16. Yüzyıldan Bilinmeyen Bir Arapça-Türkçe Manzum Sözlük: Elfiyye

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 30, 351 - 373, 20.07.2024

Yunus Kaplan

Öz

Sözlükler, Osmanlı edebî geleneğinde yabancı dil öğretimini kolaylaştırmak amacıyla kaleme alınan eserlerdir. Özellikle bu edebî geleneğin ifade kudretinin teşekkülü ve tekâmülünde önemli etkisi olan Arap ve Fars dillerinin öğretiminin asli bir ihtiyaca dönüşmesi sonucu zaman içinde artan bir ivmeyle birçok sözlük kaleme alınmıştır. Kahir ekseriyeti mensur olan bu eserler içinde kelimelerin daha kolay öğrenilmesine yardımcı olarak hafızada daha kalıcı hâle gelmesini sağlayan manzum sözlüklerin ayrı bir yeri vardır. Anadolu’da ilk örnekleri 13. yüzyıldan itibaren Arapça-Farsça olarak görülen manzum sözlükler -Osmanlı tebaasındaki farklı toplulukların dilleri için yazılmış olanları da olmakla birlikte- daha çok Arapça-Türkçe, Farsça-Türkçe veya Arapça-Farsça-Türkçe şeklinde yazılmıştır. Bu minvalde Arapça-Türkçe şeklinde tanzim edilen manzum sözlüklerden biri de hayatı hakkında biyografik kaynaklarda herhangi bir bilgiye tesadüf edilemeyen Tâlib mahlaslı bir şaire ait olan Elfiyye’dir. 1000/1591-92 yılında Peçuy’da telif edilen eser, 108 beyitlik mesnevi şekline sahip bir mukaddime ve huruf-ı heca tertibinde beyit sayısı 5 ile 29 arasında farklılık gösteren 47 kıtalık sözlük bölümünden müteşekkildir. Toplam beyit sayısı 718 olan eserde, 2650 civarında Arapça kelime veya ibarenin Türkçe karşılığına yer verilmiştir. Bu çalışmada şimdilik bilinen tek yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesinde Hacı Ali Saib Koleksiyonu 25 numarada kayıtlı olan Elfiyye’nin şekil ve muhteva özellikleri üzerinde durularak eserden seçilen bazı kıtaların çeviri yazılı metnine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı, 16. yüzyıl, manzum sözlük, Tâlib, Elfiyye

An Unknown from 16th Century Arabic-Turkish Poetic Dictionary: Elfiyye

Öz

The dictionaries are works written with the aim of facilitating foreign language instruction in the Ottoman literary tradition. Especially with the transformation of the teaching of Arabic and Persian languages, which have had a significant influence on the formation and development of this literary tradition, into a primary need, many dictionaries have been written over time with increasing momentum. Among these works, which are mostly prose, poetic dictionaries that help words to be learned more easily and become more permanent in memory have a special place. Writing of poetic dictionaries in Anatolia, starting from the 13th century in Arabic-Persian form, although there are also those written for the languages of different communities in the Ottoman subjects, has predominantly shifted towards Arabic-Turkish, Persian-Turkish, or Arabic-Persian-Turkish forms. In this regard, one of the poetic dictionaries arranged in Arabic-Turkish form is Elfiyye, which belongs to a poet with the pseudonym Tâlib, about whom no information can be found in biographical sources. The work, composed in 1000/1591-92 in Peçuy, consists of an introduction of 108 couplets and a dictionary section of 47 quatrains with the number of couplets ranging from 5 to 29 in the order of Arabic alphabet. In the work, which has a total of 718 couplets, around 2650 Arabic words or phrases are given their Turkish equivalents. This study focuses on the formal and substantive characteristics of Elfiyye, registered as number "25" in the Hacı Ali Saib Collection at the Süleymaniye Library, and includes the translation of some selected quatrains from the work.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish literature, 16th century, verse dictionary, Tâlib, Elfiyye

Kaynakça

• Ahterî, Mustafa. Ahterî-i Kebîr. İstanbul: Matbaa-yı Âmire, 1310.
• Demirci, Muhsin. “Herevî, Ahmed b. Muhammed”, TDV İslâm Ansiklopedisi 17. (İstanbul: TDV Yayınları, 1998): 220-21.
• Devellioğlu, Ferit. Ansiklopedik Osmanlıca-Türkçe Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2011.
• Doğan Averbek, Güler. “Anadolu Sahasında Müstakil Bir Tür Olarak Manzum Sözlükler (Tuhfeler)”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 23 (2019): 62-83.
• Doğan Averbek, Güler. Dillerinden Biri Türkçe Olan Manzum Sözlükler Üzerine Yapılan Çalışmalar Bibliyografyası. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 21 (2018), 85-114.
• Ekici, Hasan. Feyzî-i Üsküdârî Arapça-Türkçe Manzum Sözlük, Ankara: Sonçağ Yay., 2023.
• Kaplan, Yunus. “Bilinmeyen Bir Arapça-Türkçe Manzum Sözlük: Lugat-ı Visâlî”, Dede Korkut Dergisi, 15 (2028): 54-75.
• Kaplan, Yunus. “Kerîmî’nin Arapça-Türkçe Manzum Sözlüğü: İsbâh”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 29 (2022): 654-671.
• Kaplan, Yunus. “Müellifi ve Telif Tarihi Meçhul Bir Arapça-Türkçe Manzum Sözlük: Bülgatü’s-Sıbyân”, Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 3 (2020): 41-70.
• Kaplan, Yunus. “Tuhfe Türüne Bilinmeyen Bir Örnek: Rüknî’nin İngilizce-Türkçe Manzum Sözlüğü (Lehce-i Lankıviç)”, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 6 (2), 485-531.
• Kılıç, Hulusi. “Ahterî”, TDV İslâm Ansiklopedisi 2, (İstanbul: TDV Yayınları, 1989): 184-85.
• Kılıç, Hulusi. “Tâcü’l-Luga”, TDV İslâm Ansiklopedisi 39, (İstanbul: TDV Yayınları, 2010): 356-57.
• Muhtar, Cemal. “İslamda Sözlük Çalışmaları II”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4 (1986): 331-360.
• Muhtar, Cemal. İki Kur’an Sözlüğü Luğat-ı Ferişteoğlu ve Luğat-ı Kânûn-ı İlâhî. İstanbul: Marmara Üniv. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1993.
• Ölker, Perihan. Manzum Sözlük Geleneği ve Mahmûdiyye. Konya: Palet Yayınları, 2015.
• Öz, Yusuf. Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler. Ankara: TDK Yayınları, 2016.
• Öz, Yusuf. Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniv. 1996.
• Turan, Abdülbaki. “Elfiyye”, TDV İslâm Ansiklopedisi 11, (İstanbul: TDV Yayınları, 1995): 27-28.
• Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1983.