1923-1950 dönemi mali olayların sosyolojik açıdan değerlendirilmesi

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 3, 1152 - 1172, 30.09.2024

Taha Artuç , Ahmet Kemal Çelebi

https://doi.org/10.48146/odusobiad.1164452

Öz

Mali olayların sosyolojik açıdan ele alınmasını ifade eden mali sosyoloji, mali olayların toplumsal etkilerini ortaya koymaktadır. Mali sosyoloji ile oluşturulan bakış açısı, bir yandan mali olayların sonuçlarını anlamada yardımcı olurken diğer yandan toplumun bu olaylar karşısındaki tutum ve davranışlarını ortaya çıkarmada önemli görevler üstlenmektedir. Bu anlamda Cumhuriyet döneminde gerçekleşen mali olayların incelenmesi, bu döneme ait sosyolojik çıkarımlar yapmada önemli bir rol oynayacaktır. Cumhuriyet’in kuruluşu ile başlayan süreçten Demokrat Parti’nin iktidara geldiği yıla kadar olan dönemin incelendiği bu çalışmada, halkı önemli derecede etkileyen mali olaylar ele alınmıştır. Aşar Vergisi’nin kaldırılması ile başlayan ve Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nun yürürlüğe konulması ile biten dönem içerisinde pek çok vergi ihdas edilmiş/kaldırılmış, politika değişiklilerine gidilmiş, kanunlar çıkartılarak yeni bir düzene geçilme çabası sarf edilmiştir. Çalışma, 1923-1938 ile 1938-1950 yılları arasında iki ayrı dönem içinde gerçekleşen önemli mali olayları kapsamakla birlikte çalışmanın temel amacı; Türkiye’de 1923-1950 döneminde gerçekleşen mali olayların sosyolojik etkilerini ortaya koymaktır. Çalışma, ele alınan dönem içerisindeki toplumsal yapının mali olaylar neticesinde nasıl değişime uğradığının ve mali olayların toplumsal ilişkilere ne denli tesir ettiğinin ortaya çıkarılması açısından önem arz etmektedir. Zira çalışma, 1923-1950 dönemi içerisinde gerçekleşen mali olayların, büyük toplumsal dönüşüme doğrudan etki ettiğini ortaya koymakta ve uygulanan mali politikaların toplumsal açıdan arzulanan olumlu etkiyi gösteremediği sonucuna ulaşmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mali Olay, Mali Sosyoloji, Vergilendirme, Cumhuriyet Dönemi, 1923-1950 Dönemi

Evaluation of fiscal events from a sociological perspective in the period of 1923-1950

Öz

Fiscal sociology, which refers to the sociological perspective of fiscal events, reveals the social effects of fiscal events. The perspective created by fiscal sociology, on the one hand, helps to understand the consequences of fiscal events, on the other hand, undertakes important tasks in revealing the attitude and behavior of society towards these events. In this sense, analyzing the fiscal events that took place in the Republic period will play an important role in making sociological inferences about this period. This study, which examines the period from the establishment of the Republic to the year when the Democratic Party came to power, focuses on fiscal events that significantly affected the society. During the period that started with the abolition of the Tithe Tax and ended with the enactment of the Law for Providing Land to Farmers, many taxes were created/abolished, policy changes were made, laws were enacted and effort was made to transition to a new order. The study covers important fiscal events that took place in two separate periods between 1923-1938 and 1938-1950 and the main purpose of the study is to examine the sociological effects of the fiscal events that took place in Türkiye in the period of 1923 to 1950. The study is important in terms of revealing how the social structure in this period under consideration changed as a result of fiscal events and how fiscal events affected social relations. The study, reveals that the fiscal events of the period of 1923-1950 had a direct impact on the great social transformation and concludes that the fiscal policies implemented did not have the desired positive social impact.

