GIDA ÜRÜNLERİ ÜRETİMİNDE HİJYEN KAVRAMINA FARKLI BİR BAKIŞ

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 2, 73 - 101, 30.08.2020

Turgay Parlak

https://doi.org/10.38213/ohsacademy.740235

Cited By: 6

Öz

Temizlik hijyenin temeldir. İlk olarak insanla başlar ve kişisel hijyeni oluşturur. Aile ortamında öğrenilen bu temizlik alışkanlıkları, zamanla şekillenerek (okul, çevre vb.) belirli bir düzene oturur ve rutin davranış halini alır. Kişisel hijyen uygulamaları, gıda ürünleri imalatında gıda güvenliği (gıda hijyen ve sanitasyonu) uygulamalarının önemli bir adımını oluşturur. Gıda güvenliği, ham madde temininden, tüketicilerin ürünü tüketmesi aşamasına kadar olan süreçlerde en önemli kalite kriterlerinden biridir. Gıda güvenliğinin sağlanması için yapılan teknik ve teknolojik uygulamalar güvenilir, kaliteli ve sağlıklı gıda ürünlerinin elde edilmesinde önemlidir. Gıda güvenliğinin yanı sıra, faaliyetler esnasında korunması gereken diğer önemli unsur çalışanlardır. Çalışma ortamının güvenli hale getirilmesi ve çalışanların sağlıklarının korunması adına iş hijyeni uygulamaları devreye girmektedir. Birbirinden farklı gibi gözüken bu üç ifade esas itibariyle birbirini içeren, tamamlayan özelliğe sahiptir. Hepsinin temel unsuru insandır. Kişisel hijyen toplumun temel taşı olan bireyin sağlığını korunması için önemlidir. Gıda hijyeni tüketici olarak insanın sağlığını korumayı amaçlar. İş hijyeni ise üretici yani çalışan olarak insanın sağlığının korunmasını hedefler.
Bu çalışmada hijyen; kişisel hijyen, gıda hijyen ve sanitasyonu (gıda güvenliği) ve iş hijyeni olarak üçe ayrılmış ve ayrıntılı olarak tanımlamaları yapılmıştır. Ayrıca kişisel hijyen, gıda hijyen ve sanitasyonu (teknik ve teknolojik uygulamalar, gıda güvenliği ile bağlantılı standart ve kalite yönetim sistemleri, gıda güvenliği üzerine etkili diğer hususlar, vb.) ve iş hijyeni için yapılan uygulamalar hakkında bilgilendirme ve değerlendirmeler yapılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

İş Sağlığı ve Güvenliği, Gıda Ürünleri İmalatı, Hijyen, İş Hijyeni, Gıda Hijyen ve Sanitasyonu, Gıda Güvenliği

Kaynakça

• Alcan, F., (2019). HACCP, TACCP ve VACCP Nedir? http://gidabilgi.com/Makale/Detay/haccp-taccp-ve-vaccp-nedir-b7d6dd Erişim: 10.05.2020
• Artık, N., (2018). ISO 22000 HACCP ve Gıda Güvenliği Uygulamaları Eğitimi, http://food.eng.ankara.edu.tr/wp-content/uploads/sites/256/2018/05/N.-ARTIK_ISO-22000-G%C4%B1da-G%C3%BCvenli%C4%9Fi-ANK.%C3%9CN%C4%B0V..pdf Erişim: 02.04.2020
• AÇA (Avrupa Çevre Ajansı), (2019). Üretimden Atığa: Gıda Sistemi. https://www.eea.europa.eu/tr/isaretler/isaretler-2014/makaleler/uretimden-atiga-gida-sistemi Erişim: 08.04.2020
• Bireyin Davranışında Sosyal Etkiler, http://msgslpsikoloji.blogcu.com/bireyin-davranisinda-sosyal-etkiler/10355633 Erişim: 02.04.2020
