Gre Fılla Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Kamusal Yapılarında Taş Sunaklar: Sembolizmin Gelişimi

Yıl 2025, Sayı: XXXIII, 29 - 49, 22.03.2025

Özlem Ekinbaş Can

Öz

Ambar Barajı Kurtarma Kazıları projesi kapsamında Gre Fılla’da 2018-2022 yılları arasında yürütülen kazılarda Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem yerleşimi açığa çıkmıştır. Yerleşim, Yukarı Dicle Havzası’nın kuzey kesiminde, Dicle Nehri’nin kollarından Ambar Çayı’nın 2 km batısında, Diyarbakır ili Kocaköy İlçesi’ne bağlı Ambar köyünün güneyinde yer alır. İlk yerleşim, Pleistosen Dönem’de Dicle Vadisi ile dağlık kuşak arasında bulunan çakıl taşı, kumtaşı ve silt birikintilerinden oluşan Şelmo Formasyonu üzerine kurulmuştur. Yaklaşık 0,5 ha alan kaplayan höyük, deniz seviyesinden 715,20 m yüksekliktedir. Kurtarma kazıları iki alanda yürütülmüş, kuzey alanda 12, güney alanda dört açmada beş kültür katı açığa çıkarılmıştır. Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem A (Dönem V) ve B (Dönem IV) yerleşimleri kalibre edilmiş tarihlere göre MÖ 9300-7500 yıllarına tarihlenmektedir. Gre Fılla IV yerleşimi, içinde dört tane taş örgü payesi bulunan, çatısı ahşap hatıllarla taşınan, çukur tabanlı kamusal yapılar ve bunların arasındaki dörtgen planlı hemzemin konutlar ile temsil edilmektedir. Kamusal yapılar birbiri üzerine inşa edilirken içinde taş, kerpiç moloz, hayvan kemikleri, kil topaklar, figürinler, yontmataş ve sürtmetaş buluntular içeren dolgu ile bilinçli olarak kapatılmıştır. Bu yapılar içinde genellikle payeler ile ilişkili konumlarda açığa çıkan taş sunaklar taşınabilir ve sabit olmak üzere kaideli sunaklar, havanlar, delikli sunaklar, sunak masaları ve taş örgü sunak platformlarından oluşan beş ana tipe ayrılmaktadır. Kamusal çukur yapılardan birinde (K15) açığa çıkan sunaklar, belli bir düzen içerisinde yerleştirilmiş, bir insan ve iki domuz heykeli ile bir arada kullanılmış olup, iki kaideli sunakta insan yüzü kabartması bulunmaktadır. Sunakların yapı içlerindeki konumlarının değişmemesi ve genellikle aynı alanda yenilenmeleri, kamusal yapıların aynı alanda yenilenmeleri ile paralel değerlendirilmektedir. Yukarı Dicle Havzası ve çevresindeki çağdaş yerleşimlerde şu ana kadar yapılan çalışmalarda yerleşimde açığa çıkan sunak tiplerindeki çeşitliliğin görülmemesi Gre Fılla’yı, dönemin inanç yapısı içinde önemli bir noktaya taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Gre Fılla, Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem, Kamusal Yapılar, Sunak, İnsan Yüzlü Sunak

Kaynakça

• Barnard 2016 A. Barnard, Simgesel Düşüncenin Doğuşu (çev. M. Doğan), İstanbul.
• Bar-Yosef 1998 O. Bar-Yosef, “The Natufian Culture in the Levant, Threshold to the Origins of Agriculture Evolutionary Anthropology 6/5, 159- 177.
• Brami 2014 M. Brami, “House-related practices as markers of the Neolithic ex- pansion from Anatolia to the Balkans”, Be-JA 4/2, 161-177.
• Can – Çiftçi 2023 Ş. Can – Ş. Çiftçi, “Kendale Hecala on the Ambar Çay in the Up- per Tigris Region: The First Preliminary Report on the 2018-2019 Excavations”, Arkeoloji Dergisi 30, 39-64.
• Cauvin 1977 J. Cauvin, “Les Fouilles de Mureybet (1971-1974) et Leur Signifi- cation Pour Les Origines de la Sédentarisation au Proche-Orient”, Annuals of the American School of Oriental Research 44, 19-48.