Klasik Şiirde Halk Hekimliği

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 2, 592 - 620, 24.07.2025

Zeliha Açar

https://doi.org/10.17494/ogusbd.1675033

Öz

Tıbbî imkânların kısıtlı olduğu kadim çağlarda halkın, hastalıkları tanılama ve sağaltma maksadıyla başvurduğu yöntemlerin hepsi halk hekimliğini oluşturmaktadır. İnsanlar, ruh ve beden sağlığını koruyabilmek maksadıyla doğa, inanış, din ve mitolojilerden edindikleri bilgilerle tarih boyunca iyileştirici çareler aramışlardır. Başlangıçta deneme-yanılma yoluyla elde ettikleri bilgileri, kuşaktan kuşağa aktararak muhafaza etmişlerdir. Halk hekimliği bu yönüyle hem mitolojik ritüellere dayanan sihirsel-büyüsel hem de halk tecrübelerine dayanan, doğrudan tatbik edilmek suretiyle yapılan tedavi uygulamaları gibi geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır. Klasik şiir, nispeten sınırları belli bir çerçeve içerisinde yazılmışsa da toplumun bilgi ve becerilerinden de beslenmiştir. Bu yönüyle toplumsal bellekte üretilip aktarılan halk inanışları ve halk hekimliği gibi konular tabii olarak klasik şiire malzeme olmuştur. Bu çalışmanın konusu da klasik şiire malzeme olmuş halk hekimliği uygulamalarıdır.

Anahtar Kelimeler

Klasik şiir , halk hekimliği , mitolojik ritüel , hastalık sağaltma.

Folk Medicine in Classical Poetry

Öz

In antiquity, during periods when medical resources were limited, people employed various methods to diagnose and treat illnesses—practices now identified as folk medicine. Drawing upon nature, religion, mythology, and belief systems, they sought healing and transmitted their knowledge orally from one generation to the next.Folk medicine encompasses a wide spectrum of practices, ranging from mythologically based rituals to empirical treatments shaped by collective experience. Although classical poetry adhered to certain aesthetic conventions, it was nonetheless influenced by the cultural knowledge and practices of its time. Consequently, elements such as folk beliefs and traditional healing methods naturally became embedded within classical poetic works. This study aims to examine the ways in which folk medical practices are reflected in classical poetry.

Anahtar Kelimeler

Classical poetry , folk medicine , mythological ritual , disease treatment.