• Bucak, T., (2012). Yiyecek İçecek İşletmelerinde ISO 22000 Gıda Güvenliği Yönetim Sisteminin Uygulanabilirliği: İzmir İli Örneği, T.C. Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalı, Turizm İşletmeciliği Programı, Doktora Tezi, İzmir
• Çatalbaş, T., Savaş, H. B. ve Gültekin, F., (2017). Genetiği Değiştirilmiş Gıdalar ve İnsan Sağlığına Etkileri, Acta Medica Alanya 2017 Cilt: 1 Sayı: 3
• Çelikkol, A., (2000). Çağdaş İş Yaşamında Ruh Sağlığı, Alfa Yayınları, İstanbul. Çetin, M., (2019). Sağlıklı Yaşama ve Hastalıklardan Korunma, T.C. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Aile ve Toplum Hizmeleri Genel Müdürlüğü, Ankara, ss: 10-191, ISBN: 978-605-4628-33-9
• Çetiner, S. ve Önal, S., (2008). GDO Gerçeği Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar. Modern Biyoteknoloji, Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar ve Gıda Güvenliği Konferansı Notları, ss:11-33
• Çevre ve Sağlık, https://sagligim.gov.tr/cevre-saglik.html Erişim: 02.05.2020
• Çopur, Ö. U., Yonak, S. ve Şenkoyuncu, A. Gıda Güvenliği ve Denetim Sistemi. http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/6bf16f1f0372a63_ek.pdf Erişim: 03.05.2020
• ÇSGB, (2016/a). Psikososyal Risk Faktörleri Bilgilendirme Rehberi, ss:1-23, Ankara
• ÇSGB, (2016/b). Tarım İşletmelerinde Tozla Mücadele Rehberi, Bakanlık Yayın No: 59, Ankara, ISBN: 978-975-455-263-8
• Davutoğlu, N.A., (2018). Sanayi 4.0 için Sürdürülebilir İş Modelleri, ISAS2018-Winter- 2nd International Symposium on Innovative Approaches in Scientific Studies, Samsun, Turkey, Nov 30, 2018
• Dinçoğlu, A. H., (2016). Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar ve Gıda Güvenliği, Turkiye Klinikleri J Food Hyg Technol-Special Topics 2016;2(3)
• Dirican, R., (1990). Toplum Hekimliği, Volkan Matbaası, Ankara Ekmek Sektöründe Gençlerin (18-26) İstihdam Edilebilirliğinin Arttırılması, Hijyen ve Sanitasyon El Kitabı, (2018) https://www.eyebreadproject.com/wp-content/uploads/2018/11/hijyen_sanitasyon_TR.pdf Erişim:03.05.2020
• Er, S. S., (2015). Gıda Güvenliği Açısından Tarımsal Biyolojik Çeşitliliğin Önemi, T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü, AB Uzmanlık Tezi, ss:4-50, Ankara
• Ergin, I. ve Karababa, A. O., (2011). Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar: Sağlığa Zararlarını Kanıtlamak Neden Zor? Sorunlar ve Riskin İpuçları, Türkiye Halk Sağlığı Dergisi 2011;9(2)
• FAO, (2019). Dünyada Gıda Güvenliği ve Beslenme Durumu 2019, http://www.fao.org/3/ca5249tr/ca5249tr.pdf Erişim: 03.05.2020
• Fırat, S. ve Fırat, O., (2017/b). Gıda ve İçecek Sektöründe Endüstri 4.0 Devrimi: Otomasyon ve Robotlar. ST Robot Yatırımları Dergisi.
• Fırat, S. ve Fırat, O., (2017/a). Gıda ve İçecek Sektörünün Her Koşuluna Uygun Robotlar. ST Robot Yatırımları Dergisi.
