Grievance from Thessaloniki to Asitane: the Bureaucratic Functioning of the Complaint Mechanism in the Mid-18th Century

Yıl 2021, Sayı: 15, 221 - 249, 27.01.2022

Zelal Begün Bayram Murat Tuğluca

Öz

SELANİK’TEN ÂSİTÂNE’YE YAKINMA: 18. YÜZYILIN ORTASINDA ŞIKÂYET MEKANIZMASININ BÜROKRATIK İŞLEYİŞİ

Öz

18. yüzyılın ortasında, şikâyet hükümlerini kaydetmek üzere “ahkam defteri” adıyla eyaletlerin isimleriyle yeni bir defter serisi oluşturulmuştur. Ayrıca Divan-ı Hümayun bürokrasisi içerisinde “şikâyet kalemi” adıyla yeni bir büro ihdas edilmiştir. Bu iki uygulamanın Osmanlı şikâyet mekanizmasının bürokratik işleyiş sürecinde kapsamlı bir değişime sebebiyet verip vermediği merak uyandırmaktadır. Bunu görebilmek amacıyla bu çalışmada Selanik’ten İstanbul’a gelen şikayetlere ilişkin bürokratik süreçler incelenmiştir. Zaman zaman önceki dönemlerdeki işleyişlerle de karşılaştırmalar yapılarak uygulamada dönemsel bir farklılığın olup olmadığına göz atılmıştır. Bu maksatla Selanik’ten gelen şikayetler için nasıl bir başvuru yöntemi izlendiği, başvuruların kabulü, şikâyetçilerin kendilerini haklı göstermek üzere yanlarında getirdiği resmî belgeler, şikâyetin çözümünde işleyen prosedür ile meselenin sonuca bağlanma biçimi 7 Numaralı Rumeli Vilayet Ahkam Defteri ile bu defterle aynı dönemde kaleme alınmış dilekçeler üzerinden incelenmiştir. İnceleme neticesinde; 18. yüzyılın ortasında şikayetlerin çözülmesi için yürütülen bürokratik süreçlerin önceki dönemlerden anlamlı bir biçimde ayrıştığını gösterir bir veriyle karşılaşılmamıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Rumeli, ahkam defteri, şikâyet kalemi, bürokrasi

Kaynakça

• ACUN, Fatma (2002). “Klasik Dönem Eyalet İdare Tarzı Olarak Tımar Sistemi ve Uygulaması”, Türkler, Cilt: IX, ss. 899-908.
• AFYONCU, Erhan (2014). Osmanlı Devlet Teşkilatında Defterhâne-i Âmire (XVI.-XVIII. Yüzyıllar), TTK, Ankara.
• AFYONCU, Erhan (1999). “Tanzimat Öncesi Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokrasi”, Türkiye Günlüğü, Sayı: 58, ss. 182-190.
• AHISHALI, Recep (2001). Osmanlı Devlet Teşkilatında Reisülküttâblık (XVIII. Yüzyıl), Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, İstanbul.
• BALDWİN, James E. (2012). Petitioning the Sultan in Ottoman Egypt. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, No:75, ss. 499-524.
• BOZKURT, Gülnihal (1993). Türk Hukuk Tarihinde Azınlıklar. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 43, Sayı: 1-4, ss. 49-59.
• EMECEN, Feridun (2007). “Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme ve Ahkâm-ı Şikâyet”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 5, ss. 107-139.
• GENÇ, Yusuf İlhan ve diğerleri (2010). Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, İstanbul.
• GÜNALAN, Rıfat (2010). Osmanlı İmparatorluğunda Defterdarlık Teşkilatı ve Bürokrasisi (XVI. Yüzyıl Maliye Ahkâm Defterleri), Kayıhan Yayınları, İstanbul.
• İNALCIK, Halil (2005). “Şikâyet Hakkı: Arz-ı Hâl ve Arz-ı Mahzar’lar”, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, Eren Yayıncılık, İstanbul.
• İNALCIK, Halil (1980). “Osmanlı Bürokrasisinde Aklâm ve Muâmelât”, Osmanlı Araştırmaları, Cilt: 1, ss. 1-14.
• İPŞİRLİ, Mehmet. (1999). “Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilatı”, Osmanlı Devleti Tarihi I, Editör: Ekmeleddin İhsanoğlu, Feza Yayıncılık, İstanbul.
• KAYRA, Cahit (2008). Osmanlı’da Fetvalar ve Günlük Yaşam, Boyut Yayın Grubu, İstanbul.
• KILIÇ, Orhan (1999). “18.Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin Eyalet ve Sancak Teşkilatlanması”, Osmanlı, Cilt: 6, ss. 89-110.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat (1994). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Neşriyat, İstanbul.
• MUMCU, Ahmet (2007). Divan-ı Hümayun, Phoenix Yayınevi, Ankara.
• TAŞ, Hülya (2007). “Osmanlı’da Şikâyet Hakkının Kullanımı Üzerine Bazı Düşünceler”, Memleket Siyaset Yönetim, Cilt:2, Sayı: 3, ss. 186-204.
• TEMELKURAN, Tevfik (1975) “Divan-ı Hümayun Mühimme Kalemi”, Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı: VI, ss. 129-177.
• TUĞLUCA, Murat (2016). XVII. Yüzyıl Sonu Şikâyet Defterlerine Göre Osmanlı Devlet-Toplum İlişkisinde Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi, TTK, Ankara.
• TUĞLUCA, Murat (2014). “Balkan Tarihi Araştırmalarında Şikâyet- Ahkâm Defterleri: 1 Numaralı Rumeli Ahkâm Defteri Örneğinde”, Balkan Tarihi Araştırmalarına Metodolojik Yaklaşımlar, Editör: Abidin Temizer, Libra Kitap, İstanbul.
• TUĞLUCA, Murat (2012). Bir Balkan Şehri Olarak Üsküp’te Şikâyet Hakkının Kullanımı. Motif Akademi Halkbilim Dergisi, Temmuz-Aralık Balkan Özel Sayısı II, ss. 107-128.
• ULUSKAN, Murat (1998). Divan-ı Hümayun Çavuşbaşılığı (XVI- XVII. Yüzyıllar), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (2014). Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, TTK, Ankara.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (2011). Osmanlı Tarihi (1, 4/1, 4/2). TTK, Ankara.