Kaynakça

• Acıpayamlı, O. (1962). Anadolu’da nazarla ilgili âdet ve inanmalar. Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi. S. 1-2. s. 1-40.
• Acıpayamlı, O. (1969). Türkiye folklorunda halk hekimliği ve özellikleri, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, XXVI:1-9.
• Acıpayamlı, O. (1982). Acıpayam’da halk hekimliği. Antropoloji Dergisi. S. 11, Ankara: Üniversitesi Basımevi.
• Aça, M. (2021). Altaylardan Anadolu’ya bir sağaltma unsuru: Ateş. Geçmişten Geleceğe Avrasya Sempozyumu, Çanakkale: Paradigma Yayınevi.
• Açar, Z. (2023). İbrâhim Hevâyî’nin Gazellerinde mahallî yansımalar. 100. Yılında Cumhuriyet Dönemi Gaziantep, Gaziantep: Gazikültür Yayınları, s. 47-59.
• Âdile Sultan (1996). Âdile Sultan Divânı. Haz., Hikmet Özdemir. Ankara: Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi.
• Ahmed Rıdvan (2000). Ahmed Rıdvan’ın Hüsrev ü Şirin Mesnevİsi. Haz., Orhan Kemal Tavukçu Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ak, A. Ş. (2018). Türk - İslam medeniyetinde müzikle tedavi. TÜRKTOB Dergisi. S. 25, s. 57-61.
• Ak, A. Ş. (2006). Avrupa ve Türk-İslam medeniyetinde müzikle tedavi: Tarihî gelişimi ve uygulamaları. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Arı, A. (2001). Ahlât-ı Erbaa, Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü, C.1, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayını, Ankara.
• Atak, S. (2019). Selçuklu ve Bizans Dönemlerinde tababet (karşılaştırmalı Bir çalışma). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Atmaca, V. (2010). Hadisler çerçevesinde cahiliyyede majik tedavi geleneği’nin kavramsal boyutu, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.10 (1), s. 1-40.
• Ayvalı, H. (2022). İbn Sina tababeti kapsamında Anadolu yemek reçeteleri ve oluşturulma nedenleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Eskişehir.
• Bâkî (1994). Bâkî Divanı. Haz., Sabahattin Küçük. Ankara: TDK Yayınları .
• Bayat, A. H. (1992). Anadolu tıbbî folklorunda göz hastalıkları, IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
• Bayat, A. H. ve Okumuş, N. (2004). Muhammed Bin Mahmûd-ı Şirvânî, Mürşid (göz hastalıkları). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Bayat, F. (2006). Ana hatlarıyla Türk şamanlığı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Bayat, A. H. (2016). Tıp Tarihi. İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları.
• Bilkan, A. B. (1997), Nâbî Dîvânı I-II. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Boratav, P. N. (2013). 100 soruda Türk folkloru. Ankara: Bilgesu Yayınları.
• Çavdar, A. (1989). Türk halk hekimliğinde dağlama. Türk Halk Hekimliği Sempozyumu Bildirileri, 83- 89, Ankara.
• Çıkman, Z. (1977). Folklorumuzda ve edebiyatımızda göz. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Demirci, M. (2021). Türk musikisi tarihi. Türk din musikisi el kitabı. Ed. Ahmet Hakkı Turabi. İstanbul: Grafiker Yayınları.
• Demirhan Erdemir, A. (1989). Ahlât-ı erbaa, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul, s. 24.
• Doğan, Şaban (2011). XIV-XV. yüzyıl Türkçe tıp metinlerinde halk hekimliği izleri, Milli Folklor Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, S. 89, s. 120-132.
• Durmuş, İ. (2012). Türk kültür çevresinde dağlama geleneği. Millî Folklor, 95 (24). s. 114-121.
• Edirneli Nazmî (2018). Edirneli Nazmî Dîvânı Haz., Sibel Üst. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Eflaki, Ahmet (1973). Ariflerin Menkıbeleri (Menakib al-Ârifin). Çev. Tahsin Yazıcı, c. I, İstanbul: Hürriyet Yayınları.
• Eliade, M. (2014). Şamanizm. Çev., İsmail Birkan. Ankara: İmge Yayınları.
• Eliaçık, M. (2010). Fuzûlî'nin Sıhhat u Maraz’ında ahlât-ı erbaanın işlenişi ve bir tıp eseri terceme-i hulâsa-i tıb ile mukayesesi, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (27), 134-135.
• Emrî (2004). Emrî Divanı. Haz., M. Ali Yekta Saraç. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Es-Seyyid Pîr Mehmed bin Çelebi (2018). Meşâ’irü’ş-şu’arâ. Haz., Filiz Kılıç . Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Fuzûlî (2014). Fuzûlî Türkçe Divan. Haz., İsmail Parlatır. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Güler, M. (2020). Divan şiirinde tababet unsurları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzincan.
• Gürkan, S. L. (2006). Nazar, İslam Ansiklopedisi. C. 32. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Güven, M. (2005). Abdulvehhâb bin Yusuf’un Müntahab-ı Fi’t-Tıbb’ı (Dil İncelemesi-Metin-Dizin).
• Yayımlanmamış Doktora Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
• Güven, M. (2011). Türk dili ve kültürü açısından XIV-XV. yüzyıl eski Anadolu Türkçesi Türkçe tıp yazmalarına eleştirel bir bakış, Turkish Studies, Volume 6/3, s. 841-850.
• Hayâlî Bey (1945). Hayâlî Bey Divanı. Haz., Ali Nihat Tarlan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• İbrahim Tırsî (2017). İbrahim Tırsî Divanı, haz. Kadriye Yılmaz. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• İbn-i Sînâ, (1995), El- Kânûn Fi’t-Tıbb. Çev. Esin Kâhya. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi, Sayı:103, Külliyatlar Dizisi, Birinci Kitap, Sayı 5, Ankara.
• İnan, A. (1952). Müslüman Türklerde Şamanizm kalıntıları, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 4, s. 19-30.
