Toplum Olma Bilincine Yükselişin Bir İfadesi ve Onda Var Olma Mücadelesi Olarak Mürcie

Yıl 2021, Sayı: 50, 837 - 868, 24.06.2021

Ahmet Ateşyürek

https://doi.org/10.17120/omuifd.915922

Öz

Hz. Peygamber’in kurduğu Medîne şehir devleti örneğinde varlık bulan Arap baskın İslam cemaati, onun vefatının ardından çok uzun bir süre geçmeden, sınırları Mâverâünnehir’e dayanmış çok uluslu bir imparatorluk görünümüne kavuşmuştur. Büyümenin getirdiği politik, sosyal ve ekonomik sorunlar halife Hz. Osman’ın da katliyle kaosa dönüşmüştür. Hâricîlerin toplumu terörize eden uygulamalarının üstüne Hz. Ali ve Muaviye mücadelesinin uzun sürmesi toplumda ciddi bir yorgunluğa sebep olmuştur. Kabilecilik geleneğinin de tezahürü olan bu çatışmalar, yeni bir kazanım olan İslam toplumu tecrübesini tehdit eder bir boyuta ulaşmıştır. Bu noktada, siyaset üstü bir tavırla cemaati-toplumu önceleyen bir grup dikkat çekmektedir. Bu grubun ortak özelliği tarafların durumunu ahirete “ircâ” ederek tarafsız kalmalarıydı. Bu bağlamda “İlk Mürcie”, siyaset üstü bir çabayla toplumsal çözülmenin önüne geçmek için büyük günah işleyenlerin durumunu ahirete erteleme/vakf etme fikrini barındırmaktadır. İlk Mürcie’nin büyük günah probleminin ortaya çıkardığı kaosa karşı toplumsal birliği önceleme tavrı, büyük günah işleyen kişinin tekfir edilmemesi sonucunu ortaya çıkarmıştır. Bu tavır ameli imandan ayıran bakış açısına kapı aralamış, bu da Arap olmayan Müslümanların İslam toplumunda var olabilme mücadelelerinde önemli bir işlev görmüştür. Bu makale İlk Mürcie’nin Arapların kabileci zihniyetten toplum olma bilincine geçişinin bir tezahürü, onun türevi olan sonraki Mürcie’nin de Arap olmayan Müslümanların toplumda var olabilme mücadelesine katkısını öne çıkarmaya çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Mürcie, İrcâ, Cemaat, Toplum

