis The Griffin Through the Ages. Athens: Midland Bank plc, 1983.
• Bouras, Laskarina. “Lighting, Ecclessiastical”, içinde The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. Alexander Kazhdan, 1227-1228. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991.
• Bouras, Laskarina ve Maria G. Parani. Lighting in Early Byzantium. Washington, DC: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 2008.
• Boyd, Susan A. “A Bishop’s Gift: Openwork Lamps from the Sion Treasure", içinde Argenterie Romaine et Byzantine: Actes de la Table Ronde, ed. F. Baratte, 191-209. Paris: De Boccard, 1988.
• Boyd, Susan A. “A “Metropolitan” Treasure from a Church in the Provinces: An Introduction to the Study of the Sion Treasure”, içinde Ecclesiastical Silver Plate in Sixth-Century Byzantium, Susan A. Boyd and Marlia Mundell Mango, 5-38. Washington DC: Dumbarton Oaks, 1992.
• Cleveland Museum of Art, Handbook: the Cleveland Museum of Art/1978. Cleveland: Cleveland Museum of Art, 1978.
• Cleveland Museum of Art. “Lamp with the Griffin Head Handle” Temmuz 4, 2024, https://www.clevelandart.org/art/1974.77?f[0]=object_location%3AGallery%20105.
• Çokay, Sedef. Antik Çağda Aydınlatma Araçları. İstanbul: Eskiçağ Enstitüsü Yayını, 2000.
• Çömezoğlu, Özgü. “Andriake B Kilisesi’nden Bronz Objeler”, Adalya 16 (2013): 305-320.
• Demirel-Gökalp, Zeliha. “Bizans Dönemine Ait Bronz Kandiller ve Bir Tipoloji Önerisi”, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 3 (2002): 173-200.
• Demirel-Gökalp, Zeliha. “Erken Bizans Dönemine Ait Dört Bronz Polykandilion”, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (2004): 45-58.
• Dendy, David Reginald. The Use of Lights in Christian Worship. London: S.P.C.K., 1959.
• Dewing, Henry Bronson. Procopius: on Buildings. Loeb Classical Library 343. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1940.
• Drandaki Anastasia, “From Centre to Periphery and Beyond: The Diffusion of Models in Late Antique Metalware”, içinde Wonderful Things: Byzantium Through Its Art, ed. Antony Eastmond and Liz James, 163-184. Oxford: Routledge, 2013.
• Drandaki, Anastasia. Late Antique Metalware. The Production of Copper-Alloy Vessels between the 4th and 8th Centuries: The Benaki Museum Collection and Related Material. Bibliothèque de l'Antiquité Tardive 37. Turnhout: Brepols Publishing, 2020.
• Dumbarton Oaks. “Griffin Head Hanging Lamp inscribed 'of John'”, Temmuz 4, 2024, https://museum.doaks.org/objects-1/info?query=mfs%20any%20%22lamp%22&sort=9&page=27.
• Dumbarton Oaks. “Griffin's Head Lamp”, Temmuz 4, 2024, http://museum.doaks.org/objects-1/info/27320.
• Dumbarton Oaks. “Griffin Lamp”, Temmuz 4, 2024, https://museum.doaks.org/objects-1/info/36605.
• Eraslan, Şehnaz. “İstanbul Büyük Saray Mozaikleri’ndeki Grifon Betimlemeleri: Roma Döneminin Benzer Örnekleriyle İkonografik ve Sanatsal İlişkisi”, Cedrus II (2014): 443-451.
• Forbes, Robert Jacobus. Studies in Ancient Technology: Heat and Heating Refrigeration Light. Vol. 6, Leiden: Brill, 1966.
• Galavaris, George. “Some Aspects of Symbolic Use of Lights in the Eastern Church Candles, Lamps and Ostrich Eggs”, Byzantine and Modern Greek Studies IV (1978): 69-78.
• Goldman, Bernard. “The Development of the Lion-Griffin”, American Journal of Archaeology 64/4 (1960): 319-328.
• Hunter-Crawley, Heather. “Embodying the Divine: The Sensational Experience of the sixth-century Eucharist”, içinde Making Senses of the Past: Toward a Sensory Archaeology, ed. Jo Day, 160-176. (Carbondale: Southern Illinois University Press, 2013).
• Hunter-Crawley, Heather. “The Cross of Light: Experiencing Divine Presence in Byzantine Syria”, içinde Experiencing Byzantium Papers from the 44th Spring Symposium of Byzantine Studies, Newcastle and Durham, April 2011. Ed. Claire Nesbitt and Mark Jackson, 175-193. Farnham: Ashgate, 2013.
• İnanan, Filiz. “İzmir, Tire, Bergama ve Ödemiş Müzelerindeki Bizans Dönemi Pişmiş Toprak Kandiller”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi., Ege Üniversitesi, 2004.
• İnanan, Filiz. “İzmir Arkeoloji Müzesi’nden Bir Grup Pişmiş Toprak Kandil”, Sanat Tarihi Dergisi 16/1 (2007): 49-65.
