Criticisms of the Sultan III. Murad Period in Mehâsinü’l-Âdâb

Yıl 2025, Sayı: 26, 26 - 55, 15.09.2025

Süleyman Lokmacı

https://doi.org/10.21021/osmed.1629396

Öz

Gelibolulu Mustafa Âlî’s Mehâsinü’l-Âdâb presents a striking depiction of the political, social, and economic decline of the Ottoman Empire during the second half of the 16th century. The work delivers sharp criticism of issues such as corruption, unmerited appointments, palace intrigues, and moral decay within the ilmiye class, particularly during the reign of Sultan Murad III. This study reveals that the text serves both as a theoretical treatise on ethics and politics and as a critical examination of the dysfunctions within the Ottoman bureaucracy. By employing historical criticism and content analysis, the research explores the significance of Mehâsinü’l-Âdâb within the sociopolitical context of its time. It provides an in-depth analysis of problems like corruption, bribery, and the decline of the ilmiye class during Sultan Murad III’s reign, considering the political and societal dynamics of the era. Âlî’s critiques are evaluated using textual analysis, which is then compared with other contemporary sources and literature. This comparative approach highlights both the theoretical and practical dimensions of the work, demonstrating that it offers concrete observations about the flaws in the administrative structure of the Ottoman state.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire , Sultan Murad III , Gelibolulu Mustafa Âlî , Mehâsinü , State Governance

Etik Beyan

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise. Peer-review : Externally peer-reviewed. Conflict of Interest : The authors have no conflict of interest to declare. Grant Support : The authors declared that this study has no financial support.

Mehâsinü’l-Âdâb’da Sultan III. Murad Dönemine Dair Eleştiriler

Öz

Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Mehâsinü’l-Âdâb adlı eseri, 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşanan siyasi, sosyal ve ekonomik çöküşün çarpıcı bir tablosunu sunmaktadır. Özellikle Sultan III. Murad döneminde derinleşen rüşvet, liyakatsiz atamalar, saray entrikaları ve ilmiye sınıfındaki ahlaki yozlaşma gibi sorunlar, Âlî’nin kaleminden keskin bir eleştiriye tâbi tutulmuştur. Bu çalışma, eserin hem teorik bir ahlak ve siyaset metni hem de Osmanlı bürokrasisinin işleyişindeki aksaklıkları teşhis eden bir eleştirel inceleme olduğunu ortaya koymaktadır. Araştırmada, tarihsel eleştiri ve içerik analizi yöntemleri bir araya getirilerek Mehâsinü’l-Âdâb’ın, dönemin siyasi ve sosyal yapısı içindeki yeri ve önemi incelenmiştir. Eserin yazıldığı dönemdeki siyasal ve toplumsal dinamikler göz önünde bulundurularak, Sultan III. Murad dönemi ve Osmanlı bürokrasisindeki yozlaşma, rüşvet ve ilmiye sınıfındaki çöküş gibi sorunlar derinlemesine analiz edilmiştir. Âlî’nin eleştirileri, metin içi analiz yöntemiyle değerlendirilerek dönemin diğer kaynakları ve literatürle karşılaştırılmıştır. Bu karşılaştırma, eserin hem teorik hem de pratik yönlerinin anlaşılmasına olanak tanıyarak, eserin Osmanlı Devleti’nin idari yapısındaki aksaklıklara ilişkin somut gözlemler sunduğu ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu , III. Murad , Gelibolulu Mustafa Âlî , Mehâsinü , Devlet Yönetimi.

