Kürt Destanlarındaki Sembolik Öğeler

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 3, 1028 - 1043, 28.11.2025

Leyla Kaplan

Öz

Ulusların tarihinden izler taşıyan destanlarda yaygın olarak kullanılan sembolik öğeler vardır. Bu çalışma Kürt destanlarında ortak olarak yer alan yüzük, at, güvercin, namus ve Hızır gibi sembollerin kültürel işlevlerini ve anlam katmanlarını incelemeyi amaçlamaktadır. Destan metinleri, nitel araştırma yöntemlerinden metin çözümlemesi yöntemiyle incelenmiştir. İnceleme sonucunda yüzük, ilk karşılaşmadaki aşk ve sözün; at, kahramanlık ve yol arkadaşlığının; güvercin, kavuşma ve iletişimin; namus, kadın ve vatanın; Hızır ise ilahi yardım ve rehberliğin sembolü olarak yer almıştır. Bulgular, bu sembollerin bireysel ve toplumsal kimlik inşasında önemli bir role sahip olduğunu göstermiştir. Çalışma, Kürt destan geleneğinde sembolik unsurların işlevselliğini vurgulamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Destan , sembol , at ve güvercin , namus , Hızır

Symbolic Elements in Kurdish Epics

Öz

Symbolic elements are commonly used in epics bearing traces of national history. This study aims to examine the cultural functions and layers of meaning of common symbols—the ring, the horse, the dove, honor, and Khidr—in Kurdish epics. The research employed the textual analysis method, one of the qualitative research approaches. The findings indicate that the ring symbolizes love and promise at the first encounter; the horse, heroism and companionship; the dove, reunion and communication; honor, women and homeland; and Khidr, divine assistance and guidance. The results reveal that these symbols play a significant role in the construction of both individual and collective identity. This study underscores the functionality of symbolic elements in the Kurdish epic tradition and their importance in the continuity of cultural heritage.