• Food Safety Modernization Act (FSMA), https://www.fda.gov/food/guidance-regulation-food-and-dietary-supplements/food-safety-modernization-act-fsma Erişim: 10.05.2020
• Garcia-Garcia, G., Woolley, E., Rahimifard, S., Colwill, J., White, R. ve Needham, L., (2017). A Methodology for Sustainable Management of Food Waste. Waste Biomass Valor 8, 2209–2227. https://doi.org/10.1007/s12649-016-9720-0
• Gedikli, M. S., (2019). Sütün İşlenme Sürecinde Risklerin Araştırılması (Süt Fabrikası Örneği), Avrasya Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İş Sağlığı ve Güvenliği Anabilim Dalı, ss:1-41
• Gıda Atığının Kaynakları. https://www.eea.europa.eu/tr/pressroom/infografik/avrupa2019daki-gida-atiginin-kaynagi-nelerdir/view Erişim: 08.04.2020
• Gıda İşletmelerinde Vaka Senaryoları. http://www.gidamo.org.tr/resimler/ekler/62db64beadb5b63_ek.pdf Erişim:03.05.2020
• Gıda Mevzuatı. http://www.gidamo.org.tr/mevzuat/gida_mevzuati.php Erişim: 02.04.2020
• Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Gıda Hijyen Yönetmeliği, Resmî Gazete Tarihi: 17.12.2011 Resmî Gazete Sayısı: 28145
• Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü, (2020). http://www.tarim.gov.tr/sgb/Belgeler/SagMenuVeriler/GKGM.pdf
• Gökçe, G., Şahin, A. ve Bulduklu, Y., (2010). Herzberg’in Çift Faktör Kuramı ve Alt Gelir Gruplarında Bir Uygulama: Meram Tıp Fakültesi Örneği. Sosyal Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 10 (20), 233-246.
• HACCP, VACCP, TACCP and HARPC- Food Safety Plans Explained, https://www.foodsafety.com.au/blog/haccp-vaccp-taccp-and-harpc-food-safety-plans-explained Erişim: 10.05.2020
• Halil, T. (2020). Gıda Atık Yönetimi ve Atıkların Alternatif Kullanım Alanları. https://labakademi.com/gida-atik-yonetimi-ve-atiklarin-alternatif-kullanim-alanlari/ Erişim: 08.04.2020
• Haspolat, I., (2012). Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik, Ankara Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi, 59, 75-80, 2012
• Hayırlıdağ, M., Arslan, M. F. ve Büken, N. F., (2016). Genetiği Değiştirilmiş Gıdalar ile İlgili Etik ve Hukuki Tartışmalar ve Kıtalararası Durum Değerlendirmesi, Tarım Ekonomisi Dergisi Cilt:22 Sayı:1 Sayfa:1-9, ISSN 1303-0183
• Hijyen kılavuzları https://www.tarimorman.gov.tr/GKGM/Menu/17/Uretici-Bilgi-Kosesi Erişim:08.04.2020
• Hijyen ve Sağlık Arasındaki İlişki, http://oer.nios.ac.in/wiki/images/f/fa/Concept_map_personal_hygiene.png Erişim:02.04.2020
• IFPRI, (2018). Küresel Gıda Politikaları Raporu. https://www.tarimorman.gov.tr/ABDGM/Belgeler/Uluslararas%C4%B1%20Kurulu%C5%9Flar/IFPRI_2018_Global_Food_Policy_Report_Tr.pdf Erişim:01.05.2020
• İmancı, C., (2014). Döküm Atölyelerinde Termal Konfor Şartlarının İncelenmesi, T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, İş Sağlığı ve Güvenliği Uzmanlık Tezi, Ankara
• İş Hijyeni Uygulamaları, http://www.ilo.org/iloenc/part-iv/occupational-hygiene/item/570-goals-definitions-and-general-information Erişim:02.04.2020 İş Hijyeni Uygulamalarının Yapılması. http://www.iloencyclopaedia.org Erişim: 02.04.2020
• İş Hijyeni Uygulamalarının Yapılmaması. http://www.iloencyclopaedia.org Erişim: 02.04.2020
• İş Hijyenistinin Görevleri. https://www.slideshare.net/HelenPearson4/why-should-i-become-an-occupational-hygienist Erişim: 02.04.2020
• İş Hijyenistinin Sahip Olması Gereken Özellikleri. https://www.slideshare.net/HelenPearson4/why-should-i-become-an-occupational-hygienist Erişim: 02.04.2020
• İş Sağlığı ve Güvenliği Ders Notları, http://www.siirt.edu.tr/dosya/personel/is-sasligi-ve-guvenligi-siirt-2017103112515511.pdf Erişim: 03.05.2020
• İyi Tarım Uygulamaları Hakkında Yönetmelik, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Resmî Gazete Tarihi: 07.12.2010 Resmî Gazete Sayısı: 27778 İyi Veterinerlik Kılavuzu. http://www.turkvet.biz/yazi/AB_fve_gvp.htm Erişim: 02.04.2020
• Kaya, A., (2001). Ülkü Bora İlköğretim Okulu Beşinci Sınıf Öğrencilerinin Kişisel Hijyen Alışkanlıklarının Değerlendirilmesi, Marmara Üniversitesi Sağlık Eğitim Fakültesi, İstanbul
• Kayahan, M., Artık, N., İlbeği, İ., Ercan, R. ve Seval, S., (2004). Ulusal ve Uluslararası Gıda Mevzuatı, Türkiye Ziraat Mühendisliği 6.Teknik Kongresi. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası, Ankara.
