Influential Factors On Rise And Development Of The Classical Debates Of Theology

Yıl 2007, Cilt: 24 Sayı: 24-25, 179 - 227, 01.07.2007

Fethi Kerim Kazanç

Öz

This paper aims at searching for that which internal and external causes were effective in rise and formative progress of classical disputes of speculative theology. Internal factors consist of commenting verses in the Holy Qur’ân which are complicated their meanings in different manners and political struggles. On the one hand, the foreign religions, sects and civilizations, in addition to the philisophical movements, translation activities which are done from Greek, Syriac, and Persian into Arabic fulfilled function as external influences on the other hand. Furthermore, foreign motives had sped course of coming to existence and formation in science of theology. The theological problems which are centred on subjects such as relation between essence and attributes, the created Qur’ân, anthropomorphism, free will and predestination, metaphysics of substances and accidents, causation, imamate, and the Moslem Messianism occupy an important place among the classical discussions.

Anahtar Kelimeler

This paper aims at searching for that which internal and external causes were effective in rise and

Klasik Kelami Tartışmaların Doğuşu Ve Gelişimine Etki Eden Faktörler

Öz

Bu çalışma, klâsik kelâmî tartışmaların zuhûru ve teşekkül sürecinde hangi iç ve dış sâiklerin etkili olduğunu araştırmayı amaçlamaktadır. İç âmiller, anlamı kapalı olan âyetlerin farklı şekillerde anlaşılması ve siyasal mücadelelerden iba-rettir. Bir yandan yabancı din, mezhep ve medeniyetler, öte yandan felsefî akım-lar yanında Yunanca, Süryanice ve Farsça’dan Arapça’ya yapılmış olan tercüme faaliyetleri, dış faktörler olarak işlev görmüştür. Ayrıca, dış faktörler kelâm ilmi-nin tekevvün ve gelişim sürecini hızlandırmıştır. Zât-sıfat ilişkisi, Kur’ân’ın yaratılmışlığı, teşbîhçilik, hür irade ve kader, cevher-araz metafiziği, nedensellik, imâmet ve mehdîlik gibi konular etrafında oluşan kelâmî problemler, klâsik tartışmalar arasında önemli bir yer işgal etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Fırka, Mezhep, Mürci’îlik, Hâricîlik, Şi‘îlik, Eş‘arîlik, Mu‘tezile, Felsefî Akımlar, Yabancı İnanışlar ve Kültürler.