• James, Liz. Light and Colour in Byzantine Art. Oxford: Clarendon Press, 1996.
• Jordan, Robert. “Pantokrator: typikon of emperor John II Komnenos for the monastery of Christ Pantokrator in Constantinople”, içinde Byzantine Monastic Foundation Documents, ed. John Thomas ve Angela Constantinides Hero, 725-782. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks, 2000.
• Kazhdan, Alexander ve Anthony Cutler. “Griffin”, içinde The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. Alexander Kazhdan, 884-885. (Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991).
• Kocyigit, Oğuz. “Troya Müzesi’nde Bulunan Bizans Dönemi Metal Aydınlatma Araçları”, Art-Sanat 20 (2023): 329-353.
• Köroğlu, Gülgün ve Ozan Hetto. “Ayşe Mina Esen Koleksiyonu’ndan Geç Roma-Erken Bizans Dönemi Kandillerinden Örnekler”, içinde 24. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Kitabı, ed. Enes Kavalçalan, 405-427. Nevşehir: Hacı Bektaş Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Luibheid, Colm ve Paul Rorem, Pseudo Dionysius: The Complete Works. New York, NY: Paulist Press, 1987.
• Maguire, Eunice Dauterman, Maguire, Henry ve Maggie J. Duncan-Flowers. Art and Holy Powers in the Early Christian House. Chicago: University of Illinois Press, 1989.
• Mango, Cyril. The Art of the Byzantine Empire 312–1453: Sources and Documents. Toronto: University of Toronto Press, 1986.
• Mango, Marlia Mundell. Silver from Early Byzantium: the Kaper Koraon and Related Treasures. Baltimore: Walters Art Gallery, 1986.
• Mango, Marlia Mundell. “Beyond the Amphora: Non-Ceramic Evidence for Late Antique Industry and Trade”, içinde Economy and Exchange in the East Mediterranean During Late Antiquity, ed. Sean A. Kingsley ve Michael Decker, 87-106. Oxford: Oxbow Books, 2015.
• Martiniani-Reber, Marielle. Donation Janet Zakos: De Rome a Byzance. Milan: 5 Continents Editions srl, 2015.
• McClanan, Anne L. “Illustrious Monsters: Representations of Griffins on Byzantine Textiles”, içinde Animals in Text and Textile: Storytelling in the Medieval World, ed. Evelin Wetter and Kathryn Starkey, 133-147. Riggisberg: Abegg-Stiftung, 2019.
• Metsovo Folk Art Museum. “Brass oil lamp with handle”, Temmuz 4, 2024, https://metsovomuseum.gr/en/online-collections/%ce%b3%ce%b5_1015-oil-lamp/.
• Motsianos, Ioannis. “Lighting Devices in Byzantium: Comparisons in Time and Space”, içinde Glass, Wax and Metal. Lighting Technologies in Late Antique, Byzantine and Medieval Times, ed. Ioannis Motsianos ve Karen S. Garnett, 49-64. Oxford: Archaeopress, 2019.
• Museum of Art and History Geneva. “Oil Lamp”, Temmuz 4, 2024, https://www.mahmah.ch/collection/oeuvres/lampe-huile/aa-2004-0218.
• Nesbitt, Claire. “Shaping the Sacred: Light and the Experience of Worship in Middle Byzantine Churches”. Byzantine and Modern Greek Studies 36/2 (2012): 139-160.
• Olcay, B. Yelda. “Lighting Methods In The Byzantine Period And Findings Of Glass Lamps In Anatolia”, Journal Of Glass Studies 3 (2001): 77-87.
• Radovanović, Danijela Tešić. “Lamp with the Representation of the Griffin: the Christianisation of Pagan Motifs During Late Antiquity”, Collection of Papers of the Faculty of Philosophy 48/3 (2018): 219-234.
• Reed, Nancy B. “Griffins in Post-Minoan Cretan Art”, Hesperia 45/4 (1976): 364-379.
• Schibille, Nadine. Hagia Sophia and the Byzantine Aesthetic Experience. Farnham: Ashgate, 2014.
• Sönmez, Neslihan. “Bizans Sanatında Grifon Tasvirleri”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi., Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi, 2019.
• Stiegemann, Christoph. Byzanz — Das Licht aus dem Osten: Kult und Alltag im Byzantinischen Reich vom 4. bis 15. Jahrhundert. Mainz: Philipp von Zabern, 2001.
• Taft, Robert F. ve Alexander Kazhdan. “Candles”, içinde The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. Alexander Kazhdan, 371-372. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991.
• Temür, Akın ve O. Alper Şirin. “Amisos’tan Boğa Başı Formunda Bir Kandil ve Kandelabrum”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 11/56 (2018): 233-242.
• The British Museum. “Hanging lamp”, Temmuz 4, 2024, https://www.britishmuseum.org/collection/object/H_1897-0820-1
• Walters, Henry Beauchamp. Catalogue of the Greek and Roman Lamps in the British Museum. London: Printed by Order of the Trusties, 1914).
• Xanthopoulou, Maria. Les Lampes en Bronze à l’époque Paléochrétienne. Turnhout: Brepols. 2010.