• Keser, A., (2004). Çalışma-Birey İlişkisi ve Çalışmanın Bireyin Yaşamında Yeri, İş, Güç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, Cilt 6, Sayı 2, Sıra 7, No 230 http://www.isgucdergi.org/?p=article&id=230&cilt=6&sayi=2&yil=2004
• Kışla. D. (2013). Gıda İşletmelerinde Hijyen. http://www.gidateknolojisi.com.tr/haber/2013/01/gida-isletmelerinde-hijyen Erişim: 02.04.2020
• Koç, G. ve Uzmay, A., (2015). Gıda Güvencesi ve Gıda Güvenliği: Kavramsal Çerçeve, Gelişmeler ve Türkiye. Tarım Ekonomisi Dergisi 2015; 21(1): 39-48.
• Kurt, D., (2013). Food Defence (Gıda Savunma) Nedir? Gıda Sektöründe Food Defence (Gıda Savunma) Nasıl Uygulanır? http://dilek-kurt.blogspot.com/2013/02/food-defence-gda-savunma-nedir-gda.html Erişim: 10.05.2020
• Küçük, F., (2007). Çalışanlarının İşe Güdülenmesinde Herzberg’in Motivasyon - Hijyen Faktörlerinin Önemi: Belediye Çalışanlarına Yönelik Bir Uygulama Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2007 Cilt: 44 Sayı:511
• Lash, A. (1989). El Yıkama Tekniği ve Enfeksiyondan Korunmada Yeri, Çeviren: G, Uyer. Türk Hemşireler Dergisi. Cilt: 29, sayı: 1, s. 24-27
• Mahmutoğlu, T., (2007). Gıda Endüstrisinde “Güvenli Gıda Üretmek”, ODTÜ Yayıncılık, Ankara
• Okazaki, W. K., Turn, S. Q., & Flachsbart, P. G. (2008). Characterization of food waste generators: A Hawaii case study. Waste Management, 28(12), 2483–2494. doi: 10.1016/j.wasman.2008.01.016
• Ötleş, S., Vasfiye Hazal ÖZYURT, 2016, Endüstri 4.0: gıda sektörü perspektifi, http://www.dunyagida.com.tr/haber/endustri-40-gida-sektoru-perspektifi/5171
• Öz, İ. O., (2019). Tekstil Sektöründe Termal Konfor, Aydınlatma, Gürültü Ölçümleri ve Alınacak Önlemlerin Değerlendirilmesi, T.C. Uşak Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İş Sağlığı ve Güvenliği Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Uşak
• Özdin, M., (2019). Genetiği Değiştirilmiş Gıdaların İnsan ve Diğer Canlıların Sağlığı Üzerine Etkileri, Helal Yaşam Tıbbı Dergisi, 2019/1-2/31-44
• Özer, B., (2015). Gıda Sanayindeki Hijyenik Öncelikler, Teskon 2015 Bildiriler Kitabı, s.765-774.
• Parlak, T., (2017), Gıda Sanayinde İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları Sakız-Şekerleme Üretim Fabrikası Örneği, Gedik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İş Sağlığı ve Güvenliği Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Syf:97-82.
