A Review on Health Problems and Causes of Death in the Seljuk World

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 435 - 454, 26.12.2024

Mehmet Ali Kapar , Fatma Sürücü Uysal

https://doi.org/10.48120/oad.1465734

Öz

Death is the inevitable reality of all living things and no living creature has escaped this reality throughout history. The causes and timing of deaths directly affect the course of events. Since the early periods of Islam, importance has been attached to cleanliness and health issues, and the recommendations of the Prophet Muhammad on this subject were collected in books known as Tıbbü'n-Nebevî. The developments in the fields of science in the lands that grew with conquests in the following periods, especially during the Rashid Caliphs, Umayyads and Abbasids, were also seen in medicine. The Islamic world translated the accumulation of knowledge in the countries they encountered on top of their own accumulation, and they succeeded in establishing hospitals even a hundred years after the birth of Islam. In the 12 th century, more than one hospital was established in cities such as Baghdad, Damascus, Cairo and Harran, and generally one hospital in other cities. This situation is also valid for the Seljuks. The Seljuks applied the knowledge they received from both the Turkish and Islamic worlds in their own homeland. The study focuses on examining the deaths that occurred in the Seljuk world rather than the developments and treatment methods in the Seljuk medical world. A qualitative research method was used. As mentioned in the sources, the diseases and causes of death of the Seljuks, both in the dynasty and in the administration, will be examined, and their equivalents in both the literature of that day and in today's modern medicine will be tried to be given. The aim of the study is to determine the diseases and deaths caused by these diseases in the Seljuk administration. It is not possible to limit these diseases and causes of death to a single cause. Most of them had different symptoms in themselves. While some of the diseases causing deaths are named in the sources, their symptoms are mostly emphasised. Identifying the reasons behind these deaths will contribute to a better understanding of the social, political and cultural context of the period.

Anahtar Kelimeler

Seljuks, Disease, Causes of Death, Tuberculosis, Istiska

Selçuklu Dünyasında Görülen Sağlık Sorunları ve Ölüm Nedenleri Üzerine Bir İnceleme

Öz

Ölüm, tüm canlıların kaçınılmaz gerçeğidir ve tarih boyunca hiçbir canlı bu gerçekten kaçamamıştır. Ölümlerin sebepleri ve zamanlaması, olayların akışını doğrudan etkilemektedir. İslam’ın ilk dönemlerinden itibaren temizlik ve sağlık konularına önem verilmiş, İslam Peygamber’i Hz. Muhammed’in bu konudaki tavsiyeleri zamanla Tıbbü’n-Nebevî adıyla bilinen kitaplarda toplanmıştır. Râşid Halifeler, Emevîler ve Abbasîler Dönemi başta olmak üzere ilerleyen dönemlerde fetihlerle büyüyen topraklarda ilmi alanlardaki gelişmeler, tıp konusunda da görülmüştür. İslam dünyası kendi birikiminin üzerine karşılaştıkları memleketlerdeki bilgi birikimlerini de tercüme etmişler, İslâm’ın doğuşunun üzerinden yüz yıl bile geçmeden hastane kurma başarısını da göstermişlerdir. XII. yüzyılda Bağdat, Şam, Kahire, Harran gibi şehirlerde birden fazla, diğer kentlerde de ise genellikle bir hastane kurulmuştur. Bu durum Selçuklular için de geçerlidir. Selçuklular gerek Türk gerekse İslam dünyasından almış oldukları birikimi kendi memleketlerinde uyguladılar. Çalışma Selçuklu Tıp dünyasındaki gelişmeler ve tedavi yöntemlerinden ziyade Selçuklu dünyasında meydana gelen ölümlerin incelenmesi üzerine odaklanmıştır. Yöntem olarak nitel bir araştırma yöntemi kullanılmıştır. Kaynaklarda geçtiği şekliyle Selçukluların gerek hanedan gerekse yönetim kademesinde görev alan insanlarının hastalıkları ve ölüm nedenleri incelenecek, bunların hem o günkü literatürdeki hem de günümüz modern tıbbındaki karşılıkları verilmeye çalışılacaktır. Çalışmanın amacı Selçuklu yönetiminde hastalıklar ve bu hastalıklar sebebiyle meydana gelen ölümleri tespit etmektir. Bu hastalıkları ve ölümlerin nedenlerini sadece tek bir nedenle sınırlamak mümkün değildir. Bunların çoğu kendi içinde farklı belirtiler içermekteydi. Kaynaklarda ölümlere neden olan bazı hastalıkların adı verilirken, çoğunlukla belirtileri üzerinde durulmuştur. Bu ölümlerin ardında yatan sebepleri tespit etmek, o dönemin sosyal, politik ve kültürel bağlamının daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, Hastalık, Ölüm Nedenleri, Verem, İstiska

