Tarsûsî’nin Hüsün ve Kubuh Hakkındaki “Telvîḥun ila’t-tercîḥ fî mesʾeleti’t-taḥsîn ve’t-taḳbîḥ” Adlı Risâlesinin İnceleme, Tahkik ve Tercümesi

Yıl 2021, , 643 - 677, 24.06.2021

Mustafa Sait Kaplan , Mustafa Borsbuğa

https://doi.org/10.17120/omuifd.899678

Öz

Bu makale, öncelikle Muhammed b. Ahmed et-Tarsûsî’nin (ö.1145/1732) hüsün ve kubuha ilişkin Telvîḥun ila’t-tercîḥ fî mesʾeleti’t-taḥsîn ve’t-taḳbîḥ adlı muhtasar risâlesini muhteva açısından inceleyerek onun meseleyi nasıl çözümlediğini ele alacaktır. Bunun yanı sıra makalede söz konusu risâlenin tahkik ve tercümesi yapılarak risâle literatüre kazandırılacaktır. Literatürde insanın irâdî/bilinçli fiillerinin ahlâkî veya dinî değerini ifade etmede kullanılan kavramlar olan hüsün ve kubuh meselesine ilişkin metin, şerh, hâşiye ve taʿlîkât şeklinde büyük bir risâle geleneğinin ortaya konulduğu bilinmektedir. Bir Osmanlı âlimi Tarsûsî’nin ele aldığı bu muhtasar risâle ise söz konusu yazım geleneğinin halkalarından birini teşkil etmektedir. Tarsûsî, risâlede ilk aşamada hüsün ve kubuhla neyin kastedildiği üzerinde durarak Eşʿarî, Mâtürîdî ve Muʿtezilî mezheplerin hüsün ve kubuha dair temel görüşlerini herhangi bir tasdik ve yorumlamada bulunmaksızın serimler. İkinci aşamada Tarsûsî, bu mezheplerin birbirinden ayrışma ve farklılaşma noktalarına değinir. Üçüncü aşamada ise “ashâbımız” dediği Mâtürîdîlerin yaklaşımını ön plana çıkararak bu mezhebin görüşünü ayrıntılandırır. Tarsûsî, eşya ve eylemdeki hüsün ve kubuhu niteliklerini anlama noktasında Eşʿarî mezhebinin aklı ihmal etmeleri ve Muʿtezile mezhebinin ise aklı önceleyerek dinin bu konudaki dahlini tâli ve ikincil konumda görmeleri sebebiyle bu mezheplerin mesele hakkında tutarlı olmadıklarını kabul eder. O, burada konu hakkında doğru yaklaşımın yalnızca Mâtürîdîler tarafından ortaya konulduğunu savunur. O, Mâtürîdîlerin, fiil ve eşyadaki hüsün ve kubhun bilinmesinde hem aklın hem de şerîʿatın dahlini ve rolünü kabul ettiklerini ve dolayısıyla dengeyi sağladıklarını benimser.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Tefsîr, Efʿâl-i ʿibâd, Hüsün, Kubuh,, Muhammed b. Ahmed et-Tarsûsî.

Critical Edition, Examination and Translation of The Risālah of Muhammad ibn Ahmad al-Tarsūsī’s (d. 1145/1732) Entitled “Talvīḥun ilā al-tarcīḥ fī masʾalah al-taḥsīn wa al-taḳbīḥ” on Ḥusn and Qubḥ

Öz

This article will first examine Muhammad ibn Ahmad al-Tarsūsī’s (d. 1145/1732) risālāh “Talvīḥun ilā al-tarcīḥ fī masʾalah al-taḥsīn wa al-taḳbīḥ” that on ḥusn and qubḥ in terms of content and discuss how he resolved the issue. In addition, In this study, the critical edition and translation of this risālah will also be done. In the literature, it is known that a great rasāil tradition has been put forward in the form of text, such as hāshiyah, sharḥ, taʿlīqāt and iḥtiṣār on the issue of ḥusn and qubḥ, which are concepts used to express the moral or religious value of human willing/conscious acts. This short risālāh written by Tarsūsī, an Ottoman scholar, is one of the rings of this writing tradition. In the first stage of the article, Tarsūsī elaborates on what is meant by ḥusn and qubḥ and presents the basic views of the Ashʿarism, Māturīdism and Muʿtazila sects regarding the ḥusn and qubḥ without any confirmation or interpretation. The second stage is the author, points of separation and differentiation of these sects. In the third stage, he elaborates the view of this sect by highlighting the approach of the Māturīdīs, whom he called “our companions”. Tarsūsī acknowledges that these sects are not consistent about the issue due to the fact that the Ashʿarī sect neglected the mind at the point of understanding the characteristics of ḥusn and qubḥ in things and action (fiʿl), and because the Muʿtazile sect prioritized reason and regarded the involvement of religion in this matter as secondary and secondary. Here, he argues that the correct approach on the subject was put forward only by the Māturīdīs. He acknowledges that the Māturīdīs accepted the involvement and role of both reason and religion in knowing the ḥusn and qubḥ in deeds and things, and therefore they achieved the balance. Tarsūsī contented himself with expressing the dominant paradigms of the aforementioned sects in the aforesaid risālah, and did not turn to new discussions and expansions.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Tafsīr, Afʿāl al-ʿibād, Ḥusn, Qubḥ, Tarsūsī.