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm. Hakem Değerlendirmesi : Dış bağımsız. Çıkar Çatışması : Yazarlar çıkar çatışması bildirmemiştir. Finansal Destek : Yazarlar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Kaynakça

• Acar, Osman Kürşat ve Ertek, Muhammed Yusuf. Türk Yönetim Tarihinde Liyakat. Ankara: Astana Yayınları, 2019.
• Açıl, Berat. “Habeşî Mehmed Ağa’nın (ö. 1590) Vakfettiği Kitaplar ve Akıbetleri.” International Journal of Turkology 6 (2020): 67-83.
• Aktepe, M. Münir. “Damad İbrâhim Paşa.” TDV İslam Ansiklopedisi, 8 (İstanbul 1993), ss. 441-443.
• Akyıldız, Ali. “Valide Sultan.” TDV İslam Ansiklopedisi, 42 (İstanbul 2012), 494-499.
• Alvan, Türkan. “Devrinden Seyrine Sultan III. Murad’ın Kitâbü’l-Menâmât’taki Mektuplarına Dair Bazı Tespitler.” FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 3 (2014): 27-60.
• Alvan, Türkan. “1582 tarihli yeni bir surname metni: Akşemseddin’in torunu Kadîmî’nin sûr-nâmesi.” Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 25 (2020): 1-77.
• Atalay, Ali Adil. Seyyid Nizamoğlu. İstanbul: Can Yayınları, 1976.
• Aydın, Ahmet. Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Künhü’l-Ahbârının IV. Rüknünün Kaynakları. Erzurum: Fenomen Yayıncılık, 2023.
• Aydın, Mahir. “Osmanlı Dünyasında Yahudi Kira Kadınlar.” Belleten 65 (2001): 623-636.
• Aykut, Nezihi. “Damad İbrâhim Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi, 8 (İstanbul 1993), ss. 440-441.
• Bardakçı, Murat. “Saray soytarıları, Tanzimat ilân edilince unutulup gittiler.” Haber Türk, 29 Ağustos 2009.
• Börekçi, Günhan ve Öztürk, Uğur. “Gazanfer Ağa Medresesi’nin Açılışı ve Seyfîzâde Ahmed Efendi’nin Müderris Atanmasına Dair Seyyid Lokman’ın Manzumesi: Yeni Nüsha ve Metin.” İslam Tetkikleri Dergisi 13/1 (2023): 1-62.
• Börekçi, Günhan. “1589 Beylerbeyi Vak‘ası Sırasında Çıkan Büyük İstanbul Yangını.” I. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu’nda Sunulan Bildiri, 29 Mayıs Üniversitesi, İstanbul, 29 Mayıs-1 Haziran 2013.
• Börekçi, Günhan. “Factions and Favorites at the Courts of Sultan Ahmed I (r. 1603-17) and His Immediate Predecessors.” Doktora Tezi, The Ohio State University, 2010.
• Calis, Richard. “The Lutheran experience in the Ottoman Middle East: Stephan Gerlach (1546–1612) and the history of Lutheran accommodation.” The English Historical Review 139/596 (2024): 94-125.
• Çavuşoğlu, Halime. “Gazneli Mahmud Hikâyelerine Bir Bakış ve Gazneli Mahmud’un Menkıbevi Kişiliğine İlişkin Bazı Tespitler”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 63 (2019): 377-402.
• Çerçi, Faris. Gelibolulu Mustafa Âlî ve Künhü’l-Ahbar’ında II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet Devirleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 2000.
• Dervişoğlu, Elif. “III. Murad dönemi devlet adamlarından Ferhad Paşa.” Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi, 2021.
• Dokuzlu, Emrah. “Alâî B. Muhibbî Eş-Şirâzî’nin “Düstûru’l-Vüzerâ” İsimli Siyasetnâmesinin Metin ve Tahlili.” Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2012.
• Durak, Necdet ve Tortuk, Bilgehan Bengü. “İbn Haldûn'u Yeniden Okumak: Gelibolulu Mustafa Âlî'nin Siyaset Felsefesi Bağlamında XVI. Yüzyıl Osmanlı Siyaset Felsefesi Paradigması.” Dört Öge Dergisi 5 (2014): 127-148.
• Emecen, Feridun. “Devre Çıkma.” TDV İslam Ansiklopedisi, 9 (İstanbul 1994), ss. 250-251.
