قضايا الأعيان عند الشاطبي

Yıl 2023, Sayı: 54, 163 - 184, 30.06.2023

Mohammad Rachıd Aldershawi

https://doi.org/10.17120/omuifd.1275356

Öz

يتناول البحث تحليلاً ومناقشة لِكلام الإمام الشاطبي (ت. 790/1388) عن قضايا الأعيان، ومنهجِه الذي اتبعهُ، ويعدُّ هذا المصطلح من المصطلحات الدارجة عند علماء أصول الفقه، لكنَّ أحداً من الأصوليين لم يفصل القول فيه كالشاطبي، فقد تطرق إليه في مواضع متفرقة من "الموافقات"، وتكمن أهمية الموضوع في أنَّ الشاطبي تكلم عنهُ بطريقةٍ فريدةٍ مخالفة لِـما عليه الأصوليون، وأوضح الطريقة الصحيحة والمنهج السليم للتعامل مع قضايا الأعيان، وأوردَ على ذلك أمثلة كثيرة تصلح أن تكون نماذج لغيرها، بحيث يضع الباحث هذه الوقائع في موضعها اللائق بها، ويفهمها فهماً صحيحاً، ويعرف كيفية التعامل مع وقائع الأعيان إذا كانت مخالفةً في الظاهر للقواعد الكلية في الشريعة. وقد اعتمد الباحث المنهج التحليلي لِفهم عبارات الشاطبي، والمنهج الاستقرائي لِاستخلاص خصائص قضايا الأعيان من مجموع كلامه، والمنهج المقارن للموازنة بين آرائه وآراء غيره من الأصوليين في المسألة. وانتهى البحث إلى نتائج عديدة، أهمها سلامة الآراء التي توصل إليها الشاطبي في المسألة من الجانب التأصيلي، وموافقته في ذلك لِجمهور الأصوليين، مع مزيد بيان وإيضاحٍ، أما الجانب التطبيقي المتعلق بالأمثلة فعلى بعضها اعتراضات. وأشار البحث إلى النواحي الإيجابية لِمنهج الشاطبي في التعامل مع قضايا الأعيان، وأهمُّها نجاحه في التوفيق بين النصوص، وفي بيان الطريقة الصحيحة لِفهم قضايا الأعيان، وكذا تحذيره من اتخاذ الاحتجاج بتلك القضايا باباً للابتداع ومخالفة الجماعة، ونبَّه البحث إلى اعتراضاتٍ قد تُوجّه إلى الشاطبي، منها محاولته الدفاع عن رأي المالكية في بعض المسائل، ودعوى كون الآثار المخالفة لمذهبهم من قضايا الأعيان؛ مع كونها في الواقع مما لا يتطرق إليه الاحتمال.

Anahtar Kelimeler

أصول الفقه, قضايا الأعيان, القواعد الكلية, العموم, الشاطبي

Teşekkür

أشكر لكم جهودكم المبذولة في سبيل دعم البحث العلمي، وأرجو أن تمدوا يد العون للمساهمة في نشر هذا البحث المتواضع إذا نال إعجابكم، ولكم جزيل الشكر

Şâtıbî’ye Göre Kişiye veya Duruma Özel Verilmiş Hükümlerin (Kadâya’l-a‘yân) Hukukî Değeri

Öz

Bu çalışma, Şâtıbî’nin (öl. 790/1388) kadâya’l-a‘yân hakkındaki görüşü ve takip ettiği metod üzerine bir analiz ve değerlendirme yapmaktadır. Adı geçen bu ıstılah, fıkıh usûlcüleri tarafından yaygın olarak kullanılan kavramlardan biridir. Ancak usûlcülerden hiçbiri, el-Muvâfakât’ının çeşitli yerlerinde konuya değinen Şâtıbî gibi detaylı bir şekilde onu ele almamıştır. Konunun önemi, Şâtıbî’nin diğer usûlcülerden farklı olarak orijinal bir yöntemle onu ele alması, kadâya’l-a‘yân karşısında izlenecek sağlam yol ve metodu izah etmesi ve konu hakkında başka hususlara da uygun düşecek şekilde birçok örnek vermesinde ortaya çıkmaktadır. Çalışmada söz konusu meseleler, olması gereken yerlere konulmuş ve konu anlaşılır hale getirilmiştir. Yine şeriattaki küllî kaidelere aykırı olarak görünen bu meseleler karşısında nasıl hareket edileceği belirtilmiştir. Çalışmada Şâtıbî’nin ifadelerini anlamak için tahlil, onun açıklamalarının genelinden kadâya’l-a‘yânın özelliklerini tespit edebilmek için tümevarım, konu hakkında kendisi ile diğer usûlcülerin görüşlerini değerlendirebilmek için de mukayese metoduna başvurulmuştur. Çalışmada ulaşılan neticelerden en önemlisi, teorik olarak Şâtıbî’nin ulaştığı görüşlerin sağlamlığı ve daha fazla izahta bulunmakla beraber usûlcülerin çoğunluğuna muvafık olmasıdır. Konunun örneklerle alakalı pratik yönüne gelince; bu noktada bazıları hakkında birtakım itirazlar söz konusudur. Çalışmada kadâya’l-a‘yân karşısında nasıl hareket edileceği noktasında Şâtıbî’nin metodunun olumlu yönlerine de işaret edilmiştir. Bunların en önemlisi, bu metodun nassları uzlaştırmada ve kadâya’l-a‘yânı anlamak için sağlam yolu ortaya koymada başarılı olmasıdır. Ayrıca bu meseleleri bid’at çıkarma ve Müslüman topluma muhalefet etmeye açılan bir pencere olarak görmekten sakındırmada da başarılıdır. Çalışmada, Şâtıbî’ye yöneltilen itirazlara da dikkat çekilmiştir. Bazı meselelerde Malikî mezhebinin görüşünü savunmaya çalışması ve bazı rivayetlerin, gerçekte böyle bir ihtimal söz konusu olmasa bile, kadâya’l-a‘yâna dâhil olduğunu iddia etmesi bunlardandır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usûlü, Kadâya’l-a‘yân, Küllî Kaideler, Umûm, Şâtıbî