Kaynakça

• Abdilbâkī, Muhammed Fuâd. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 2015.
• Abdülkâhir el-Bağdâdî, Ebû Mânsûr. Uṣûlü’d-dîn. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1346/1928.
• Alâuddin Arabî. Ḥaşiye ʿale’l-muḳaddimati’l-erbaʿa. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 2027, 61b-82b.
• Âmidî, Seyfuddin. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. Abdürrezzâk Afîfî. Riyâd: Dârü’s-Samîʿî li’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, 1. Basım, 1424/2003.
• Ayengin, Tevhit. “Hüsün - Kubuh Tartışmaları Ve İslam Hukukunun Kökeni Üzerine”. EKEV AKADEMİ DERGİSİ 32/57 (2012), 191-207.
• Beyâzîzâde, Kemâlüddin Ahmed b. Hasan. İşârâtü’l-merâm li-ʿibârâti’l-İmâm. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 1428/2007.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1997.
• Borsbuğa, Mustafa. “Muhammed b. Ahmed et-Tarsûsî’nin İrâde-i Cüzʾiyye ve İnsan Fiillerine Dair ‘Taʿdîlü’l-akvâl fî mesʾeleti halki’l-ʾaʿmâl’ Adlı Muhtasar Risâlesinin İnceleme, Tahkik ve Tercümesi”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 3/2 (Aralık 2020), 215-246. https://doi.org/10.5281/zenodo.4394252
• Çelebi, İlyas. “Hüsün ve Kubuh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/59-63. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Demir, Recep. Kur'an'ın Şiî Yorumu. Ankara: Araştırma Yayınları, 2019.
• Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Muhammed b. Muhammed. Kitabü’t-tevḥîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammet Arûşî. Ankara: Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, 1. Basım, 1423/2003.
• Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Muhammed b. Muhammed. Teʾvîlâtü Ehli’s-sünne, thk. Mecdî Bâslûm Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 2005.
• Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Hâfızuddin Abdullah b. Ahmed. Şerḥü’l-ʿumde. thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmâîl. Kâhire: el-Mektetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1. Basım, 2012/1432.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstaṣfâ min ʿilmi’l-uṣûl. thk. Muhammed Süleymân el-Eşkar. 2 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1417/1997.
• Güldü, Şule. “Fıkıh Usûlü Ve Kelamın Kesiştiği Nokta; Hüsün-Kubuh Zemininde İnsan Fiili, Samsûnîzâde’nin Hâşiyetü’s-Suğrâ ale’l-mukaddimâti’l-Erbaa’sının Değerlendirme ve tahkiki”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 34 (2019), 469-499.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. 9 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2003.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. Şerḥü uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdülkerim Osmân. Kâhire: Mektebetü Vehbe, 3. Basım, 1416/1996.
• Korkmazgöz, Rıza. “Gazâlî’de Hüsün-Kubuh Meselesi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2015), 31-60.
• Köksal, Asım Cüneyd. “İslâm Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlâkîliği Meselesi”. İslam Araştırmaları Dergisi 28 (2012), 1-43.
• Köksal, Asım Cüneyd. “Osmanlılarda Mukaddimât-ı Erbaa Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/27 (2016), 101-132.
• Muhammed b. Hasan el-Hâc. Ḥaşiye ʿale’l-muḳaddimati’l-erbaʿa mine’t-Telviḥ. İstanbul: Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 1005, 115b-125a.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 1423/2003.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 1425/2004.
• Özdemir, İbrahim. “Mu’tezile’de Hüsün-Kubuh ve Kelâmi Ta’lîl”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2019), 11-35.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1999.
• Râzî, Fahreddin. el-Muḥaṣṣal: Efkârü’l-müteḳaddimîn ve’l-müteʾaḫḫirîn min’l-ḥükemâ ve’l-mütekellimîn. thk. Hüseyin Atay. Kâhire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 1. Basım, 1411/1991.
• Sadrüşşerîʿa es-Sânî, Ubeydullah b. Mesʿûd. Şerḥü taʿdîli’l-ʿulûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Muradmolla, 1333, 95a-201b.
• Tabersî, Ebû Alî Emînüddîn. Mecmau’l-beyân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Murtezâ, 2006.
• Tarsûsî, Mehmed Efendi. Taʿdîlü’l-aḳvâl fî mesʾeleti ḫalḳi’l-ʿaʾmâl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşîd Efendi, 1017, 195b-196a.
• Tarsûsî, Mehmed Efendi. Telvîḥun ila’t-tercîḥ fî mesʾeleti’t-taḥsîn ve’t-taḳbîḥ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Râşid Efendi, 1017, 96a-96b.
• Yalçın, Ebubekir. “Ebü’l-Muîn en-Nesefî’ye Göre Hüsün ve Kubuh Meselesinin Tahlili”. Diyanet İlmi Dergisi 56/2 (2020), 335-358.
• Yaltkaya, Mehmed Şerafeddin. “Mutezile ve Hüsn ve Kubh”. Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası 1/2 (1926), 100-116.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1987.