Kaynakça

• Akbulut, Ahmet. “İlk Devir Siyâsî Olaylarının Müslüman Düşüncesine Etkisi”. İslami Araştırmalar Dergisi. 1, Ocak 1991, 38-44.
• Akbulut, Ahmet. “Hâricîlerin Siyasi Görüşlerinin İtikadileşmesi”. AÜİFD. 31,1989, 331-347.
• Apak, Âdem. Erken Dönem İslam Tarihinde Asabiyet. İstanbul: Ensar Yayınları, 2016.
• Avcı, Casim. "Kûfe", TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim: (13.04.2021). https://islamansiklopedisi.org.tr/kufe
• Aydınlı, Osman. Akılcı Din Söylemi. Ankara: Hititkitap Yayınları, 2010.
• Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu‘tezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Bağdâdî, Muhammed İbn Habîb (öl. 245/860). Kitâbü’l-Münemmak fî Ahbâri Kureyş. thk. Hurşid Ahmed Faruk, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• Belâzürî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (öl. 279/892-93). Futûhu’l-buldân. çev. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları 2013.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba, İz Yayınları, İstanbul 1997.
• Cafer b. Harb, Ebü’l-Fazl el-Hemedânî (öl. 236/850-51). Kitâbu’l-usûl. Haraççıoğlu nüshası.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb (öl. 255/869). el-Beyân ve’t-tebyîn. thk. Abdüsselam Muhammed Hârûn. 2. Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Câhîz, 1998.
• Dalkılıç, Mehmet. Horasanda İktidar Mücadeleleri, Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2009.
• Demircan, Adnan. Ali-Muvaiye Kavgası. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Demircan, Adnan. Hâricilik Mezhebinin Doğuşu Bağlamında Din-Siyaset İlişkisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe (282/895). Ahbâru’t-Tıvâl-Eskilerin Haberleri. çev. Zekeriyâ Akman ve Hüseyin Siyabend Aytemür. Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2017.
• Dûrî, Abdülaziz. İslam İktisat Tarihine Giriş, çev. Sabri Orman, İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, Alî b. el-Hüseyn (ö. 356/967). Kitâbü’l-Eğânî. thk. el-Üztâz Şeyh Ahmed e’ş- Şankîtî. 13. Cilt. Mısır: Matbaatü’t-Tekaddüm, ty..
• Ergin, Murat. Siyasî ve İtikadi Mezheplerin doğuşunda Kabile Asabiyetinin Rolü. Urfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Fığlalı, Ethem Rûhi. “Hariciliğin Doğuşu ve Fırkalara Ayrılışı”. AÜİFD, 22, 1978, 245-275.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbadiyyenin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1983.
• Foltz, Richard C.. İpek Yolu Dinleri. çev. Engin Aslan. İstanbul: Medrese Yayınları, 2006.
• Gâlî, Belkâsım b. Hasan, Ebû Mansur el-Mâturîdî: hayâtühû ve ârâuhü’l-akîdiyye. Tunus: Dâru’t-Türkî, 1989.
• Gömbeyaz, Kadir. İslam Literatüründe İtikâdî Fırka Tasnifleri. Bursa: Doktora Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Hakyemez,Cemil. “İtikadî Mezheplerin Görüşlerini Hadislerle Temellendirme Gayretleri”, GÜÇİFD,2(4,) 59-88.
• Halife b. Hayyât, Ebû Amr el-Basrî(öl. 240/854-55). Tarîhu Halîfe b. Hayyât. çev. Abdülhalik Bakır. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2001.
• Hakyemez, Cemil. “Abbasî Devletine Yönelik Ali Oğulları veya Şiî Tehdidi”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 9(1), 2007, 327-341.
• Hakyemez, Cemil. “Şiî İmâmiyye Fıkhının Teşekkül Süreci ve İmamet”, HÜİFD, 2008/1, 7, 13, 7-36.
• Hammâş, Necdet. “Emevîler Döneminde Mevâlî ve Zımmîlerin İdaredeki Rolü”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, çev. İrfan Aycan, 37(1), 1997, 175-190.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahîm b. Muhammed b. Osmân (öl. 300/913). el-İntisâr ve'r-red 'alâ İbni'r-Râvendî ve’l-mülhid. Beyrut: Yy. 1891.
• Hizmetli, Sabri. İtikâdî İslam Mezheplerinin Doğuşuna İçtimâî Hâdiselerin Tesirleri Üzerine Bir Deneme. Ankara: AÜİFD, 26, 1983, 653-680.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım (öl. 571/1176). Târîhu medîneti Dimeşk, thk. Muhibbuddin Ebî Saîd Ömer b. Garâme el-Amravî. 39. Cilt. Beyrut: Daru'l-Fikir, 1996.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım (öl. 571/1176). et-Târihü’l-kebîr.4. Cilt. Şam Matbaatü Ravzatü’ş-Şâm ty.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Muhammed (öl. 328/940). el-İkdü’l-ferîd, thk. Abdülmecid et-Terhînî. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye,Beyrut 1983.