• Parlak T. ve Barışık T., (2018). Türkiye'de Gıda Ürünlerinin ve İçecek İmalatının İş Sağlığı ve Güvenliği Açısından Değerlendirilmesi, Uluslararası Hakemli İş Güveliği ve Çalışan Sağlığı Dergisi, Sf: 45-72
• Parlak, T., Barışık, T. ve Yalçın, F., (2020). Gıda Ürünleri İmalatında Çalışan Personellerin İş Sağlığı ve Güvenliği Hakkındaki Farkındalık Durumlarının Tespiti Üzerine Bir Araştırma, OHS ACADEMY, 3 (1), 13-27. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/ohsacademy/issue/53753/691458
• Sabuncuoğlu, Z. ve Tüz, M., (1998). Örgütsel Psikoloji, Alfa Yayın Dağıtım Ltd. Şti., Bursa
• Sağlık Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı ve Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Hijyen Eğitim Yönetmeliği, Resmî Gazete Tarihi: 05.07.2013, Resmî Gazete Sayısı: 28698
• Sanin, S. ve Maraş, N., (2011). Sürdürülebilir Çevre, ss:8-88
• Sanitasyon Nedir. https://www.atilimyazilim.com/blog/sanitasyon-nedir-31.htm Erişim: 02.04.2020
• Sarıkaya, A. G., (2017), Gıda Atıklarının Alternatif Kullanım Yolları, https://www.ekolojika.com/gida-atiklarinin-alternatif-kullanim-yollari/ Erişim: 03.05.2020
• Sözen, F., Mıhçıokur, S. ve Aykut, N. B. (2018), U.R. 2430. Bölge Hijyen Rehberi, Çevre, Hijyen ve Temiz Su Ana Komitesi, 2017-2018 Dönemi, ss: 5-29
• Şahin, S. K. ve Bekar, A. (2018). Küresel Bir Sorun “Gıda Atıkları”: Otel İşletmelerindeki Boyutları. Journal of Tourism and Gastronomy Studies, 6(4), 1039-1061. DOI: 10.21325/jotags.2018.347
• Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 5996 Sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu, Resmî Gazete Tarihi: 13.06.2010, Resmî Gazete Sayısı: 27610
• Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, İyi Tarım Uygulamaları Hakkında Yönetmelik, Resmî Gazete Tarihi: 07.12.2010 Resmî Gazete Sayısı: 27778
• Taşyürek, M. (2014). Hijyen ve İş Hijyeni. https://www.isguvenligi.net/hijyen-ve-is-hijyeni/ Erişim:02.04.2020
• Tayar, M. (2018). Hijyen ve Sanitasyon. T.C. Bursa Uludağ Üniversitesi, Karacabey Meslek Yüksekokulu, Ders notu, SS: 2-40
• Tayar, M., (2014/a). Gıda Hijyeni, http://www.dunyagida.com.tr/dergiler/201404/files/assets/basic-html/page73.html Erişim: 03.05.2020
• Tayar, M., (2014/b), Güvenli Gıda Gereksinimi, http://www.dunyagida.com.tr/kose-yazisi/guvenli-gida-gereksinimi/1183 Erişim:28.04.2020
• Tayar, M. ve Kılıç, V., (2014). Gıda Endüstrisinde Hijyen ve Sanitasyon, ISBN:978-605-4798-88-9, Dora Yayınevi, Bursa
• TDK, (2020). Hijyen. https://sozluk.gov.tr/ Erişim:03.05.2020
• Terzi, M. (2013). İş Sağlığı ve Güvenliği Politikası ile İş Tatmini Arasındaki İlişkinin Belirlenmesi: Ankara Sincan Organize Sanayi Bölgesindeki İşletmelere Yönelik Araştırma, T.C. Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, ss;58-70
• Tözün, M. ve Sözmen, M. K. (2014). Halk Sağlığının Tarihsel Gelişimi ve Temel Kavramları, Smyrna Tıp Dergisi, (58)