Kaynakça

• ABDÜLCEBBÂR, el-Kâdî, el-Muğnî fî Ebvâvi’t-Tevhîd ve’l-Adl, nşr. İbrâhîm el- Ebyârî, c. VII (Halku’l-Kur’ân), eş-Şirketü’l-Arabiyye li’t-Tıbâ‘a ve’n- Neşr, Kahire 1380 / 1961.
• ABDÜLCEBBÂR, el-Kâdî, “el-Muhtasar fî Usûli’d-Dîn”, Resâ’ilü’l-Adl ve’t- Tevhîd, nşr. Muhammed Amâre, c. I, Dârü’l-Hilâl, Kahire 1971, (ss. 161-253).
• ABDÜLCEBBAR, el-Kâdî, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, thk. Abdülkerîm Osman, Mektebetü Vehbe, Kahire 1408 / 1988.
• ABDÜLHAMÎD, İrfan, İslâm’da İtikâdî Mezhepler ve Akaid Esasları, trc. M. Saim Yeprem, Marifet Yayınları, İstanbul 1983.
• ABDÜRRÂZIK, Mustafa, Temhîd li Târîhi’l-Felsefeti’İ-İslâmiyye, Lecnetü’t- Te’lîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, Kahire 1363 / 1944.
• ANAWATI, G.C. and GARDET, L., Introduction a la Théologie Musulmane, Paris 1948.
• ATAY, Hüseyin, Kur’an’da İman Esasları, Atay Yayınevi, Ankara 1998.
• AYDIN, Mahmut, Tarihsel İsa: İmanın Mesih’inden Tarihin İsa’sına, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2002.
• ÂYETULLAH KÂŞİFU’L-GITÂ’, Muhammed el-Huseyn, Aslu’ş-Şîa ve Usûluhâ, Dâru’l-Bahr, Beyrut 1979 / 1960; Ca‘ferî Mezhebi ve Esasları, trc. Abdülbâkıy Gölpınarlı, Yaylacık Matbaası, İstanbul 1979.
• el-BAĞDÂDÎ, Abdülkâhir b. Tâhir, Kitâbü Usûli’d-Dîn, Matba‘tü’d-Devle, İstan- bul 1346 / 1928.
• el-BAĞDÂDÎ, Abdülkâhir b. Tâhir, el-Fark beyne’l-Firak, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdilhamîd, el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut 1411 / 1990; Mezhepler Arasındaki Farklar, Önsöz ve notlarla trc. Ethem Ruhi Fığlalı, T.D.V. Yayınları, Ankara 1991.
• el-BÂKILLÂNÎ, el-Kâdî Ebû Bekr, et-Temhîd fî’r-Redd ‘alâ’l-Mülhideti’l- Mu‘attıla ve’r-Râfıza ve’l-Havâric ve’l-Mu‘tezile, nşr. M. Muhammed el-Hudayrî ve M. Abdülhâdî Ebû Rîde, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, Kahire 1366 / 1947.
• el-BEHİYY, Muhammed, İslâm Düşüncesinin İlâhî Yönü, trc. Sabri Hizmetli, Fecr Yayınevi, Ankara 1992.
• el-BÎRÛNÎ, Ebû’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed el- Harizmî, Alberuni’s India (Tahkîku mâ li’l-Hind), ed. Edward C. Sachau, London 1887.
• el-BUHÂRÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl, Sahîhu’l-Buhârî, c. II, İstanbul 1315 / 1897.
• el-BUHÂRÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl, Halku’l-Ef ‘âli’l-İbâd ve’r-Redd alâ’l-Cehmiyye ve Ashâbi’t-Ta‘tîl, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1407 / 1987.
• BULUT, Mehmet, Ehl-i Sünnet ve Şia’da İsmet İnancı, Risale Yayınları, İstan- bul 1991, ss. 135-137. el-CÂBİRÎ, Muhammed Âbid, Arap Aklının Oluşumu (Tekvînü’l-Akli’l-Arabî), trc. İbrahim Akbaba, İz Yayıncılık, İstanbul 1997. el-CÂBİRÎ, Muhammed Âbid, İslâm’da Siyasal Akıl, trc. Vecdi Akyüz, Kitabevi, İstanbul 1997.
• CÂRULLAH, Zühdî Hasan, el-Mu‘tezile, el-Müessesetü’l-Arabiyye, Beyrut 1410 / 1989.
• el-CÜVEYNÎ, İmâmü’l-Harameyn Ebû’l-Me‘âlî, el-Akîdetü’n-Nizâmiyye fî’l- Erkâni’l-İslâmiyye, thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî, el-Mektebetü’l- Ezheriyye li’t-Türâs, Kahire 1412 / 1992.
• DE BOER, T.J., İslâm’da Felsefe Tarihi, Anka Yayınları, İstanbul 2001.