Kaynakça

• Aka, İsmail. “Selçuklu Sultanlarının Ölümleri ve Gömülü Oldukları Yerler”, Türk Kültürü Dergisi, S. 310 (1989): 99-110.
• Aksarâyî. Müsâmeretü’l-ahbâr ve müsâyeretü’l-ahyâr (Selçukî Devletleri Tarihi), Terc. M. Nuri Gencosman. Ankara 1943.
• Aladağ, İbrahim. “Epistaksis (Burun Kanaması)”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 5, S.4 (Aralık 2013):180-189.
• Alkoy, Seval. “Olası Biyolojik Silah Olarak Yeniden Gündeme Gelen Eski Hastalık: Çiçek”, İstanbul Sağlık Müdürlüğü 12, S. 7 (İstanbul 2003): 246-247.
• Arık, F. Şamil. “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Veba Salgınları”, Tarih Araştırmaları Dergisi 15, S. 26 (Mayıs 1991): 27-57.
• Aslan, Dilek, Ekin Koç, ve Merve Çolaklar. “Yaşlıların Sağlık/Hastalık Durumlarının Toplum Sağlığı Açısından Değerlendirilmesi”, Sosyoloji Araştırmaları Dergisi 21, S. 2 (Ekim 2018): 29-48.
• Atak, Seyhan. “Tedavi Yöntemleri Açısından Selçuklu ve Bizans Pratikleri’nin Tahlili”,Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, S. 11 (2019): 325-345.
• Aytaç, Ömer ve Muzaffer Çağlar Kurtdaş, “Sağlık- Hastalığın Toplumsal Kökenleri ve Sağlık Sosyolojisi”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 25, S. 1 (Elazığ 2015): 231-250.
• Azîmî. Azimî Tarihi (Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler: H. 430-538=1038/39-1143/44), Metin, Çeviri, Notlar ve Açıklamalar Ali Sevim, 2. Baskı. Ankara: TTK Yayınları, 2006.
• Bezer, Gülay Öğün. “Terken Hatun”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.40, TDV Yayınları, İstanbul 2011, 510.
• Bolsoy, Nuray ve Ümran Sevil. “Sağlık-Hastalık ve Kültür Etkileşimi”, Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 9, S.3 (Şubat 2010): 79-87.
• Budak, Fatih ve Şerif Korkmaz. “Covıd-19 Pandemi Sürecine Yönelik Genel Bir Değerlendirme: Türkiye Örneği”, SAYOD, S.1 (Mayıs 2020): 62-79.
• Cahen, Claude. Osmanlılardan önce Anadolu, Terc. Erol Üyepazarcı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
• Cûzcânî. Tabakât-ı Nâsırî Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler, Hârizmşâhlar, Terc. Erkan Göksu. Ankara: TTK Yayınları, 2015.
• Çayakar, Ahmet. “Halsizliğe ve Yorgunluğa Klinik Yaklaşım”, Ege Tıp Bilimleri Dergisi 2, S.3 (Aralık 2019): 168-178.
• Çiçeklitaş, Güllühan ve Arif Celal Özdemir, “Hititlerde Bir Salgın Hastalık Örneği: Veba”, IJOESS, S. 14 (Mayıs 2023): 836-849.
• Demirkent, Işın. “Kürboğa”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.26, TDV Yayınları, Ankara 2002, 562-563.
• el-Ömerî, Şihâbüddîn (Ebü’l-Abbâs) Ahmed b. Yahyâ b. Fazlillâh, Türkler Hakkında Gördüklerim Duyduklarım, (Mesaliku’l Ebsâr), Terc. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2014.
• Gençel Efe, Zehra. “İslam Tarihinde Tıp Bilgisinin Ortaya Çıkışına Dair Değerlendirmeler: İbn Ebû Usaybia Örneği”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, S. 10 (Eylül 2021): 2952-2974.
• Göksu, Erkan. Bilge Vezir Nizâmü’l-mülk. İstanbul: Erdem Yayınları, 2018.
• Hacıgökmen, Mehmet Ali. Selçuklu Hanımları Kira Hatun ve Raziye Devlet Hatun. Konya: Çizgi Yayınları, 2017.
• Hamdullah Müstevfî-yi Kazvînî. Târîh-i Güzîde, Terc. Mürsel Öztürk. Ankara: 2018.