Anahtar Kelimeler

Epic , symbol , horse and dove , honor , Khidr

Kaynakça

• Abduvahit Erk, Z. (2022). Uygur halk masallarında Hızır motifi. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 19, 60-67. https://doi.org/10.46400/uygur.1111702
• Akbalık, E. (2012). Anadolu sahası Türk halk hikayelerinde toplumsal cinsiyet rolleri ile kadınlar [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Akman, İ. (2025). Edebîyatê modern yê Zazakî de tesîrê Xizirî. International Journal of Kurdish Studies, 11(1), 114-130. https://doi.org/10.21600/ijoks.1626461
• Aktaş, Ş. ve Gündüz, O. (2003). Yazılı ve sözlü anlatım. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Alptekin, A. B. (2011). Halk hikâyelerinin motif yapısı (5. Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Amêdî, S. B. (2013). Folklora Kurdî. Diyarbakır. Lîs.
• Aras, A. (2022). Kerr û Kulik. (2. Baskı). İstanbul: Nûbihar.
• Aras, A. (2023). Siyabend û Xecê. (3. Baskı). İstanbul: Nûbihar.
• Arsoy, N. (2011). Türk masallarında ataerkillik, toplumsal cinsiyet ayrımcılığı ve kadın [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Kafkas Üniversitesi.
• Aslan, M. ve Ismail, F. (2025). Koleksîyona hîkayet û kilamên Tûr Abidîn û Botanê. (A. Socin ve E. Prym, transkrîpsîyon û nirxandin). Ankara: Wardoz.
• Atasağun, G. (1997). Sembol ve sembolizm. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7(7). 369-387.
• Attı, H. (2013). Lêkolîneke folklorî li ser destana Mem û Zînê [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Mardin Artuklu Üniversitesi.
• Atlı, H. (2024). Destanên Kurdî ji aliyê taybetmendîyên dirûvî ve. Şarkiyat. 16(01). 488-501. https://doi.org/10.26791/sarkiat.1437047
• Atlı, H. (2025). Hızır ve hak kavramları bağlamında Kürt alevi toplumunun halk anlatılarında dini motifler. Uluslararası Dil, Edebiyat ve Kültür Araştırmaları Dergisi (UDEKAD), 8(2), 815-829. https://doi.org/10.37999/udekad.1670885
• Bilgin, R. (2016). Geleneksel ve modern toplumda kadın bedeni ve cinselliği. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 26(1), 219-243. https://doi.org/10.18069/fusbed.43256
• Boratav, P. N. (1988). 100 soruda Türk halk edebiyatı (5. Baskı). İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Bölükbaş, F. (2010). Metindilbilimsel çözümleme: Muzaffer İzgü’nün Yedi Uyurlar öyküsü. Folklor/Edebiyat, 16(63), 99-116.
• Bür, B. (2019). 100 temel eser listesinde yer alan Türk ve dünya masallarının toplumsal cinsiyet açısından karşılaştırılması [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Celîl, O. ve Celîl, C. (1978). Zargotina Kurda I. Moskova: Naûka.
• Cindî, H. (2016). Folklora Kurmanciyê (2. Baskı). Diyarbakır: Lîs Cindî, H. ve Evdal, E. (2008). Folklora Kurmanca. İstanbul: Avesta.
• Cizîrî, Ş. (2020). Edebiyata devkî û şer. Diyarbakır: Lîs.
• Çetişli, İ. (2012). Batı edebiyatında edebi akımlar. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çiçek, Ö. (2025). Berawirdiya destan û mesnewiya Siyabend û Xecê ji aliyê motîf û vegêranê ve. Kurdiyat, (11), 6-18. https://doi.org/10.55118/kurdiyat.1654368
• Çobanoğlu, Ö. (2015). Türk dünyası epik destan geleneği (4. Baskı). Ankara: Akçağ.
• Çufadar, N. (2019). Köroğlu destanında atın mitolojik göstergeleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (Ö5), 215-226. https://doi.org/10.29000/rumelide.606128
• Delikaya, Ö. (2024). Nû-varyanteke Mem û Zînê ya dengbêjê Elaşgirî Kazoyê Garisya: Nirxandineke pêwendî û bernivîsandin. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(3), 1197-1226. https://doi.org/10.18506/anemon.1543219
• Delikaya, Ö. (2025). Şair, dengbêj, sazbend û aşiq: Nêrînek li termînolojiya îcrakarên edebiyata kurdî ya devkî. Mukaddime, 16(1), 231-261. https://doi.org/10.19059/mukaddime.1515868
• Demirel, Ş. (2012). Sembol, sembolik dil ve bu bağlamda Mesnevî’nin ilk 18 beytindeki sembolik unsurlar. Turkish Studies, 7(3), 915-947.