• DEMİRCİ, Mustafa, Beytü’l-Hikme, İnsan Yayınları, İstanbul 1996.
• DOĞAN, İsa, Mürcie ve Ebû Hanîfe, Kardeş Matbaası, Samsun 1992.
• EBÛ RÎDE, Muhammed Abdülhâdî, min Şuyûhi’l-Mu‘tezile İbrâhîm b. Seyyâr en-Nazzâm ve Ârâ’uhû’l-Kelâmiyyeti’l-Felsefiyye, Dâru’n-Nedîm li’s- Sıhâfe ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, Kahire 1989.
• EBÛ ZEHRÂ, Muhammed, İslâm’da İtikâdî, Siyâsî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, trc. Sıbğatullah Kaya, Şûrâ Yayınları, İstanbul, ts.
• EBÛ ZEYD, Nasr Hâmid, İlahi Hitabın Tabiatı: Metin Anlayışımız ve Kur’ân İlimleri Üzerine, trc. Mehmet Emin Maşalı, Kitâbiyât, Ankara 2001.
• EMÎN, Ahmed, Duhâ’l-İslâm, c. I, II, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1351, 1353 / 1933, 1935.
• EMÎN, Ahmed, Fecrü’l-İslâm, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1975; Fecrü’l-İslâm (İslâm’ın Doğuşu), trc. Ahmet Serdaroğlu, Kılıç Kitabevi, Ankara 1976.
• el-EŞ‘ARÎ, Ebû’l-Hasan Alî b. İsmâ‘îl, “Kitâbu’l-Luma‘ fî’r-Redd alâ Ehli’z-Zeyğ ve’l-Bida‘”, The Theology of al-Ash‘arî, nşr. ve İng. trc. R.J. McCarthy, el-Matba‘atü’l-Katolikiyye, Beyrut 1952, (ss. 5-83).
• el-EŞ‘ARÎ, Ebû’l-Hasan Alî b. İsmâ‘îl, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l- Musallîn, nşr. Hellmut Ritter, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1980.
• FAHRİ, Macit, İslâm Felsefesi Tarihi, trc. Kasım Turhan, İklim Yayınları, İstan- bul 1987.
• FAKHRY, Majid Fakhry, Islamic Occasionalism, George Allen & Unwin Ltd., London 1958.
• FIĞLALI, Ethem Ruhi, Çağımızda İtikâdî İslâm Mezhepleri, Selçuk Yayınları, Ankara 1983.
• FIĞLALI, Ethem Ruhi, “Önsöz”, Ebu Mansûr Abdulkâhir el-Bağdâdî, Mezhepler Arasındaki Farklar, Önsöz ve Notlarla trc. Ethem Ruhi Fığlalı, T.D.V. Yayınları, Ankara 1991, (ss. XIII-XXXI).
• GARDET, L., and ANAWATI, G.C., Introduction a la Théologie Musulmane, Paris 1948.
• el-GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-İktisâd fî’l-İ‘tikâd, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1403 / 1983.
• GÖLCÜK, Şerafeddin ve TOPRAK, Süleyman, Kelâm: Tarih - Ekoller - Problem- ler, Tekin Kitabevi, Konya 2001.
• GUTAS, Dimitri, Yunanca Düşünce Arapça Kültür; Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu, trc. Lütfü Şimşek, Kitap Yayınevi, İstanbul 2003.
• GÜNDÜZ, Şinasi, Sâbiîler: Son Gnostikler, Vadi Yayınları, Ankara 1995.
• IZUTSU, Toshihiko, İslâm Düşüncesinde İman Kavramı, trc. Selahaddin Ayaz, Pınar Yayınları, İstanbul 1984.
• İBN HALDÛN, Mukaddime, c. II, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İs- tanbul 2004.
• İBN HAZM, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed, el-Fisal fî’l-Milel ve’l-Ehvâ ve’n- Nihal, c. III Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1416 / 1996.
• İBN HACER el-ASKALÂNÎ, Fethu’l-Bârî li Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, c. I, Mısır (Bu- lak) 1300-1301.
• İBN KAYYİM el-CEVZİYYE, Ebû Abdillah Şemseddin Muhammed, İgâsetü’l- Lehfân min Mâsâyidi’ş-Şeytân, nşr. Muhammed Hamid el-Fakî, c. II, Kahire 1939.