Anahtar Kelimeler

Fiscal Event, Fiscal Sociology, Taxation, Republic Period, 1923-1950 Period

Kaynakça

• Akalın, G. (2010). Cumhuriyet Dönemi Ekonomi-Politik Tarihinin Liberal Yorumu. Ankara: Orion Kitabevi.
• Akman, Ş. T. & Akman, İ. S. (2011). II. Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’de Hububat Üretiminin Vergilendirilmesi. Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, 1(2), 73-91.
• Aktar, A. (2002). Varlık Vergisi ve Türkleştirme Politikaları. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Aktar, A. (2016, 11 Kasım). Varlık Vergisinin Hikayesi. Avleramoz, https://www.avlaremoz.com/2016/11/11/varlik-vergisinin-hikayesi-prof-dr-ayhan-aktar/.
• Albayrak, M. (2005, 07-09 Aralık). Demokrat Parti Döneminde Milli Korunma Kanunu Uygulamaları. 9. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi, Ankara, 219-250.
• Asker, A. & Yıldız, E. (2014). Aşar Vergisi’nin Son Yıllarında Niğde ve Civarındaki Suistimaller Üzerine Bazı Gözlemler. Turkish Studies, 9(7), 177-192.
• Ay, H. (2017). Vergi Yükü Ekseninde Toplumsal Yapının Gelir Dağılımı ve Yoksullukla İlişkisi. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4(3), 136-153.
• Aydın, M. K. (2017). Savaş Yıllarının Olağanüstü Bir Uygulaması: Toprak Mahsulleri Vergisinin Hayata Geçirilmesi. International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 12(26), 1-20.
• Aydın, M. K. (2018). CHP’de Parti İçi Muhalefetin İlk Örneği: Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve TBMM’de Yaşanan Tartışmalar. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.41, 359-384.
• Aydın, M. K. (2019). Milli Koruma Kanununun Hayata Geçirilişi (1940) ve Tek Parti Dönemi Uygulamaları. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 29(1), 413-428.
• Aydın, M. S. (2020). Cumhuriyetin Erken Döneminde Vergi Uygulamaları. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.20, 531-550.
• Aytekin, H. (1943). Köyde Geçim. Yurt ve Dünya, 4(33), 352-355.
• Başer, K. (2013). 1923-1950 Yılları Arasındaki Türkiye’de Toprak Dağılımı ve Toprak Reformu Politikasının Sonuçları. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.38, 203-216.
• Başvekalet İstatistik Genel Müdürlüğü. (1935). Türkiye Nüfusu Vilayet, Kaza, Şehir ve Köyle İtibarile Muvakkat Rakamlar. Ankara: Ulus Basımevi.
• Berkes, M. (1943). Köyde Yaşayış. Yurt ve Dünya, 4(30), 189-196.
• Boratav, K. (2022). Türkiye İktisat Tarihi 1908-2015 (25. Baskı). Ankara: İmge Kitabevi.
• Bozdağ, E. G. (2018). Türkiye İktisat Kongresi-İzmir 1923: Türkiye’nin İktisadi Kalkınmasında Atılan İlk Tohum. TÜRKTOB Dergisi, S.27, 39-42.
• Can, B. (2022). Cumhuriyet Döneminde Türkiye’nin Nüfus Politikaları: Yeni Bir Kronolojik Sınıflandırma. Troyacademy, 8(1), 1-37.
• Coşar, N. (1996). Aşar Vergisinin Kaldırılmasının Kısa ve Uzun Dönemli Etkileri. Toplumsal Tarih, 6(36), 7-12.
• Coşar, N. (2003). Varlık Vergisi Konusundaki Yolsuzluk Söylentileri. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 58(2), 1-27.
• Çelebi, A. K. (2012). Mali Olaylara Sosyolojik Yaklaşımın Önemi. Mali Sosyoloji Üzerine Denemeler. (Ed:A. Kemal Çelebi), Ankara: T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı, 1-14.
• Çelebi, A. K., Mıynat, M. & Cura, S. (2013). Teori ve Uygulamada KİT’ler ve Özelleştirme. Manisa: Emek Matbaası.
• Çomaklı, Ş. E., Koç, F. & Yıldırım, K. E. (2012). Türk Vergi Hukuku Tarihinde Tartışılan Bir Vergi: Toprak Mahsulleri Vergisi. Hukuk ve İktisat Araştırmaları Dergisi, 4(2), 61-70.
• Duru, C., Turan, K. & Öngeoğlu, A. (1982). Atatürk Dönemi Maliye Politikası 1. Kitap – Mondros’tan Cumhuriyet’e Mali ve Ekonomik Sorunlar, Ankara: TİSA Matbaacılık.
• Ergun, A. D. (2016). Türkiye’de Yoksulların Dayanışma Biçimlerinin Dönüşümü: İzmir Karabağlar ve Bergama Örneği [Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi]. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı, Isparta.
• Eroğlu, N. (2007). Atatürk Dönemi İktisat Politikaları (1923-1938). Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 23(2), 63-73.