Kaynakça

• Aydın, Fatma. "Sünnette Şahsa Özel Uygulamalar ve Bunların Bağlayıcılığı", Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi dergisi 4/8 (2013), 131-160.
• Berzenci, Abdullatif Abdullah. et-Teâruz ve’t-tercih beyne’l edilleti eş-şer’iyyeti. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1993.
• Bin Nâsır, Muhammed Mehdi Lahdar. “Kadâya el-ayan ınde’l-mâlikiyyeti”, Mecelletü’l- Hadâratu’l-İslâmiyyeti. Cezair, Vehrân: Kulliyetu el-Ulûmu’l-İnsâniyyeti ve Hadâratu’l-İslâmiyyeti 1/17 (Kasım 2012) 435-449.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu's-Sahîh. Beyrût: Dâru Tavku'n-Necâh, 1422.
• Cessâs, Ahmed b. Alî. el-Fusûl fi'l-usûl. Küveyt: Vizâretü'l-evkâf el-Kuveytiyye, 2. basım, 1994.
• Desûkī, Muhammed b. Ahmed b. Arafe. Ḥâşiye ʿale’ş-Şerḥi’l-kebîr. Beyrut: Dârü’l-Fikr.
• el-Hisnî, Ebû Bekr b. Muhammed. el-Ḳavâʿid. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. basım, 1997.
• Emîr Pâdişah, Muhammed Emîn b. Mahmûd. Teysîrü’t-Taḥrîr. Kahire: Mektebetü el-Babî el-Halebî, 1932.
• Heytemî, Ahmed b. Muhammed. Tuhfetü’l-muhtâc bi-şerḥi’l-Minhâc. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1983.
• Hısnî, Ebû Bekr b. Muhammed. el-Ḳavâʿid. . Rıyad: Mektebetu er-Rüşd, 1997.
• Gazzalî, Muhammed b. Muhammed. el-Müstaṣfâ fî ʿilmi’l-uṣûl. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1993.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2. Basım, 1992.
• İbn Emîru Hâc, Muhammed b. Muhammed. et-Takrîr ve’t-tahbîr şerhu’t-tahrîr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. basım, 1403/1983.
• Ibn Kudâme, Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed. el-Muġnî. Kahire: Mektebetül-Kahire, 1968.
• İbn Müflih, Muhammed b. Müflih b. Muhammed. Uṣûlü’l-fıḳh. Riyad: Mektebetu el-Ubeykân, 1999.
• İbnü’s-Sübkî, Abdülvehhâb b. Alî. Cemʿu’l-cevâmiʿ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbnü’s-Sübkî, Abdülvehhâb b. Alî. el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• İsîfân, Mustafa Âyid Mahmud. Kadâya el-ayan dirâse usûliyye tatbîkiyye. Amman: el-Câmiatu el-Ürdüniyye, yüksek lisans tezi, 2003.
• Karâfî, Ahmed b. İdrîs. Tenḳīḥu’l-fuṣûl fi’l-uṣûl. Kahire: Şerkitü et-Tıbâati el-Fenniyyeti el-Muttehideti, 1973.
• Karâfî, Ahmed b. İdrîs. Nefâʾisü’l-uṣûl fî şerḥi’l-Maḥṣûl. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1995.
• Merdâvî, Alî b. Süleymân. et-Tahbîr şerhu’t-tahrîr fî usûli el-fıkh. Rıyad: Mektebetu er-Rüşd, 2000.
• Neysâbûrî, Müslim b. Haccac. el-Müsned es-Sahih. Beyrut: Dâru İhyâu et-Turâs el-Arabî.
• Râzî, Muhammed b. Ömer. el-Maḥṣûl. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 3. basım, 1997.
• Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ. el-Muvâfaḳāt. Kahire: Dâru İbn ‘Affân, 1997.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî. İrşâdü’l-fuḥûl ilâ taḥḳīḳi’l-ḥaḳ min ʿilmi’l-uṣûl. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l’Arabî, 1999.
• Teftâzânî, Mes‘ûd b. Ömer. et-Telvîḥ ilâ keşfi ḥaḳāʾiḳi’t-Tenḳīḥ. Mısır: Mektebetü Sabih.
• Tûfî, Süleymân b. Abdilkavî. Şerḥu Muḫtaṣari’r-Ravża. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1987.
• Zehebî Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2006.
• Zerkeşî, Muhammed b. Abdullâh. el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıḳh. Ammân: Dârü’l-Kütübî, 1994.