• Hüseyin El-Mhemit. “İslam Tarihi Boyunca Görülen Salgın Hastalıklar ve Alınan Önlemler”, Siyer Araştırmaları Dergisi, S. 8 (Temmuz 2020): 123-137.
• Işıkhan, Vedat. “Tüberküloz Hastalığının Sosyal Yönü ve Sosyal Hizmet Yaklaşımı”, Toplum ve Sosyal Hizmet, 16, S. 1 (Nisan 2005): 7-19.
• İbn Bîbî. El- Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-umûri’l-Alâ’iyye Selçuknâme, Terc. Mürsel Öztürk. Ankara: TTK Yayınları, 2020.
• İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye (Büyük İslam Tarihi), C. 12, Terc. Mehmet Keskin. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• İbn Ebû Usaybia. Uyunu’l-enbâ fî tabakâti’l-etıbba, Beyrut: Daru’lKütübü’l-İlmiyye, 1997.
• İbnü’l-Adîm. Bugyetü’t-taleb fi târîhi Haleb (Seçmeler), Terc. Ali Sevim. Ankara: TTK Yayınları, 1982.
• İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-haleb min târîhi Haleb’de Selçuklular (H.447-521=1055-1127), Terc. Ali Sevim. Ankara: TTK Yayınları, 2014.İbnü’l-Cevzî. el-Muntazam fî târîhi’l-ümem’de Selçuklular (H. 430- 485=1038-1092), Seçme, Tercüme ve Değerlendirme Ali Sevim. Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fi’t-târîh Tercümesi, C.8-10, Tercüme Heyeti: Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Abdülkerim Özaydın, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe. İstanbul: Ocak Yayınları, 2016.
• Kafesoğlu, İbrahim. Selçuklu Tarihi. İstanbul: Kültür Yayınları,1972.
• Karakök, Tunay. “Diseases Seen in Anatolian Seljuk Geography and Their Treatment Methods”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 54 (Denizli 2023): 391-401.
• Kapar, Mehmet Ali. Sultan Melikşah. Konya: NEÜ Yayınları, 2021.
• Kaya, Selim. “Süleyman Şah II”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 38, TDV Yayınları, İstanbul 2010, 105-108.
• Kayhan, Hüseyin. “Selçuklular Devrinde Tıp Bilimi ve Hekimler Hakkında Notlar”, History Studies, S. 3 (2011):155-163.
• Kemaloğlu, Muhammet. “XI. –XII. Yüzyıl Türkiye Selçuklu Devletinde Dârüşşifalar”, Düşünce- Yorum Sosyal Bilimler Dergisi, S. 13 (Haziran 2014): 289-301.
• Kesik, Muharrem. “Selçuklular’da Sağlık, Sağlık Kurumları ve Tıp Eğitimi”, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, S. 71 (Ağustos 2020): 115-144.
• Kesik, Muharrem. “Sultan Melikşah (Şahinşah) ve Sultan I. Mesud Dönemleri”, Türkler, C. 6, Ortaçağ, Edt. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002,547-565.
• Kesik, Muharrem. Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi Sultan I. Mesud Dönemi (1116-1155). Ankara: TTK Yayınları, 2003.
• Keskinbora, Kadircan. “Savaştaki Düşmanlardan Bir Diğeri: Tüberküloz”, Lokman Hekim Dergisi 6, S. 3 (Aralık 2016): 174-184.
• Koca, Salim. “Selçuklu İktidarının Belirlenmesinde Rol Oynayan Güçler ve Alâeddin Keykubad’ın Türkiye Selçuklu Tahtına Çıkışı, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 25 (Aralık 2009): 1-38.
• Köymen, Mehmet Altay. “Büyük Selçuklu Veziri Nizâmü’l-mülk ve Tarihi Rolü”, Türkler, C.5, Ortaçağ, Edt. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca. Ankara: Yeni Türk Yayınları, 2002, 503.
• Kuşçu, Ayşe Dudu. “Selçuklu Devlet Yönetiminde Kadının Yeri ve Altuncan Hatun Örneği”, Selçuklu Medeniyeti Araştırma Dergisi, S. 1 (Aralık 2016): 173-191.
