THE FUNCTIONS OF THE “KEBÎR”-“SAGÎR” ADJECTIVES IN MAKAM NAMES AND THE REFLECTION OF THEORETICAL APPROACHES

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 147 - 170, 30.06.2024

Hakan Aykurt

https://doi.org/10.31811/ojomus.1446488

Öz

When the theoretical sources of makam music are analyzed, it is seen that various theoreticians use combined names produced by adding some adjectives to the name of any makam in the names of melodic structures such as makam, voice, branch and compound. Melodic structures with these combined names continue to exist as a variant with other melodic structures with which they are closely related or as a unique melodic structure with different characteristics. Based on the explanations of the theoreticians, it is understood that these additions to the names of makams are generally made with a specific purpose in terms of melodic aspects. In this context, this study aims to examine the purposes for the use of adjectives "kebîr", "sagîr", "sagîrek" and "kâmil", which are frequently seen in the names of makams in theoretical sources. In addition to this aims, to question the possibilities that these makam names might provide in understanding certain stages of change in the theoretical tradition, the basic approaches of theoreticians and the relationship between the fields of performance and theory. To this end, the makam names found in theoretical sources from the 13th century to the 20th century were searched for with reference to three different makam catalogs, and the makams with the aforementioned adjectives in their names were identified. The definitions of the identified makams were analyzed and compared with that of other makams to which they are closely related in terms of variantization, thus determining the purposes of use of these adjectives. According to the findings, it has been concluded that the adjectives kebîr, sagîr, sagîrek and kâmil in the names of makams are used for a functional distinction in terms of the sound field and melodic range in which the makam is realized. It has also been revealed that these makams provide important clues for understanding the various characteristics of theoretical models, the change of makams throughout their known history and the interaction between performance and theory.

Anahtar Kelimeler

Makam names, Kebîr, Sagîr, Theoretical approaches.

MAKAM İSİMLERİNDE KEBÎR-SAGÎR SIFATLARININ İŞLEVLERİ VE NAZARÎ YAKLAŞIMLARIN İZDÜŞÜMÜ

Öz

Makam mûsikîsinin nazarî kaynakları incelendiğinde çeşitli nazariyatçıların makam, âvâze, şûbe ve terkip gibi ezgisel yapıların isimlerinde, bir makam ismine birtakım sıfatlar ekleyerek ürettikleri birleşik isimleri kullandıkları görülmektedir. Bu birleşik isimlere sahip ezgisel yapılar, yakın ilişkide oldukları diğer yapılarla birlikte bir varyant olarak veya farklı özellikler taşıyan özgün bir yapı olarak var olmaya devam etmektedir. Nazariyatçıların açıklamalarına bakıldığında makam (veya âvâze, şube, terkip) isimlerine yapılan bu eklemelerin, genellikle ezgisel açıdan belirli bir amaç ve işlev gözetilerek gerçekleştirildiği anlaşılır. Bu bağlamda araştırmada, nazarî kaynaklardaki makam isimlerinde sıklıkla görülen “kebîr”, “sagîr”, “sagîrek” ve “kâmil” sıfatlarının hangi amaçlarla ve bu sıfatlara ne tür işlevler yüklenerek kullanıldıklarının incelenmesi amaçlanmıştır. Bu amaca ek olarak, söz konusu makam isimlerinin nazarî geleneğin değişim safhalarını, nazariyatçıların temel yaklaşımlarını ve icra-nazariyat alanlarının ilişkisini anlama noktasında sağlayabileceği imkânlar sorgulanmıştır. Bu doğrultuda, üç farklı makam kataloğu çalışması referans alınarak 13. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar nazarî kaynaklarda yer alan makam isimleri taranmış, isminde söz konusu sıfatları barındıran makamlar tespit edilmiştir. Tespit edilen makamların tarifleri incelenmiş, varyantlaşma açısından yakın ilişkide olduğu diğer makamlarla kıyaslanmış, böylece sıfatların kullanım amaçları ve taşıdıkları işlevler ortaya çıkarılmıştır. Elde edilen bulgulara göre, makam isimlerinde mezkûr sıfatların, makamın gerçekleştiği ses sahası ve ezgisel menzil açısından işlevsel bir ayrım amacı gözetilerek kullanıldıkları sonucuna ulaşılmıştır. Söz konusu makamların, nazarî modellerin çeşitli özelliklerini, nazariyatçıların farklı yaklaşımlarını ve icra-nazariyat alanların etkileşimini anlama noktasında da önemli veriler sağladığı ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler

Makam isimleri, Kebîr, Sagîr, Nazarî yaklaşımlar.