• Kânûnî Sultan Süleyman (2016). Muhibbî Dîvânı -Bütün Şiirleri-. Haz., Kemal Yavuz - Orhan Yavuz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Kaplan, M. (2011). Halk tıbbının kökenleri: Teşhisten tedaviye din ve büyü ilişkisi. Millî Folklor, Yıl 23, S. 91, s. 150-156.
• Karabulut, A. R. (2006). Tıbb-ı Nebevî Ansiklopedisi 1-2. Ankara: Kozan Ofset.
• Karamanlı Aynî (2020). Karamanlı Aynî Divanı. Haz., Ahmet Mermer. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Kemikli, B. (2007). Divan şiirinde hastalık ve tedavi, Bursa Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C.16, S. 1, s. 19-36.
• Koyuncu, Z. (2019). Ahlât-ı Erbaa/Humoral patoloji teorisi ve dîvân şiirinde Hakkânî örneğinde işlenişi, Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, 5, S. 10, 84- 90.
• Köşe, A. (1996). Hacamat. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 14, İstanbul, 422.
• Kültüral, Z.-Koç, A. (2015). “Zeki Ali’nin tercüme-i havâss-ı büberiyye risalesi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.8, S.41, s.272-282.
• Sabit (1991). Bosnalı Alaeddin Sabit Divanı. Haz., Turgut Karacan. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Sarman, A. M. (2015). “Nâbî’ye göre tabip ve taabâbet”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, C. 3, S. 6, s. 80-97.
• Saygin, Muhterem (2021). Ali Şîr Nevâyî’nin Garâibü’s-Sigar adlı divanında tababet ve halk hekimliği, Özbekistan: Dil ve Kültür, S. 1 (1), s. 54– 67.
• Süheylî (2007). Süheylî Divanı. Haz., Esat Harmancı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Şar, S. (2008). Anadolu’da rastlanan halk hekimliği uygulamalarına genel bir bakış. 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Ankara, s. 1163-1178.
• Şentürk, A. A. (2016). Osmanlı şiir kılavuzu (I. Cilt). İstanbul: OSEDAM.
• Şentürk, A. A. (2017). Osmanlı şiir kılavuzu (II. Cilt). İstanbul: OSEDAM.
• Şeyh Gâlib (2010). Hüsn ü Aşk. Haz., Orhan Okay ve Hüseyin Ayan. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Şeyh Gâlib (2023). Şeyh Gâlib Dîvânı. Haz., Naci Topçu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Şeyhülislam Yahya (2001). Şeyhülislam Yahyâ Divanı. Haz., Hasan Kavruk. Ankara: MEB Yayınları.
• Tâcî-zâde Ca‘fer Çelebi (2018). Tâcî-zâde Ca‘fer Çelebi Dîvânı. Haz., İsmail E. Erünsal. Ankara: KTB Yayınları.
• Taşlıcalı Yahyâ (1977). Yahyâ Bey Dîvanı. Haz., Mehmed Çavuşoğlu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Turabi, A. H. (1985). İbn Sînâ’nın Kitâbü’ş Şifâsı’nda mûsikî. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı. İstanbul.
• Turabi, A. H. (2006). Gevrekzade Hafız Hasan Efendi ve müzikle tedavi. İstanbul: Uluslararası Müzik Kongresi.
• Turabi, A. H. (2021). İlk dönem İslâm Dünyası’nda mûsikî çalışmaları. Türk din musikisi el kitabı. (Ed. Ahmet Hakkı Turabi). İstanbul: Grafiker Yayınları.
• Mihrî (2007). Mihrî Hatun Divanı. Haz. Mehmet Arslan. Ankara: Amasya Valiliği Yayınları.
• Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî (1999). Tuhfe-i Murâdî inceleme-metin- dizin. Haz., Mustafa Argunşah. Ankara: TDK Yayınları.
• Musala, V. (2023). Nazar, çile, korku Giderme ritüelleri ve uygulamaları (Bakü ve civarı örneğinde). KÜLTÜRK Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 7, s. 37-74.
• Mütercim Âsım Efendi (2009). Burhân-ı Katı. Haz., Mürsel Öztürk ve Derya Örs. İstanbul: TDK Yayınları. Nâbî (2020). Nâb’i Dîvânı I-II. Haz., Ali Fuat Bilkan. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Nâilî (1990). Nailî Divanı. Haz., Haluk İpekten. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Nedim (2015). Nedîm Dîvânı. Haz., Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Nev'î (1977). Nev'î Divanı. Haz., Mertol Tulum ve M. Ali Tanyeri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını.
• Nev’i-zâde Atâyî (2017). Sâkînâme. Haz., Muhammet Kuzubaş. İstanbul: Etüt Yayınları.
• Olgun, T. (1994). Tahir’ül-Mevlevi -Edebiyat Lügatı-. Haz., Kemâl Edib Kürkçüoğlu. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Olgun, T. (1995). Edebî mektuplar. Haz., Cemal Kurnaz. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Onay, A. T. (2016). Eski Türk edebiyatında mazmunlar ve izahı. Haz., Cemal Kurnaz. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Önler, Z. (1990). Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa)-Müntahâb-ı Şifâ I (Giriş-Metin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztekin, Ö. (2006). XVIII. yüzyıl dîvân şiirinde toplumsal hayatın izleri: Dîvânlardan yansıyan görüntüler. Ankara: Ürün Yayınları.
• Uysal, M. (2023). İslam ve Osmanlı tıbbına giriş (temel konular – mizaçlar-şifalı bitkiler). İstanbul: Endülüs Kitap.
• Ünver, A. S. (2014). Selçuk tababeti XI-XIV. asırlar büyük Selçuklu İmparatorluğu ve orta zamanda Anadolu Türk Devletleri tababeti tarihine dair. Ankara: TTK Yayınları.
• Yaylagül, Ö. (2010). Ebvâb-ı Şifâ. Ankara: Köksav Yayınları.
• Yeniterzi, E. (1998). Dîvan şiirinde sağlık ve hastalıklarla ilgili bazı hususlar. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 4, s. 87-103.
• Yıldırım, M. (2021). Müzikle tedavi: Tarihi, gelişimi, bağımlılıklarda uygulanışı ve Türkiye’deki müzik terapi uygulamaları. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi, C. 6, S. 2, s. 476-497.
• Zâtî (1970). Zâtî Divanı -Edisyon kritik ve transkripsiyon- Gazeller kısmı II. Cild. Haz. Ali Nihat Tarlan. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.