• Ertan, M. (2018). Toprak Mahsulleri Vergisinin Esasları ve Sonuçları: Toprak Mahsulleri Vergisi II. Aşar Mıydı?. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 14(2), 239-256.
• Erul, R. D. & Buz, F. (2019). İkinci Dünya Savaşı Döneminde Türkiye’de Uygulanan Vergi Politikaları. Ekonomi, İşletme ve Maliye Araştırmaları Dergisi, 1(4), 391-406.
• Erul, R. D. (2020). 1923-1929 Döneminde Türkiye’de Uygulanan Vergi Politikalarının Mali Sosyoloji Çerçevesinde Değerlendirilmesi. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(1), 1-21.
• Giray, F. (2021). Maliye Tarihi (9. Baskı). Bursa: Dora Yayınevi.
• Gökbunar, R. & Bursalıoğlu, S. A. (2012). Aşar Vergisi Uygulamasının Sosyo-Ekonomik Sonuçları. Mali Sosyoloji Üzerine Denemeler. (Ed:A. Kemal Çelebi), Ankara: T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı, 61-96.
• Güney, H. N. (1990). Eski Vergiler. Ordu: SMMM Odası Yayınları, Bilgi Bankası Cep Kitapları.
• Gürçam, Ö. S. & Aydın, Ö. F. (2019). Cumhuriyetin Kuruluşundan Günümüze Türkiye’nin Tarımsal Destekleme Politikaları. Route Educational and Social Science Journal, 6(8), 56-70.
• Güzel, S. (2014). Cumhuriyet Dönemi Toplumsal Dinamikler. BELGİ, S.7, 845-854.
• Haydanlı, M. L. (2015). Sosyolojik Yaklaşımla Vergi Yükü Üzerindeki Kültürel ve Politik Etmenler: Tarihselliği Bağlamında Türkiye Analizi [Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi]. Sosyal Bilimler Enstitüsü Maliye Anabilim Dalı, İzmir.
• Kahraman, S. (2005). (1929-1939) İktisadi Devletçilik ve Sanayileşme Politikaları. [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi]. Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul.
• Karabacak, A. (2018). 1946 Yılında Anti Demokratik Kanunlar Üzerinde Yapılan Demokratikleşme Çabaları ve Bunların Basın ve Kamuoyunda Yansımaları. [Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi]. Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Konya.
• Karabulut, K. (2005). 11 Teşrinisani 1942 Tarihli Varlık Vergisi’ne Bir Bakış. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.27, 325-339.
• Karpat, K. H. (2010). Türk Demokrasi Tarihi: Sosyal, Kültürel, Ekonomik Temeller. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kayıran, M. & Metintaş, M. Y. (2018). 1945 Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Uygulaması. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 10(19), 647-666.
• Kırkpınar, K. (1992). Aşar Vergi Sisteminin Kaldırılışı. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1(2), 105-125.
• Kızılkaya, A. (2016). Ekonomik ve Siyasal Boyutlarıyla Varlık Vergisi. HAK-İŞ Uluslararası Emek ve Toplum Dergisi, 5(12), 85-95.
• Korum, U. (1982). 1923-1929 Döneminde İmalat Sanayii ve Sanayi Politikaları. Atatürk Dönemi Ekonomi Politikası ve Türkiye’nin Ekonomik Gelişmesi, Ankara Üniversitesi S.B.F. Yayınları, Yayın No:513, Ankara, 63-78.
• Kovancılar, B & Kayalıdere, G. (2012). Türkiye’de Varlık Vergisi Uygulamasının Sosyo-Politik ve Ekonomik Sonuçları. Mali Sosyoloji Üzerine Denemeler. (Ed:A. Kemal Çelebi), Ankara: T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı, 133-158.
• Kuruç, B. (1988). Belgelerle Türkiye İktisat Politikası I. Cilt (1929-1932). Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• Metinsoy, M. (2012). İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Devlet ve Köylüler: Hububat Alımları, Toprak Mahsulleri Vergisi ve Köylü Direnişi. Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, S.15, 85-125.
• Mıynat, M. & Kahriman, H. (2012). Türkiye’de Mali Sistemin Toplumsal Tabakalaşma Üzerindeki Etkileri (1923-1950). Mali Sosyoloji Üzerine Denemeler. (Ed:A. Kemal Çelebi), Ankara: T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı, 97-132.
• Ölmezoğulları, N. (1988). Atatürk Döneminde Tarımsal Gelişme (1923-1938). Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9(1-2), 53-59.
• Özbil, A. (2015). Türkiye’de Savaş Ekonomisi Uygulaması Olarak Milli Korunma Kanunu (1940-1946) [Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi]. Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul.