• Duman, O. (2024). Türk dünyası destanlarında hayvan sembolizmi [Yayımlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Erişen, B. (2023). Sembolizm di helbesta Kurdî ya nûjen de [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Mardin Artuklu Üniversitesi.
• Ersoy, N. (2000). Semboller ve yorumları. İstanbul: Zafer Matbaası.
• Filiz, M. Ş. (2021). Destana Dewrêşê Evdî. Van: Peywend.
• Filiz, M. Ş. ve Aykaç, Y. (2022). Analîza motîfên destana Cembelî û Binevşa Narîn li gor kataloga Stith’s Thompson. II. uluslararası Zap Havzası sempozyumu kültürel miras ve sözlü gelenek (545-562) içinde. Hakkari Üniversitesi Yayınları.
• Fromm, E. (1992). Rüyalar, masallar, mitoslar. (A. Arıtan ve K. H. Ökten, Çev.). İstanbul: Arıtan Yayınevi.
• Gökalp, B. ve Çiftçi, H. (2024). Zazaca halk anlatılarında dev miti. Kurdiyat, (10), 25-40. https://doi.org/10.55118/kurdiyat.1493619
• Gölcük, E. (2011). Ataerkil sistem bağlamında toplumsal cinsiyet rolleri ve namus kavramı ve bu kavramlar analizinde yazılan ‘Makas’ filmi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Kadir Has Üniversitesi.
• Gönel Sönmez, T. (2018). Uygur Türklerinin anlatma, inanç ve ritüellerinde hayvan sembolizmi. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 2(4), 273-286.
• Görücü Öner, S. (2021). Hatice Meryem’in hikâye ve romanlarında toplumsal cinsiyet rollerinin incelenmesi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Aydın Üniversitesi.
• Hatun Sürücü, S. (2024). Mecîdê Hemgulî: Jiyan, dengbêjî û bernivîsandina destana Mihemed Emîn (Leyla û Mecrûn). Kurdiyat, (10), 41-65. https://doi.org/10.55118/kurdiyat.1555489
• Irmak, Y. ve Ava, U. (2017). Âşık Garip hikayesinde arketipsel sembolizm. Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 6(13), 16-28.
• Kaplan, L. (2020). Li gorî çar epîzotan berawirdkirina çar varyantên destana Zembîlfiroş. Nubihar Akademi, 4(13), 33-50.
• Kaplan, L. (2025a). Dê û dêmarî di çîrokên Hîzanê (Bîtlîs) da. International Journal of Kurdish Studies, 11(2), 521-539. https://doi.org/10.21600/ijoks.1718445
• Kaplan, L. (2025b). Rol û stereotîpên zayenda civakî di destan û hikayeyên gelêrî yên kurdî da [Yayımlanmamış doktora tezi]. Dicle Üniversitesi.
• Kaplan, Y. (2019). Beyt û destanên Kurdî. İstanbul: Nûbihar Yayınları.
• Keskin, N. (2019). Folklor û edebiyata gelêrî. İstanbul: Avesta Yayınları.
• Kılıç, E. (2014). Uygur Türklerinin destan ve halk hikâyelerinde Hızır tipi. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 4, 45-55.
• Kılıç, S. (1995). İslam’da sembolik dil. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Kızıl, H. (2018). Dinî sembolizm üzerine. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9(2). 327-351.
• Köksel, B. (2012). Dede Korkut Kitabı’nda dini-mitolojik yardımcı kahraman motifi. TSA, 16(1), 73-88.
• Lescot, R. (1942). Textes Kurdes II Memê Alan. Beyrouth: Institut Français De Damas Collection De Textes Orientaux.
• Ong, Walter J. (2020). Sözlü ve yazılı kültür (7. Baskı). İstanbul: Metis.
• Özkaya, T. (1990). Rus edebiyatında sembolizm. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 33(1-2), 411-425.
• Reichl, K. (2002). Türk boylarının destanları. (M. Ekici, Çev.). Ankara: TDK.
• Roder, A. (2019). Li gorî teoriya queer û femînîzmê zayenda civakî di destana Memê Alan de [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Mardin Artuklu Üniversitesi.
• Samur, A. (2012). Destana Zembîlfiroş û Gulxatûnê [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Mardin Artuklu Üniversitesi.
• Sığırcı, İ. (2005). Metin bilgisi. Dilbilim ve uygulamaları. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Subaşı, K. (2024). Ji mîtolojiyê ber bi tarîxê û ji lehengiyê ber bi evînê destan weku çemkeke sîwan di vegêrana gelî da. Şarkiyat. 16(01). 105-116. https://doi.org/10.26791/sarkiat.1425264
• Tarduş, İ. (2016). Du lehengên li pey nemiriyê: Gilgamêş û Siyabend. H. Karacan (ed.), Kürdoloji Akademik Çalışmaları 2 (169-176) içinde. Yargı Yayınları.
• Ümit Atılgan, E. (2024). Haksız tahrik. İstanbul: İletişim.
• Yıldız, A. (2017). Hunera vegotina bedew a devkî û nivîskî 1. İstanbul: Lorya.