Kaynakça

• Anonim Risale (1750). Süleymaniye Kütüphanesi, Nafiz Paşa 1011/6, 244a-248b
• Arel, H. S. (1993). Türk mûsikîsi nazariyatı dersleri. (Düz. O. Akdoğu). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Başer, F. A. (2013). Türk musikisinde Abdülbâkî Nâsır Dede: Abdülbaki Dede’nin hayatı ve "Tedkîk u Tahkîk". Fatih Üniversitesi Konservatuarı Müdürlüğü Yayınları.
• Behar, C. (2017). Kan dolaşımı, ameliyat ve musiki makamları-Kantemiroğlu (1673-1723) ve edvârının sıra dışı müzikal serüveni. Yapı Kredi Yayınları.
• Behar, C. (2022). Kadîm ile cedîd arasında-III. Selim döneminde bir Mevlevî şeyhi Abdülbâkî Nâsır Dede’nin musiki yazmaları. Yapı Kredi Yayınları.
• Can, C., & Levendoğlu, N. O., (2002). Geleneksel Türk sanat müziği terminolojisinde çok kültürlü unsurlar. G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22 (3), 239-245. https://dergipark.org.tr/tr/pub/gefad/issue/6764/91009
• Çağbayır, Y. (2017). Ötüken Osmanlı Türkçesi sözlüğü. Ötüken Neşriyat.
• Çakır, A. (1999). Alişah b. Hacı büke (?-1500)'nin Mukaddımetu'l-usul adlı eseri (Yayın No 87882) [Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Çakır, A. (2014). Kutbüddîn Şîrâzî’nin Dürretü’t‐tâc’ında devir ve cem‘i‐kâmiller. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 37, 75-96. https://dergipark.org.tr/tr/pub/omuifd/issue/20316/215705
• Daloğlu, Y. (1993). Yazarı bilinmeyen bir mûsikî risalesinde anılan perdeler ve makamlar (Yayın No 26527) [Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Dinç, S. (2021). Kutbüddîn Şîrâzî’nin Dürretü’t-tâc’ındaki mûsikî bölümünün incelenmesi (Yayın No 706148) [Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Dinç, S., & Çakır, A. (2022). Mûsikî nazariyatı tarihinin mühim bir siması: Allâme Kutbuddîn Şîrâzî. Eskiyeni, 46, 245-268. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1050244
• Duru, R. (2021). Türk musikisi nazariyatçıları kronolojisi. Academia. https://independent.academia.edu/RIZADURU
• Ezgi, S. (1933). Nazarî ve amelî Türk mûsikîsi, Milli Mecmua Matbaası.
• Gençoğlu, M. S. H. (2020). Vahyîzâde Mehmet Kastamonî’nin mûsikî teorisi. Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi, 4(1), 91-109. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ulasbid/issue/54401/738559
• Hatipoğlu, E. (2019). Makamlar ve terkibler-Mansur/Aeu. Google Kitaplar. https://play.google.com/books/reader?id=DnGqDwAAQBAJ&pg=GBS.PP1
• Karabaşoğlu, C. (2010). Abdülkâdir-i Merâgî’nin Makâsidu’l-elhân adlı eseri (Yayın No 258503) [Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Karadeniz, M. E. (1965). Türk mûsikîsinin nazariye ve esasları. İş Bankası Kültür Yayınları. Koç, F. (2017). Abdülaziz b. Abdülkâdir Merâgî ve Nekâvetü’l-Edvâr-ı. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Kutluğ, Y. F. (2000). Türk musikisinde makamlar. Yapı Kredi Yayınları.
• Levendoğlu Yılmaz, O. (2002). XIII. yüzyıldan günümüze kadar varlığını sürdüren makamlar ve değişim çizgileri (Yayın No 125814) [Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Öncel, M. (2023). Kazım uz- müzik terimleri sözlüğü. Vakıfbank Kültür Yayınları. Öztürk O. M., Beşiroğlu, Ş., & Bayraktarkatal, M. E. (2014). Makamı anlamak: Makam nazariye tarihinde başlıca modeller. Porte Akademik, 10, 9-36.