• Özdemir, N. (2013). Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Yol Vergisi. Tarih Araştırmaları Dergisi, 32(53), 213-248.
• Özer, S. (2011). II. Dünya Savaşı Yıllarında Uygulamaya Konulan Toprak Mahsulleri Vergisi ve Köylü Üzerindeki Etkisi. Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S.5, 215-234.
• Öztürk, İ. M. (2013). İkinci Dünya Savaşı Türkiye’sinde Olağanüstü Ekonomik Kararlar: Milli Korunma Kanunu ve Varlık Vergisi. Tarih Araştırmaları Dergisi, 32(54), 135-166.
• Palamut, M. E. (1987). Aşar ve Düşündürdükleri. Prof. Dr. S.F. Ülgener’e Armağan, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi, C.43, 69-78.
• Pamuk, Ş. (2020). Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi (12. Basım). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Sağlam, D. (1981). Devletçilik İlkesinin Gelişmesi ve Günümüzdeki Sonuçları. Ekonomik Yaklaşım, 2(4), 71-97.
• Şanver, C. & Tuncay, H. Y. (2017). 1942 Yılında Uygulanan Varlık Vergisinde Zorunlu Çalışmaya İlişkin Tanıklık Gerçekleri ve Aşkale Halkı Üzerindeki Ekonomik Etkileri. III. IBANESS Kongreler Serisi, 203-218.
• Şenyüz, D. (1985). Aşar’ın Vergi Tekniği Yönünden Değerlendirilmesi. Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 6(1), 69-73.
• T.C. Maliye Bakanlığı. (2008). Atatürk Dönemi Maliye Politikaları. Cumhuriyetimizin 85. Yılına Armağan, Yayın No:2008/384, Ankara: Strateji Geliştirme Bakanlığı.
• Tekeli, İ. & İlkin, S. (1977). 1929 Dünya Buhranında Türkiye’nin İktisadi Politika Arayışları. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi İdari İlimler Fakültesi Yayın No:30, Türkiye Belgesel İktisat Tarihi Serisi.
• Tuncer, G. (2015). Türk Sinemasından Mali Sosyolojiye Yansımalar. Marmara Üniversitesi İ.İ.B. Dergisi, 37(1), 193-216.
• Turan, A. E. (2020). Toprağın İdeolojisi: Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu. https://gastromani.org/2020/11/06/topragin-ideolojisi-ciftciyi-topraklandirma-kanunu/.
• Türk, İ. (1981). Cumhuriyet Döneminde Vergi Sistemimizin Gelişmesi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 36(1), 335-357.
• Vural, İ. Y. (2008). Atatürk Dönemi Maliye Politikaları: Liberal İktisattan Karma Ekonomiye. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.20, 77-114.
• Yalçın, O. (2012). Varlık Vergisi Kanunu ve Uygulaması. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 1(1), 313-354.
• Yasa, B. D. & Çelik, F. (2016). Cumhuriyet ile Birlikte Girişimciliği Etkileyen Politikalar Üzerine Bir İnceleme: 1923-1929. International Journal of Human Sciences, 13(1), 2418-2430.
• Yavan, G. K. (2011). Milli Şef Dönemi Toprak Politikaları ve Bu Politikaların Siyasi Hayata Etkileri [Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi]. Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Konya.
• Yavuz, E. (2015). Milli Korunma Kanunu, Varlık Vergisi Kanunu ve Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu Tartışmaları: Erzincan Uygulamaları. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, S.12, 161-180.
• Yay, T. (1988). Atatürk Döneminde Vergiler ve Vergi Politikası. Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9(1-2), 61-72.
• Yedek, Ş. & Sertel, S. (2018, 12-14 Nisan). Toprak Reformu ve Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu Uygulamalarının Türk Tarımına Etkisi. Türkiye’de Tarım Politikaları ve Ülke Ekonomisine Katkıları Uluslararası Sempozyum Bildirileri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara: Atatürk Araştırmaları Merkezi Yayınları, 215-226.
• Yeşilay, R. B. (2005). Devletçiliğin Türkiye Ekonomisindeki İzdüşümleri. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 19(1), 117-132.
• Yoruldu, M. (2020). Türk Mali Tarihinde Varlık Vergisi Uygulamaları ve Sosyo-Ekonomik Sonuçlarının Değerlendirilmesi. OPUS-Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 16(29), 2300-2315.
• 18.01.1940 Tarih ve 3780 Sayılı Milli Korunma Kanunu (RG. 26.01.1940 – 4417).
• 11.11.1942 Tarih ve 4305 Sayılı Varlık Vergisi Hakkında Kanun (RG. 12.11.1942 – 5255).