III. Selim Döneminde Taşra Maliyesine Müdahaleler: Bursa’ya Tekâlif Nazırı Ataması ve Etkileri [1795-1799]

Yıl 2025, Sayı: 26, 85 - 104, 15.09.2025

Nilüfer Alkan Günay

https://doi.org/10.21021/osmed.1612520

Öz

18. yüzyıl sonlarında Osmanlı Devleti’nin kazalardaki tevzî defterleri uygulamasına ve bu konudaki suistimallere yönelik bazı düzenlemeleri olmuştur. Kısaca kamusal masraflar ile birtakım vergilerin listelenerek, kaza sakinlerine kolektif sorumluluk ilkesiyle tevzî edilmesi şeklinde tanımlayabileceğimiz uygulamaya “kısmi” bir denetim getirilmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede bir taraftan defterlerin düzenli olarak payitahta yollanarak denetlenmesi şeklinde uzaktan denetim, diğer taraftan da gerek görülen kazalara bir nazır yollamak suretiyle yerinde denetim şeklinde ikili bir yapı kurulmaya çalışılmıştır. Bu düzenlemeler kalıcı olmamakla birlikte Tanzimat döneminde taşra maliyesiyle ilgili düzenlemelere bir geçiş niteliğinde olmuştur. Kazalara nazır atamaları Rumeli ağırlıklıdır. Bununla birlikte Anadolu’da Bursa’ya da tekâlif nazırı unvanıyla bir memur yollanmıştır. Makalede, Bursa’ya ilk nazırın atandığı 1795 yılından uygulamanın sonlandırıldığı 1799 yılına kadarki süreç, Bursa kadı sicilleri ve diğer arşiv kayıtlarına dayanılarak incelenmiştir. Bu çerçevede Bursa’ya bir nazır yollanmasının nedenleri, nazırın yetki alanı, icraatı, görevden alınması ve son olarak kazanın iç işleyişi üzerinde uygulamanın etkileri hakkında bir analiz ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

tevzî defterleri , defter nazırı , tekâlif nazırı , Bursa , III.Selim

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Interventions in Provincial Finance Under Selim III: The Tekâlif Nazırı Appointment in Bursa [1795-1799]

Öz

At the end of the 18th century, the Ottoman Empire implemented regulations concerning tevzî defterleri (apportionment registers), which recorded public expenses and certain taxes distributed among provincial residents under collective responsibility. From the late 17th century to the early Tanzimat period, central administration made some efforts to control this system partially. To achieve this, it introduced a dual oversight mechanism: officials in the capital audited the registers while ap-pointed nâzırs supervised implementation at the local level. Although these regulations were not permanent, they were a transitional step towards reforming provincial finances during the Tanzimat period. These appointments, however, were rare and mostly confined to Rumelia. One notable exception was the assignment of a tekâlif nâzırı to Bursa. This study examines the period between 1795, when the first nazır was appointed in Bursa, and 1799, when the practice ended, drawing on Bursa qadi court registers and other archival sources. This study analyzes the reasons for appointing a nazır to Bursa, the scope of his authority, his actions, his dismissal, and the practice's impact on the district's internal administration.

Anahtar Kelimeler

apportionment registers (tevzî defterleri) , defter nazırı , tekâlif nazırı , Bursa , Selim III

