Mu’tezile ve Şîa Arasında Fikri Bağlantı Meselesi: Tevhid İlkesi Bağlamında Kâdî Abdülcebbâr ve Ebû Ca’fer et-Tûsî Arasında Bir Karşılaştırma

Yıl 2018, Sayı: 45, 291 - 327, 24.12.2018

Rıza Korkmazgöz

https://doi.org/10.17120/omuifd.471930

Cited By: 3

Öz

Mu’tezile ve Şîa arasında fikri bağlantı meselesi, hicri dördüncü asırdan
bugüne gündemden hiç düşmemiştir. Özellikle Sünni kelamcılar Şii-İmamiyye’nin
Mu’tezili kelam düşüncesinin büyük oranda etkisinde kaldığını iddia ederken,
İmamiyye’ye mensup kelamcılar da böyle bir etkinin varlığını reddetmekte ve
kelam anlayışlarının Kur’an’a ve İmamlar’ın sözlerine dayandığını ifade
etmektedirler. Biz bu çalışmada, Mu’tezili düşüncenin bugüne nakledilmesinde
büyük payı olan Kâdî Abdülcebbâr ile gerek kelam gerekse diğer İslami ilimler
sahasında velûd bir Şii-İmamiyye âlimi olan Ebû Ca’fer et-Tûsî arasında tevhid
ilkesi üzerinden bir karşılaştırma yaparak, söz konusu tartışmaya mütevazı bir
katkı sunmayı hedefledik. Her iki mütefekkirin bizzat kendi eserleri üzerinden
yaptığımız bu karşılaştırma bize bir kısım detay ihtilaflar istisna tutulursa,
ikisi arasında tam bir mutabakat olduğunu göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

Kâdî Abdülcebbâr, Ebû Ca’fer et-Tûsî, Tevhid, Marifetullah, Allah'ın Sıfatları

The Issue of the Intellectual Relation Between Mu’tezile and Şîa: A Comparison Between Qâdî Abd al-Jabbâr and Abû Ja’far al-Tûsî on Principle of Tawhid

Öz

The Issue of
intellectual relation between Mu’tezile and Şîa has always been on the agenda since
fourth century to present. Especially
Sunni theologians claim that the Shi'i-Imamite was influenced largely by the
Mu’tazilite theology while Imamite theologians reject such an effect and point
out that their understanding of theology is based on the Kur’an and the words
of Shi'i leaders. With this study we aimed to make a small contribution to this
discussion by making a comparison on the principle of tawhid between Qadi Abd al-Jabbar who has played a major role in the transfer of Mu’tazilite thought from the
past to the present and Ebu Ja’far al-Tûsî who was a prolific scholar in the
field of both theology and other Islamic sciences. This comparison, which we
made on the basis of both works, shows us that there is a complete agreement
between two aforesaid ones except of the details of the controversy.

Anahtar Kelimeler

Qâdî Abd al-Jabbâr, Abû Ja’far al-Tûsî, Tawhid, Knowledge of God, God's Attributes