• Merçil, Erdoğan. “Sâhib Ata”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.35, TDV Yayınları, İstanbul 2008, 515-516.
• Merçil, Erdoğan. “Selçuklularda Zengin Emirler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 28, S.1 (Haziran 2013): 193-207.
• Merçil, Erdoğan. Büyük Selçuklu Devleti. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2016.
• Merçil, Erdoğan. Kirmân Selçukluları. Ankara: TTK Yayınları,1989.
• Memaşa, Ahmet, Tanju Özkan, ve Turgut Özeke. “Çocuklarda Kronik İshale Tanı Yaklaşımları”, The Journal of Current Pediatrics, S. 3 (Mart 2004): 124-130.
• Mevlânâ Celâleddin. Mektuplar, Terc. Abdülbaki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri, 1963.
• Mîrhând. Ravzatü’s-safâ fî sîreti’l-enbiyâ ve’l-mülûk ve’l-hulefâ (Tabaka-i Selçûkiyye), Tercüme ve Notlar Erkan Göksu, 2. Baskı. Ankara: TTK Yayınları, Ankara 2018.
• Mutlu, Gülseren. “Antikçağ Bulaşıcı Enfeksiyon Hastalıklarında Semptomlar ve Tedavi Yöntemleri”, Uluslarası Eskiçağ Tarihi Araştırmaları Dergisi 3, S. 1 (Mart 2021): 149-175.
• Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah. Câmiu’d-düvel (Selçuklular Tarihi), C.1-2, Yayınlayan: Ali Öngül. İzmir: Akademi Kitapevi, 2001.
• Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri),Terc. Fikret Işıltan, 2.Baskı. Ankara: TTK Yayınları, 2020.
• Oruç, Züriye. “Sultan Sencer’in Esâreti”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S.12 (Haziran 2020): 237-260.
• Öngül, Ali. Anadolu Selçukluları. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2017.
• Öngül, Ali. Büyük Selçuklular, 2. Baskı. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2018.
• Öngül, Ali. Suriye Selçukluları, 2. Baskı. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2021.
• Özaydın, Abdülkerim. Sultan Muhammed Tapar. Konya: NEÜ Yayınları, 2021.
• Özaydın, Abdülkerim. “Berkyaruk”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.5, TDV Yayınları, İstanbul 1992, 514-516.
• Özaydın, Abdülkerim. “Kılıçaslan II”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.25, TDV Yayınları, Ankara 2002, 399-403.
• Özaydın, Abdülkerim. “Melikşah”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 29, TDV Yayınları, Ankara 2004, 54-57.
• Özaydın, Abdülkerim. “Muhammed Tapar”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 30, TDV Yayınları, İstanbul 2005, 579-581.
• Özaydın, Abdülkerim. Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511=1105-1118). Ankara: TTK basımevi, 1990.
• Özaydın, Abdülkerim. “Dukak b. Tutuş”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.1, TDV Yayınları, İstanbul 2016, 342-343.
• Özdemir, Mehmet Nadir. “Abbasî Halifeleri ile Büyük Selçuklu Sultanları Arasındaki Münasebetler”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.24 (Aralık 2008): 315-367.
• Özelsancak, Rüya. “Ödem: Nedenleri, Patofizyolojisi ve Tedavisi”, Arşiv Kaynak Tarama Dergisi 25, S. 1 (Adana 2016):97-112.
• Özgüdenli, Osman G. Selçuklular Büyük Selçuklu devleti Tarihi, (1040-1157), C. 1. İstanbul: İsam Yayınları, 2008.
• Râvendî. Râhatü’s-sudûr ve âyetü’s-sürûr, C.1-2,Terc. Ahmed Ateş, 3. Baskı. Ankara: TTK Yayınları, 2020.