• İBN RÜŞD, Ebû’l-Velîd Muhammed b. Ahmed, Felsefe - Din İlişkileri: Faslu’l- Makâl el-Keşf an Minhâci’l-Edille, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul 1985.
• İBNU’L-MURTAZA, Ahmed b. Yahyâ, Tabakâtu’l-Mu‘tezile, thk. Susanna Diwald-Wilzer, Dâru’l-Muntazar, Beyrut 1409 / 1988.
• İBNÜ’N-NEDÎM, el-Fihrist, Dârul-Ma‘rife, Beyrut, ts.
• el-ÎCÎ, Adudu’d-Dîn, el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelâm, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut, ts.
• el-İSFERÂYÎNÎ, Ebû’l-Muzaffer, et-Tabsîr fî’d-Dîn, thk. Muhammed Zâhid el- Kevserî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1408 / 1988.
• JACOBI, H., “Atomic Theory (Indian)”, Encylopaedia of Religion and Ethics, ed. James Hastings, c. II, T. & T. Clark, Edinburg, (ss. 199-202).
• KARLIĞA, Bekir, İslam Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri, Litera Yayın- cılık, İstanbul 2004.
• KAYA, Mahmut, “Beytülhikme” md., D.İ.A., c. VIII, İstanbul 1992, (ss. 88-90).
• KILAVUZ, A. Saim Kılavuz, Anahatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâm’a Giriş, Ensar Neşriyat, İstanbul 2006.
• KUTLU, Sönmez, Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, T.D.V. Yayınları, Ankara 2000.
• KUTLUAY, Yaşar, İslâm ve Yahudi Mezhepleri, Ajans - Türk Matbaası, Ankara 1965.
• KUTLUAY, Yaşar, Tarihte ve Günümüzde İslâm Mezhebleri, Pınar Yayınları, İstanbul 2003.
• LEAMAN, Oliver, Ortaçağ İslâm Felsefesine Giriş, trc. Turan Koç, Rey Yayıncı- lık, Kayseri 1992.
• MACDONALD, Duncan B. Development of Muslim Theology, Jurisprudence and Constitutional Theory, Khayats, Beirut 1965,
• el-MALATÎ, Ebû’l-Hüseyn Muhammed b. Abdirrahman, et-Tenbîh ve’r-Redd alâ Ehli’l-Ehvâ ve’l-Bida‘, Kahire 1369 / 1949. el-MÂTÜRÎDÎ, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, Kitâbü’t-Tevhîd, thk. Bekir Topaloğlu ve Muhammed Aruçi, İSAM Yayınları, Ankara 2003; Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi, trc. Bekir Topaloğlu, İSAM Yayınları, An- kara 2002. el-MUZAFFER, Muhammed Rızâ, Akâidü’l-İmâmiyye, thk. Mahmûd Hafî Velûd, Matba‘atu Nûri’l-Emel, Kahire 1381 / 1961; Şia İnançları (Akâidü’l-İmâmiyye), trc. Abdülbâkiy Gölpınarlı, Yaylacık Matbaası, İstanbul 1978.
• NASR, Seyyid Hüseyin, “İslâm Bilimi Nedir?”, İslâm Bilimi Tartışmaları, der. Mustafa Armağan, İnsan Yayınları, İstanbul 1990, (ss. 27-38).
• NUMÂNU’L-HAK, Seyyid, “Hint ve Fârisî Arkaplan”, trc. Şamil Öçal ve Hasan Tuncay Başoğlu, İslâm Felsefesi Tarihi, c. I, Açılımkitap, İstanbul 2007, (ss. 77-97).
• O’LEARY, De Lacy, How Grek Science Passed to the Arabs, Routledge & Kegan Paul Ltd., London 1964.
• O’LEARY, De Lacy, İslâm Düşüncesi ve Tarihteki Yeri, trc. Yaşar Kutluay ve Hüseyin Yurdaydın, Pınar Yayınları, İstanbul 2003.
• ONAT, Hasan, Emeviler Devri Şii Hareketleri ve Günümüz Şiiliği, T.D.V. Ya- yınları, Ankara 1993.
• PINES S., Beitrage zur Islamischen Atomenlehre, Berlin 1936.
• PINES S., Sdudies in the Islamic Atomism, İng. trc. Michael Schwarz, The Magnes Press, The Hebrew University, Jerusalem 1997.
• PINES, S., Mezhebü’z-Zerre ‘ınde’l-Müslimîn, Ar.’ya trc. Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde, Mektebetü’n-Nahdati’l-Mısriyye, 1365 / 1946.