Kaynakça

• Abdulhamid, İrfan. İslam’da İtikadi Mezhepler ve Akaid Esasları. trc. Saim Yep-rem. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015.
• Altun, Bekir. “Ebu Ca’fer et-Tûsî”, Erken Dönem Şii Düşünürler. ed. Halil İbra-him Bulut. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Arslan, Hulusi. İslam Düşünce Geleneğinde Şia-Mutezile Etkileşimi Şerif el-Murtaza Örneği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Bağdâdî, Abdülkahir. Usûlü’d-Dîn. İstanbul: Dârul Fünun İlahiyat Fakültesi, 1928.
• Bulut, Halil İbrahim. “Şeyh Müfîd Hayatı ve Görüşleri”. Erken Dönem Şii Düşü-nürleri. ed. Halil İbrahim Bulut. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Cârullah, Zühdî Hasan. el-Mu’tezile. Beyrut, 1974.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Cüveynî, Ebu’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdullah. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. thk. Ali Sami en-Neşşâr. İskenderiye, 1969.
• Çelebi, İlyas. “Sâhib b. Abbâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35: 512-515. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Demir, Recep. Kur’an’ın Şiî Yorumu: Ebu Ca’fer et-Tûsî Örneği. Samsun: Üniversi-te Yayınları, 2016.
• Devvani, Celalü’d-Din. Celal. Dersaadet, 1325.
• Eş’ari, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail. El-İbâne an usûli’d-diyâne. thk. Fevkiye Hüseyin Mahmud. Kahire: Dâru’l-Ensâr, 1977.
• Eş’ari, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-islâmiyyîn ve’h-tilâfi’l-Musallîn. 2 Cilt. thk. Hellmut Ritter. Weisbaden: 1980.
• Gelenbevi, İsmail. Hâşiyetü’l-Fâdıl İsmail Gelenbevi, ale’l-Celâl. Matbaa-ı Âmira, 1317.
• Goldziher, İgnaz. İslam’da Fıkıh ve Akaid. çev. İlhan Başgöz. Ankara: Ardıç Ya-yınları, 2004.
• Güneş, Kamil. İslam Düşüncesinin Şekillenişinde Akıl ve Nass. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Hayyat, Muhammed b. Osman. el-İntisâr ve’r-redd alâ İbni’r-Râvendi’l-mülhid. thk. H. S. Nyberg. Beyrut: ed-Dâru’l-Arabiyye li’l-Kütüb, 1993.
• İbn Haldun, Abdurrahman. Lübabu’l-muhassal fî usûli’d-dîn. thk. Abbas Mu-hammed Hasen Süleyman. Mısır: 1996.
• İbn Nübâte, Cemâlüddin. Şerhu’l-Uyun. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Daru’l-Fikri’l-Arabi, 1964.
• Abdulcebbâr, Kâdî Ebu’l-Hasen el-Hemedânî. “el-Muhtasâr fî usûli’d-dîn”, Resâilü’t-tevhid ve’l-adl. İnceleme ve thk. Muhammed Imara. Kahire: 1988.
• Abdülcebbâr, Kâdî Ebu’l-Hasen el-Hemedânî. el-Muğnî fî evbâbi’t-tevhîd ve’l-adl. VI/2 Cilt. thk. Mahmut Muhammed Kâsım. Mısır, ty.
• Abdulcebbâr, Kâdî Ebu’l-Hasen el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhid ve’l-adl. IV. Cilt. thk. Muhammed Mustafa Hilmi-Ebu’l-Vefa el-Ğanîmî. Kahi-re, ty.
• Abdulcebbâr, Kâdî Ebu’l-Hasen el-Hemedânî. el-Muğnî fî evbâbi’t-tevhîd ve’l-adl: Halku’l-Kur’an. VII. Cilt. thk. İbrahim el-Ebyârî. Mısır: Matbaatu Dâri’l-Kütüb, 1961.
• Abdulcebbâr, Kâdî Ebu’l-Hasen el-Hemedânî. el-Muğnî fî evvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. XII. Cilt. thk. İbrahim Medkur. Kahire: ty.
• Abdulcebbâr, Kâdî Ebu’l-Hasen el-Hemedânî. Şerhu’l-usûli’l-hamse: Mu’tezile’nin Beş İlkesi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kahraman, Abdullah. “Ebu Ca’fer et-Tûsî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-pedisi . 41: 435-437. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Kâsimî, Cemâlu’d-Dîn. Tarihu’l-Cehmiyye ve’l-Mu’tezile. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1979.
• Korkmazgöz, Rıza. “Gazâlî’de Ma’rifetullah Düşüncesi ve Kelâmî İstidlâlin Değeri”. Kelam Araştırmaları Dergisi 14/1 (2016): 34-61 Kummî, Muhammed b. Ali b. Hüseyin Bâbeveyh. Kitâbu’t-tevhid. Tahran: 1375.
• Makrîzî, Ahmed b. Ali. el-Hitat. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, ty.
• Menâî, Âişe Yusuf. Usûlü’l-akîde beyne’l-Mu’tezile ve’ş-Şîati’l-İmâmiyye. Doha: Dâru’s-Sekâfe, 1992.
• Mez, Adam. el-Hadâratü’l-İslâmiyye fi’l-karni’r-râbi’. Arapçaya çev. Muhammed Abdül Hâdî Ebu Ride. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1947.
• Neşşar, Ali Sami. İslam’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu. trc. Osman Tunç. 2 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Razi, Fahruddin. Kelam’a Giriş (el-Muhassal). çev. Hüseyin Atay. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerim. Nihâyetü’l-İkdâm fî ilmi’l-kelam. thk. Alf-red Guillaume. London, 1930.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-nihal. trc. Mustafa Öz. İs-tanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Şeyh Abdullah Ni’met. Felâsifetü’ş-Şîa hayatuhum ve ârâuhum. İran: Dâru’l-Kitâbi’l-İslamiyye, 1987.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Nu’mân el-Ukberî. “el-Hikâyât fî muhâlefâti’l-Mu’tezile mine’l-Adliyye ve’l-Fark beynehüm ve beyne’ş-Şîati’l-İmâmiyye”, en-Nüketü’l-İ’tikâdiyye ve Resâilü Uhrâ, Silsiletü Müellefâti’ş-Şeyhi’l-Müfîd 10. thk. Muhemmed Rıza el-Huseynî el- Celâlî. Dâru’l-Müfîd, 1341.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Nu’mân el-Ukberî. “Evâilü’l-Makâlât”, Silsiletü Müellefâti’ş-Şeyhi’l-Müfîd 4. thk. İbrahim el-Ensârî. Kum: Dâru’l-Müfîd, 1431.
• Taftazânî, Mes’ûd b. Ömer Sa’duddin. Şerhu’l-makâsıd. 5 Cilt. thk. Abdurrah-man Umeyra. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1998.
• Tûsî, Ebû Ca’fer. “el-Mukaddime fi’l-medhal ilâ sınâ’ati ilmi’l-kelam”. er-Resâilü’l-Aşr. Kum: 1414.
• Tûsî, Ebû Ca’fer. “Mesâilü kelamiyye”. er-Resâilü’l-Aşr. Kum: 1414.
• Tûsî, Ebû Ca’fer. “Risale fi’l-i’tikâdât”. er-Resâilü’l-aşr. Kum:1414.
• Tûsî, Ebû Ca’fer. el-İktisâd fî mâ yecibu ale’l-ibâd. thk. Seyyid Muhammed Kâzım el-Mûsevi. Kum: 1430.
• Tûsî, Ebû Ca’fer. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’an. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ty.
• Tûsî, Ebû Ca’fer. Temhîdu’l-usûl fî ilmi’l-kelâm. Kum: 1394.
• Wolfson, H. Austryn. Kelam Felsefeleri. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi, 2001.