• Reşidüddin Fazlullah. Cami’u’t-tevârîh (Selçuklular), Terc. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2018.
• Sarı, Nil ve Mehmet Kavak. “Humma’nın Anlamı, Tedavisi ve Ortaçağ İslam Dünyasında Humma Sebebiyle Vefat Eden Ünlü Şahsiyetler”, Lokman Hekim Journal (Eylül 2013): 25.
• Serdar Murat, Murat Hanar, “Irak-Suriye Selçuklu Coğrafyasında XI ve XII. Yüzyılda Meydana Gelen Doğal Afetler: Sel, Kuraklık, Deprem”, I. Uluslararası Selçuklu Tarihi Coğrafyası Sempozyumu Bildiri Kitabı Suriye, Irak, Filistin, Edt. Ahmet Çaycı, NEÜ Yayınları, Konya 2020, 179- 196
• Sevim, Ali. Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi. Ankara: TTK Yayınları, 2020.
• Sevim, Ali. Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi. Ankara: TTK Yayınları, 2000.
• Sevim, Ali. “Çağrı Bey”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, TDV Yayınları, İstanbul 1993, 183-186.
• Sevim, Ali ve Erdoğan Merçil. Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilat ve Kültür, 3.Baskı. Ankara: TTK Yayınları, 2020.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. Mir’âtü’z-zamân fî târîhi’l-a’yân’da Selçuklular, Seçme, Tercüme ve Değerlendirme: Ali Sevim. Ankara: TTK Yayınları, 2011.
• Solmaz, Sefer. Büyük Selçuklu Devleti Tarihi. Konya: Aybil Dijital Baskı Çözümleri, 2013.
• Sümer, Faruk. “Me’sud b. Muhammed Tapar”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 29, TDV Yayınları, Ankara 2004, 350-351.
• Sümer, Faruk. “Tuğrul Bey”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 41, TDV Yayınları, İstanbul 2012, 344-346.
• Sümer, Faruk. “Tuğrul I”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 41, TDV Yayınları, İstanbul 2012, 341-342.
• Sümer, Faruk. “Keykâvus I”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 25, TDV Yayınları, Ankara 2002, 352-353.
• Temel, M. Kemal, ve Hakan Ertın. “1918 Grip Pandemisi Kıssasından Covıd-19 Pandemisine Hisseler”, Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi, S. Special Issue on COVID 19 (Mart 2020): 63-78.
• Turan, Nurullah. Selçuklu Başkenti Rey (Kuruluşundan 1157’ye kadar). Ankara: TTK Yayınları, 2019.
• Urfalı Mateos. Urfalı Mateos Vekâyi-namesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli(1136-1162), Terc. Hrant D. Andreasyan, notlar; Edouard Dulaurer, M. Halil Yinanç, 4. Baskı. Ankara: TTK Yayınları, Ankara 2019.
• Usta, Aydın. Selçuklu Sultanları. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2020.
• Uyumaz, Emine. Kaynaklara Göre Türkiye Selçuklu Sultanlarının Ölümleri ve Mezar Yerleri, Edt. Emine Uyumaz, Süleyman Kızıltoprak, İSAR, İstanbul: 2005.
• Ünlü, Mucize ve Zarife Albayrak. “Osmanlı Devleti’nde Çiçek Hastalığı Üzerine Bir Değerlendirme”, On dokuz Mayıs Üniversitesi İnsan Bilimleri Dergisi, S. 2 (Aralık 2021): 301-324.
• Yazar, Nurullah. “Melikşah’ın Ölümünden Sonra Terken Hatun’un Oğlu Mahmud’u Sultan Yapma Çabaları”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10, S. 20 (Aralık 2011):211-219.
• Yinanç, Mükrimin Halil. Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, Hazırlayan: Refet Yinanç, C.2. Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Zahîru’d-dîn Nîşâbûrî. Selçuknâme, Terc. Ayşegül Fidan. İstanbul: Kopernik Kitap, 2018.