• Öztürk, O. M. (2014). Makam müziğinde ezgi ve makam ilişkisinin analizi ve yorumlanması açısından yeni bir yaklaşım: perde düzenleri ve makamsal ezgi çekirdekleri (Yayın No 381924) [Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Öztürk, O. M. (2021). Makam nazariyat tarihinde başlıca gelenek ve modeller. Murat Salim Tokaç & Cenk Güray (Ed.), Anadolu ve komşu coğrafyalarda makam müziği atlası (s. 3-70). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Öztürk, O. M. (2022a). Türk müziğinin temeli olarak halk müziği teorisi ve uygulaması I. Müzik Eğitimi Yayınları.
• Öztürk, O. M. (2022b). İstanbul’da müzik teorisi çalışmaları: önde gelen teorisyenler ve eserleri. Hakan Dedeler (Ed.), Müzik İstanbul (s. 126-193). Esenler Belediyesi Yayınları.
• Pappas M. (1997). Kiltzanidis’in kitabı (Yayın No 62283) [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Parmaksız, M. N. (2016). Bodleian kütüphanesi 127-128 numaralı türk musikisi güfte mecmuasının incelenmesi (Yayın No 447617) [Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Popescu-Judetz, E. (2002). Tanbûrî küçük Artin. Pan Yayıncılık.
• Popescu-Judetz, E. (2010). A summary catalogue of the Turkish makams. Pan Yayıncılık.
• Popescu-Judetz, E., & Sirli, A. A. (2000). Sources of 18th century music: Panayiotes Chalatzoglou and Kyrillos Marmarinos comparative treatises on secular music. Pan Yayıncılık.
• Sezikli, U. (2007). Abdülkâdir merâgî ve Câmiu’l-elhân (Yayın No 208864) [Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Sönmez, V. & Alacapınar, F. G. (2019). Örneklendirilmiş bilimsel araştırma yöntemleri. (7. baskı). Anı Yayıncılık.
• Tekin H. (1999). Ladikli mehmet çelebi ve er-risaletü’l-fethiyye’si (Yayın No 87226) [Doktora Tezi, Niğde Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Tekin, A. (2015). Türk mûsikîsinde nağmeler ve makamlar-Kemâni Hızır ağa’nın Tefhimü’l makâmât fi tevlidi’n nagâmât isimli edvâr’ı örneğinde 18. Yüzyıl Türk mûsikîsi. Büyüyen Ay Yayınları.
• Tırışkan, A. G. (2000). Hâşim bey’in edvârı (Yayın No 98739) [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Uslu, R. (2001). Mehmed Hafid Efendi ve musiki. Pan Yayıncılık.
• Uslu, R. (2007). Fatih Sultan Mehmed döneminde mûsikî ve Şems-i Rûmî’nin mecmûa-i güftes’si. İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Uslu, R. (2015). Meragi’den II.murad’a müziğin maksatları-Makâsıdu’l-elhan. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Uslu, R. (2017). Edvâr-ı musiki: 1642 tarihli. Çengi Yayınevi.
• Uslu, R. (2018a). Mehmed Said'in 1775'te yazdığı Zeyl-i risale-i edvar-ı kadızade adlı eserin incelenmesi. Akademik Sanat; Sanat, Tasarım ve Bilim Dergisi, 3(5), 128-153. https://dergipark.org.tr/tr/pub/akademiksanat/issue/37684/19355
• Uslu, R. (2018b). Merâgî’nin son müzik eseri: Zevâid-i fevâid-i aşere. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Uslu, R. (2019). Osmanlıda Anadolu edvarları ekolünün kronolojisi. Feyzan Göher Vural & Timur Vural (Ed.), Türk Musikisi Atlası (s. 215-234). Yeni Türkiye Yayınları.
• Uslu, R. (2021). Makam tablosu: Selçuklu zamanı Anadolu ve komşu coğrafyasında sistemcilerden yeni sistemcilere. Murat Salim Tokaç & Cenk Güray (Ed.), Anadolu ve Komşu Coğrafyalarda Makam Müziği Atlası (s. 71-125). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Uygun, M. N. (2021). Tirevî’nin mûsikî risâlesi, Dört Mevsim Kitap.
• Yalçın, G. (2019). Kevserî mecmuası. Gece Kitaplığı.