• PLATON, Timaios, trc. Erol Güney ve Lütfi Ay, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1988.
• RADHAKRISHNAN S., History of Philosophy, Eastern and Western, c. I, London 1952.
• RAHMAN, Fazlur, “İslâm’da Başkaldırı Hukuku”, İslâmî Araştırmalar, VIII/2 (1995), (ss. 133-138).
• RAHMAN, Fazlur, İslâm, trc. Mehmet Dağ ve Mehmet Aydın, Selçuk Yayınları, İstanbul 1981.
• er-RÂZÎ, Fahruddîn Muhammed Ömer er-Râzî, İ‘tikâdâtu Firaki’l-Müslimîn ve’l-Müşrikîn, thk. Muhammed el-Mu‘tasım bi’llah el-Bağdâdî, Dâru’l- Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1407 / 1986.
• êr-RÂZÎ, Fahruddîn Muhanmed b. Ömer, Esâsu’t-Takdîs fî İlmi’l-Kelâm, thk. Muhammed el-Arîbî, Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, Beyrut 1993.
• RISSANEN, Seppo, Theological Encounter of Oriental Christians with Islam during Early Abbasid Rule, Abo Akademis Förlag, Abo 1993.
• SARIKÇIOĞLU, Ekrem, Dinlerde Mehdi Tasavvurları, Sidre Yayınları, Samsun 1997.
• SARIKÇIOĞLU, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Fakülte Kitabevi, Isparta 2002.
• SURUŞ, Abdulkerim, “Dinî Bilginin Evrimi ve Gerilemesi”, trc. A. Hadi Adanalı, İslâmî Araştırmalar, IX/1-4 (1996), (ss. 70-77).
• eş-ŞEHRİSTÂNÎ, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm eş-Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, nşr. Muhammed Keylânî, c. I, Dâru Sa‘b, Beyrut 1406 / 1986.
• et-TAFTÂZÂNÎ, Sa‘duddîn Mes‘ûd b. Ömer, Şerhu’l-Makâsıd, thk. Abdurrahmân Umeyra, Matba‘atü Emîr, c. IV, Kum 1409 / 1989.
• et-TAFTÂZÂNÎ, Sa‘duddîn Mes‘ûd b. Ömer, Şerhu’l-Akâid, İstanbul 1315 / 1897.
• et-TAFTÂZÂNÎ, Ebû’l-Vefa, Kelâm İlminin Bellibaşlı Meseleleri, trc. Şerafeddin Gölcük, İstanbul 1980.
• TOPALOĞLU, Bekir, Kelâm İlmi: Giriş, Damla Yayınevi, İstanbul 1981.
• TOPRAK, Süleyman ve GÖLCÜK, Şerafeddin, Kelâm: Tarih - Ekoller - Problem- ler, Tekin Kitabevi, Konya 2001.
• TRITTON, A.S. Tritton, Muslim Theology, Luzac & Company Ltd., London 1947.
• TURAN, Ahmet, İslâm Mezhepleri Tarihi, Eser Matbaası, Samsun 1993.
• ÜLKEN, Hilmi Ziya, Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, Ülken Yayınları, İstanbul 1997.
• VON GRUNEBAUM, G.E., “İslâm Medeniyetinin Kaynakları”, trc. İlhan Kutluer, İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, c. IV, Kitabevi, İstanbul 1997, (ss. 15-59).
• WATT, W. Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, trc. Ethem Ruhi Fığlalı, Umran Yayınları, Ankara 1981.
• WATT, W. Montgomery, İslâmî Tetkikler İslâm Felsefesi ve Kelâmı, trc. Sü- leyman Ateş, Ankara 1968.
• WENSİNCK, A.J., The Muslim Creed, University Presss, Cambridge 1932.
• WOLFSON, H.A. Austryn, Kelâm Felsefeleri: Müslüman-Hıristiyan-Yahudi Kelâmı, trc. Kasım Turhan, İstanbul 2001.
• YAVUZ, Yusuf Şevki, Kur’ân-ı Kerim’de Tefekkür ve Tartışma Metodu, İlim ve Kültür Yayınları, İstanbul 1983.
• YILDIZ, Harun, Din Siyaset ve İdeoloji -Haricîlik Düşüncesinin Doğuşu-, Sidre Yayınları Samsun 1999.
• YURDAGÜR, Metin, Esmâ-i Hüsnâ: Allah’ın İsimleri, Marifet Yayınları, İstanbul 1996.
• YURDAGÜR, Metin, “Haşviyye” md., D.İ.A., c. XVI, İstanbul 1997, (ss. 426-427).
• YÜKSEL, Emrullah, Sistematik Kelâm, İz Yayıncılık, İstanbul 2005.