• İbn Ebü’l-Hadîd, Ebû Hâmid İzzüddîn Abdülhamîd b. Hibetillâh (öl. 656/1258). Şerhu nehcü’l-belâğa. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Necef: Dâru Ahyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1982.
• İbn Hacer el-Askalânî, Şihâbüddin Ahmed b. Ali (öl.852/1449). Tehzibü’t-tehzîb. 2. Cilt. Haydarabat: Matbaatü Meclisi’l-Meârif 1907.
• İbn Hacer el-Askalânî, Şihâbüddin Ahmed b. Ali (öl.852/1449). Hedyü’s-sârî mukaddimetü fethi’l-bârî. tahrc. Muhibbuddîn el-Hatîb. Beyrut: Mektebetü’s-Selefiyye ty.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed (öl. 354/965). es-Sîretü’n-nebeviyye ve ahbâru’l-hulefa-Hz. Peygamber ve Halifeler. çev. Harun Bekiroğlu. Ankara: Ankara Okulu, 2017.
• İbn Ebu Hâtim er-Râzî (öl. 327/938). Kitâbü’l-cerh ve’t-ta’dil. 1. Cilt (bölüm 2). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1953.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer (öl. 774/1373). el-Bidâye ve’n-nihâye. 7. Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2010.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed ed-Dîneverî (öl. 276/889). el-İmame ve’s-siyâse. thk. Ali Şîrî. 1. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Edvâ’, 1990.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed (öl. 630/1233). el-Kâmil fi’t-Târîh. thk. Ebulfidâ Abdullah el-Kâzî. 2-3. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye ty.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed (öl. 230/845). Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 2001.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm (ö. 728/1328). Minhâcü’s-sünneti’n-nübüvveti. thk. Muhammed Sâlim Reşâd. 1. Cilt. yy.: Câmiatü’l-Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1986.
• İnal, İbrahim Hakkı. “İbn Teymiyye ve Mürcie”. İslam Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Samsun 2016, 2, 6-21.
• İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelâm. 1. Cilt. İstanbul: Şehzadebaşı Evkâf-ı İslamiyye Matbaası 1922-1923.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî (öl. 415/1025). Tesbîtü Delâili’n-Nübüvve: Mucizelerle Hz. Peygamber’in Hayatı. çev: M. Şerif Eroğlu ve Ömer Aydın. İstanbul: İmak Ofset, 2017.
• Kalaycı, Mehmet. “Şiîlik-Sünnîlik İlişkisinin Kapsamı ve Sınırlarına Dair Bazı Metodik Mülahazalar”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları. 6/2 Güz 2013, 293-319.
• Kummî/Nevbahtî. Kitâbu’l-makâlât ve’l-fırak-Fıraku’ş-Şia. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
• Kutlu, Sönmez. “Salim b. Zekvan'ın Sire Adlı Eserindeki Mürcie İle İlgili Kısmın Tercümesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 35, 1996, 467-475.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Madelung, Wilferd Ferdinand. “Horasan ve Mâverâünnehir’de İlk Mürcie ve Hanefîliğin Yayılışı”. çev. Sönmez Kutlu”, İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik. Ankara: Otto Yayınları, 2011.
• Minkarî, Nasr b. el-Müzâhim. Vak‘atü Sıffîn. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1990.
• Nâşî e’l-Ekber, Ebü’l-Abbâs Abdullah b. Muhammed el-Enbârî (öl. 293/906). Mesâilü’l-imâme ve muktetafât mine’l-kitâbi’l-evsat fi’l-makâlât. thk. Josef Van Ess. Wiesbaden. Beyrut: In Kommission bei F. Steiner 1971.
• O’Leary, De lacy. İslam Düşüncesi ve Tarihteki Yeri, çev. Yaşar Kutluay ve Hüseyin Yurdaydın, Pınar Yayınları, İstanbul 2003.
• Sarıçam, İbrahim. Emevi-Haşimi İlişkileri İslam Öncesinden Abbasilere Kadar. Ankara: TDV Yayınları, 2015.
• Safedî, Salâhuddin Halil b. Aybek (ö. 764/1363). Kitâbü’l-vâfî bi’l-vefâyât. thk. Ahmed Arnaud, Türkî Mustafa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• Sâlim b. Zekvân, el-Hilâlî (öl. 70/689’dan sonra). es-Sîre- Bir Hâricî/İbâdî Klasiği. çev. Harun Yıldız. Ankara: Ankara Okulu Yayınları 2016.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Abdilkerîm b. Ahmed (öl. 548/1153). Milel ve Nihal- Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. Litera Yayınları, İstanbul 2011.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. Kûfe’nin Siyâsî Tarihi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları 2015.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr (öl. 310/923). Târihu’t-Taberî. thk. Muhammed ebu’l-Fadl İbrahim, 5. Cilt. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1969.