Etik Beyan

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

Kaynakça

• 1. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Cevdet Belediye (BOA.C.BLD.), 145/7231;112/5571.
• Cevdet Maliye (BOA.C.ML.), 210/8663; 619/ 25501; 383/15722; 210/8663; 225/9984; 0048/19881; 113/5038; 47/2184.
• Ali Emiri Selim III (BOA.AE.SSLM.III.), 302/17694.
• Ali Emiri Selim III (BOA.AE.SSLM.III.), 327/ 19008.
• Ali Emiri Selim III (BOA.AE.SSLM.III.), 284/16543.
• Bab-ı defteri Başmuhasebe Kalemi Defterleri (BOA, D.BŞM d.), 06650.
• Meşihat (MŞH.ŞSC.d) Bursa Şer‘iyye Sicilleri (BŞS), B260, B265, B267, B80, B215, B251, B275, B278.
• 2. Araştırma, İnceleme ve Telif Eserler
• Açıkel, Ali, ve Abdurrahman Sağırlı. “Tokat Şer‘iyye Sicillerine Göre Salyâne Defterleri (1771-1840)”, Tarih Dergisi 41, (2005): 95-146.
• Adanır, Fikret. “Balkanlar ve Anadolu’da Yarı Özerk Taşra Güçleri”, Türkiye Tarihi 1603-1739 Cilt III: Geç Osmanlı İmparatorluğu, 2.b., Ed., Suraiya Faroqhi, Çev., Fethi Aytuna, İstanbul, Kitap Yayınevi, 2011.
• Akkuş, Yakup. “Osmanlı Maliyesi Literatüründe İhmal Edilmiş Bir Tartışma: Tevzî‘ Defterlerinden Vergi-i Mahsûsa’ya Geçiş”, Tarih Dergisi 65/1 (2017): 29-62.
• Alan, Ercan. “Yeni Bir Belgeye Göre Bursa Müderrislerinin Gelirleri”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 16 (2018): 209-226.
• Alkan Günay, Nilüfer. “18. Yüzyılda Osmanlı Taşra Yönetim Düzeninin Sosyo-Kültürel Yapıya Etkileri (Bursa Örneği)”. Doktora tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi, 2010.
• Alkan Günay, Nilüfer. “19. Yüzyıl Başlarında Bursa’da Âyanlık ve Âyanlık Mücadelesi”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 13/22 (2012): 1-22.
• Alkan Günay, Nilüfer, “Müsaderenin Sosyal ve Ekonomik Bir Analizi: 18. Yüzyıl Sonlarında Bursa’da Yapılan Müsadereler”, Belleten 76/277 (2012): 793-816.
• Başarır, Özlem. “Osmanlı Morası’nda İdari ve Mali Düzeni Yeniden Yapılandırma Girişimleri”, Tarih Araştırmaları Dergisi 39/68 (2020): 280-330.
• Beydilli, Kemal. “Küçük Kaynarca’dan Tanzimât’a Islahât Düşünceleri”, İlmî Araştırmalar 8, (1999): 25-64.Beydilli, Kemal. “Nizâm-ı Cedîd”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXX (İstanbul 2007), ss. 175-178.
• Cezar, Yavuz. “18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Taşrasında Oluşan Yeni Malî Sek-törün Mahiyet ve Büyüklüğü Üzerine”, Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Eko-nomi 9, (1996): 89-143.
• Çadırcı, Musa. Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Ankara: TTK Basımevi, 1991.
• Çiftçi, Cafer. “18. Yüzyılda Bursa Halkına Tevzî Edilen Şehir Masrafları”, Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 5/6 (2004): 67-86.
• Çiftçi, Cafer. “Derviş Paşazâde Numan Bey’in Âyânlık ve Tersânecilik Faaliyetleri”, Belleten 75/273 (2011): 387-406.
• Genç, Mehmet. Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2000.
• Ergenç, Özer. XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2006.
• Hızlı, Mefail. “Bursa’da “Tekâlif-i Örfiyye” Uygulamaları (XVIII. Yüzyıl İkinci Yarısı)”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2001): 27-41.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeler. 2bs., İstanbul: Eren Yay, 1996.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, c.I, Çev., Halil Berktay. İstanbul: Eren Yayıncılık, 2000.
• Kepecioğlu, Kamil. Bursa Kütüğü. I-IV, Haz., Hüseyin Algül ve diğerleri. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2009.
• Küçükoğlu, L. Sevinç. “New Fiscal Actors to Control Provincial Expenditures at the End of 18th Century”, Osmanlı Araştırmaları (The Journal of Ottoman Studies) 54 (2019): 241-276.
• Küpeli, Özer. “Ayan ve Muhasebesi Cizyedarzade Mehmed Hüsameddin Efendi’nin Bursa âyanlığı ve Muhasebesi”, Timurlu Tarihine Adanmış Bir Ömür 75. Doğum Yılında Prof. Dr. İsmail Aka’ya Armağan içinde, Ed., Musa Şamil Yüksel, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2017.
• Lowry, Heath Ward. Seyyahların Gözüyle Bursa 1326-1923, çev., Serdar Alper, İstanbul: Eren Yayıncılık, 2004.
• McGowan, Bruce. “Âyanlar Çağı 1699-1812”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Sosyal ve Ekonomi Tarihi, Ed., Halil İnalcık ve Donald Quataert, Çev., Ayşe Berktay, İstanbul: Eren Yayıncılık, 2004.
• Neumann, Christoph. “Selanik’te Onsekizinci Yüzyılın Sonunda Masarif-i Vilâyet Defterleri Merkezî Hükümet, Taşra İdaresi ve Şehir Yönetimi Üçgeninde Malî İşlemler”, Tarih Enstitüsü Dergisi 16, (1998): 69-97.
• Özkaya, Yücel. “XVIII. Yüzyıl Sonlarında Tevzî’ Defterlerinin Kontrolü”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 1 (1981): 135-155.
• Özkaya, Yücel. Osmanlı İmparatorluğu’nda Âyânlık. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1994.
• Tabakoğlu, Ahmet. “Tekâlif”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XL, (İstanbul 2011), ss.336-337.
• Topuz, Ercüment. “Osmanlı Islahat Asrı Arifesinde Merkezi Hassasiyetler, Ayanlar ve Şehir Kethüdaları”, Tarihin Peşinde 17 (2017), 119-128.
• Uluçay, M. Çağatay. 18. ve 19. Yüzyıllarda Eşkıyalık ve Halk Hareketleri. İstanbul: Berksoy Basımevi, 1955.
• Yaşayanlar, İsmail. “Bir Arada Yaşama Kültürünün Zedelenmesi: 1794 Bursa Ermeni Kilisesi Yangını Örneği”, 19. ve 20. Yüzyıllarda Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu 5-7 Ocak 2015 Bildiriler, İstanbul: Şen Yıldız Yayıncılık, 2015.
• Yücel, Ebubekir Sıddık. “18. Yüzyılın Son Çeyreğinde Sivas Şer‘iyye Sicillerindeki Salyâne Kayıtları”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/4 (2016): 57-79.