YOĞURT SÖZCÜĞÜNÜN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE BİR DENEME

Yıl 2022, Sayı: 4, 1 - 11, 30.09.2022

Emin Erdem Özbek

Öz

Türk kültüründe hayvancılığa bağlı olarak süt ve süt ürünlerinin önemli bir yeri vardır. Buna bağlı olarak da Türk dilinde bu konuyla ilgili zengin bir söz varlığı oluşmuştur. Bu söz varlığı ögeleri başka dillere de geçmiş; özellikle “yoğurt”, Türk dilinin bir verintisi olarak pek çok dilde yer almıştır. Türk dili tarihine bakıldığında yoğurt sözcüğünün Eski Türkçeden itibaren metinlerle takip edilebildiği görülür. İlk örneklerine Eski Uygur Türkçesi metinlerinde rastlanan sözcük, çağdaş Türk lehçelerinin pek çoğunda çeşitli fonetik farklılıklarla yaşar. Bazı lehçelerde ise yoğurt sözcüğü kullanılmaz, onun yerine başka sözcükler kullanılır. Sözcüğün lehçelerdeki dağılımına bakılarak Oğuzcaya özgü bir unsur olduğu, kaynaklarda dile getirilmiştir. Bu çalışmada Türk kültüründe önemli yeri olan yoğurt sözcüğünün etimolojisi, önceki çalışmalardan da yararlanılarak yapılmaya çalışılmıştır. Giriş bölümünün ardından ilk olarak sözcüğün tarihî Türk lehçelerinde, daha sonra çağdaş Türk lehçelerindeki biçimleri gösterilmiş; ardından sözcüğün yapısı ve kökeniyle ilgili bölüme yer verilmiştir. İnceleme sonucunda sözcüğün yogur- “yoğurmak” fiiliyle ilgili olduğu görülmüş; bunun gerekçeleri yapısal ve semantik olarak açıklanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk dili, yoğurt, etimoloji, morfoloji, tarihî Türk lehçeleri, çağdaş Türk lehçeleri