• TUGİS, (2016). Et Sektöründe Atık Yönetimi, Gıda Atıklarının Azaltılması ve Geri Kazanımı Projesi, https://www.tugis.org.tr/wp-content/uploads/2017/03/2-et-sektorunde-atik-yonetimi.pdf
• Turkal, G., Telli A.E. ve Doğruer, Y. (2019). Gıda Savunması, Animal Health Production and Hygiene 8(1): 609- 615
• Tuvay, F., Gıda sektöründe teknoloji kullanımı ve otomasyon, http://www.gidateknolojisi.com.tr/haber/2013/02/gida-sektorunde-teknoloji-kullanimi-ve-otomasyon Erişim:03.05.2020
• Yağcı, S., Altan, A., Göğüş, F. ve Maskan, M., (2006), Gıda Atıklarının Alternatif Kullanım Alanları, Türkiye 9. Gıda Kongresi; 24-26 Mayıs 2006, Bolu
• Yavuz, Ş., (2000). Özel ve Devlet Okullarında Kişisel Hijyen Alışkanlıkları, Marmara Üniversitesi Sağlık Eğitim Fakültesi Bitirme Tezi, İstanbul
• Yerlikaya, O., (2013). Süt ve Süt Ürünleri Üretiminde Otomasyon, http://www.gidateknolojisi.com.tr/haber/2013/02/sut-ve-sut-urunleri-uretiminde-otomasyon Erişim:03.05.2020
• Yılmaz, T. (2019). Bir Gıda İşletmesinde Fıne & Kınney Metodu ile İş Sağlığı ve Güvenliği Kapsamında Risk Değerlendirmesi, T.C. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, s:1-38
• Yumuturuğ, S., Sungur T., (1980). Hijyen Koruyucu Hekimlik, Yargıçoğlu Matbaası, Ankara
• WHO. (2020). COVID-19 and Food Safety: Guidance For Competent Authorities Responsible For National Food Safety Control Systems. https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/331842/WHO-2019-nCoV-Food_Safety_authorities-2020.1-eng.pdf Erişim:03.05.2020
• https://www.isokalitebelgesi.com/gida-guvenligi-nedir-gida-guvenligi-yonetim-sistemi-nedir-gida-zinciri-nedir-haccp-nedir-hijyen-nedir Erişim: 02.04.2020
• https://www.bsigroup.com/tr-TR/ Erişim:02.04.2020
• https://www.isokalitebelgesi.com/iso-22000-standardi-madde-7-on-gereksinim-programlari-nedir-nasil-olusturulur Erişim: 02.04.2020
• http://www.eurocert.com.tr/iyi-dagitim-uygulamalari-gdp.aspx Erişim:02.04.2020
• https://certifications.controlunion.com/tr/certification-programs/certification-programs/gtp-european-good-trading-practices-code Erişim: 02.04.2020
• https://www.tarimorman.gov.tr/GKGM/Menu/17/Uretici-Bilgi-Kosesi Erişim: 02.04.2020
• https://www.tarimorman.gov.tr/Konular/Risk-Degerlendirme-Hizmetleri Erişim: 05.04.2020
• https://www.tarimorman.gov.tr/Konu/1960/efsa Erişim: 05.04.2020
• https://tse.org.tr/IcerikDetay?ID=2629 Erişim: 05.04.2020
• https://www.turcert.com/belgelendirme/urun-belgelendirme/fssc-22000-gida-guvenligi-yonetim-sistemi Erişim: 05.04.2020
• http://www.belgelendirme.com.tr/pas-220-nedir.html Erişim: 05.04.2020
• https://www.diatek.com.tr/Makale-Yontem/Gida-Hijyeni-ve-Guvenligi/BRC-Standartlari_41.htm Erişim: 05.04.2020
• https://dqs.com.tr/belgelendirme/brc-food-safety/ Erişim: 05.04.2020
• http://www.eurocert.com.tr/brc-gida-guvenligi-belgelendirmesi.aspx Erişim: 05.04.2020
• http://www.hbo.gov.tr/YayginEgitim/ProgramListesi Erişim: 02.05.2020
• https://portal.myk.gov.tr/index.php?option=com_yeterlilik&view=arama&belge_zorunlu=1 Erişim:02.05.2020