Kaynakça

• Ağar M. E. (1989). Kitabu Fi'l-Fıkh Bi-Lisani't-Türki (İnceleme-Metin-Sözlük), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ahmet Vefik Paşa (Haz. Toparlı, R.) (2000). Lehce-i Osmânî, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Altaylı S. (2018). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü 2. Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Arat R. R. (1947). Kutadgu Bilig I – Metin, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul.
• Arat R. R. (1979). Kutadgu Bilig III – İndeks, (Haz. Eraslan K., Sertkaya O. F. ve Yüce N.), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, İstanbul.
• Arat R. R. (1988). Kutadgu Bilig II – Çeviri (4. Baskı), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Arat R. R. (1997). “Yoğurt”, İslam Ansiklopedisi, C: 13, MEB Yayınları, Eskişehir.
• Argunşah M. ve Güner G. (2015). Codex Cumanicus, Kesit Yayınları, İstanbul.
• Atalay B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Battal A. (1934). İbnü-Mühennâ Lûgati, İstanbul Devlet Matbaası, İstanbul.
• Bayniyazov A., Bayniyazova J. ve Koç K. (2019). Türkiye Türkçesi-Kazak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Bayram B. (2019). Çuvaş Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Clauson Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of the Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford University Press, Oxford.
• Dankoff R. ve Kelly J. (1985). Compendium of The Turkic Dialects (Dîwân Lugât at-Turk), Harvard University Press, Harvard.
• Durukoğlu, G. (2017). “Yoğurt” Sözcüğünün Kökenine Dair Bir Deneme. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 1 (2), 100-103.
• Ercilasun A. B. ve Akkoyunlu Z. (2015). Dîvânu Lugâti’t-Türk (2. Baskı), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Erdal M. (1991). Old Turkic Word Formation, Otto Harrassowitz, Wiesbaden.
• Erdal M. (2004). A Grammar Of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston.
• Eren H. (1994). “Yoğurt”, Beşinci Milletlerarası Yemek Kongresi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• Eren H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Bizim Büro Basım Evi, Ankara.
• Ergin M (2004). Dede Korkut Kitabı I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gabain A. Von (2007). (Çev. M. Akalın), Eski Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gülensoy T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Bilge Kültür Sanat, İstanbul.
• Gülsevin G. (2010). “Oğuzca Olmayan Türk Lehçelerindeki Oğuzca Unsurlar ve Bunlara Teorik Bir Yaklaşım”, Turkish Studies, 5/1, 57-76.
• Gürsoy-Naskali E. vd. (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gürsoy-Naskali, E., Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Himran S (Çev.) (1946). Uygurca Üç Hikâye, Prof. F. W. K. Müller tarafından başlanmışken, ölümünden sonra Dr. A. von Gabain tarafından tamamlanıp 1931’de bastırılan UIGURICA IV – B, C, D, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul.
• Karaağaç G (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Karaağaç G (2018). Türkçenin Ses Bilgisi, Kesit Yayınları, Ankara.
• Karamanlıoğlu A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Karamanlıoğlu A. F. (1989). Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-Türkî), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Koç K., Bayniyazov A. ve Başkapan V. (2019). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Kyýasowa G., Geldimyradow A., Durdyýew A. (2016). Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi I-II, Ylym, Aşgabat.
• Levitskaya, L. C. (1989). Etimologiçeskiy Slovar' Tyurkskih Yazıkov (Obshetyurkskie i mejtyurkskie osnovı na bukvı "c", "j", “y”). Moskva: İzdatel'stvo Nauka.
• Müller F. W. K. ve Gabain Von A. (1931). Uigurica IV, SPAW, Berlin.
• Nadelyayev V. M., Nasilov D. M., Tenişev E. R. ve Şçerbak A. M. (Red.) (1969). Drevnetyurkskiy Slovar', Nauka, Leningrad.
• Necipoviç Necip E. (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, (Çev. İklil Kurban). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Öner M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Özşahin M. (2017) Başkurt Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Pekarskiy E. K. (1925). Slovar’ Yakutskogo Yazıka III, Akademii Nauk Soyuza Sovetskix Sotsialistiçeskih Respublik, Leningrad.
• Rachmati G. R. (1930). Zur Heilkunde der Uiguren, Sitzungsberichte der Preußischen Akademie der Wissenschaften, Berlin.
• Rachmati G. R. (1936). Türkische Turfan-Texte VII, Verlag der Akademie der Wissenschaften, Berlin.
• Räsänen Martti. (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen, Helsinki.
• Redhouse sir J. W. (1890). A Turkish and English Lexicon, İstanbul.
• Subrakovoy O. V. (2006). Hakassko-Russkiy slovar’ – Hakas-Orıs Söstik, Nauka, Novosibirsk.
• Şemseddin Sami (Haz. Yavuzarslan, P.) (2010). Kamus-ı Türkî, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Şirin, H. (2019). Türkçede Yoğurt. Türk Dili Dergisi, CXVII (811), 4-15.
• Tekin Ş. (2019). Uygurca Metinler II Maytrısimit, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Tekin T. (1994). “Notes on Old Turkic Word Formation”, Central Asiatic Journal, c. 38/2, 244-281.
• Tenişev E. R. (1968). Tuvinskko-Russkiy Slovar, İzdatel'stvo "Sovyetskaya Entsklopediya", Moskva.
• Tietze, A. (2019). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. (Ed. Demir, N. ve Yılmaz, E.). Ankara: Türkiye Bilimler akademisi.
• Toparlı R., Vural H. ve Karaatlı R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, (2. Baskı), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Türk Dil Kurumu (TDK) (2009a). Tarama Sözlüğü, C: VI, (3. Baskı), Türk Dil Kurumu Yayınları Ankara.
• Türk Dil Kurumu (TDK) (2009b). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, C: VI, (3. Baskı), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Yudahin K. K. (2011). (Çev. Abdullah Taymas), Kırgız Sözlüğü, Birleştirilmiş 1. Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Yusupova N. (2018). Türkçe-Özbekçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.