• Ertaş, Kasım. “Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Nasîhatu’s-Selâtîn İsimli Eserinin Tenkitli Metni.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2008.
• Fetvacı, Emine. Sarayın İmgeleri: Osmanlı Sarayının Gözüyle Resimli Tarih. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013.
• Fleischer, Cornell H. Tarihçi Mustafa Ali: Bir Osmanlı Aydını ve Bürokratı. Çev., Ayla Ortaç. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Gafarov, Anar. “Tûsî, Nasîrüddin”, TDV İslam Ansiklopedisi, 41 (İstanbul 2012), ss. 442-445.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. Künhü’l-ahbâr. Hazırlayan: Suat Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. Nevâdirü’l-Hikem, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, Koleksiyon no: SR_000242.
• Gelibolulu Mustafa Âli. Görgü ve Toplum Kuralları Üzerinde Ziyafet Sofraları (Mevâidü’n-nefâis fî kavâidi’l-mecâlis). Hazırlayan: Orhan Şaik Gökyay. İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları, 1978.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. Mehâsinü’l-Âdâb, Nuruosmaniye Kütüphanesi, Koleksiyon no: 04224.
• Genç, Mehmet. “İltizam.” TDV İslam Ansiklopedisi, 22 (İstanbul 2000), ss. 154-158.
• Gerlach, Stephan. Türkiye günlüğü. Çev., Türkis Noyan. 1. cilt. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2007.
• Güleç, İsmail. “Sürûrî, Muslihuddin Mustafa.” TDV İslam Ansiklopedisi, 38 (İstanbul 2010), ss. 170-172.
• Hathaway, Jane. Darüssade Ağası: Osmanlı sarayında Afrikalı Bir Güç Odağı. Çev., Tansel Demirel. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2022.
• İbrahim Peçevî. Peçevi Tarihi. Hazırlayan Murat Uraz. 2. cilt. İstanbul: Neşriyat Yurdu, 1968.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Künhü’l-Ahbâr’ında Medrese ve İlmiye. Ankara: TÜBA Yayınları, 2021.
• İlgürel, Mücteba. “Celâlî İsyanları.” TDV İslam Ansiklopedisi, 7 (İstanbul 1993), ss. 252-257.
• İpşirli, Mehmet. “Ferhad Paşa.” TDV İslam Ansiklopedisi, 12 (İstanbul 1995), ss. 383-384.
• İpşirli, Mehmet. “İlmiye.” TDV İslam Ansiklopedisi, 22 (İstanbul 2000), ss. 141-145.
• İpşirli, Mehmet. “Kalemiye.” TDV İslam Ansiklopedisi, 24 (İstanbul 2001), ss. 248-249.
• İpşirli, Mehmet. “Koca Sinan Paşa.” TDV İslam Ansiklopedisi, 26 (İstanbul 2002), ss. 137-139.
• Selânikî Mustafa Efendi. Târîh-i Selânikî. 1. Cilt. Hazırlayan Mehmet İpşirli, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Selânikî Mustafa Efendi. Tarih-i Selânikî. 2. cilt. Hazırlayan Mehmet İpşirli. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• İsen, Mustafa. Gelibolulu Mustafa Âlî'nin Hayatı ve Eserleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Kaplan, Mahmut. Hikmet şairi Yûsuf Nâbî. Şanlıurfa Valiliği, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2012.
• Kaya, Eyüp Said. “Sinan Efendi.” TDV İslam Ansiklopedisi, 37 (İstanbul 2009), ss. 228-229.
• Kitâb-ı Müstetâb. Yayınlayan Ali Yücel. Ankara, 1983.
• Kuru, Mehmet. Osmanlı’nın Para ile İmtihanı. İstanbul: Fol Kitap, 2022.
• Kütükoğlu, Bekir. “Murad III.” TDV İslam Ansiklopedisi, 31 (Ankara 2020), ss. 172-176.
• Mumcu, Ahmet. Osmanlı Devleti'nde Rüşvet (Özellikle Adlî Rüşvet). Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1969.
• Nutku, Özdemir. “Cüce.” TDV İslam Ansiklopedisi, 8 (İstanbul 1993), ss. 105-106.
• Ocakaçan, Levent Kaya. “Geç 16. ve Erken 17. YY’da Osmanlı Devleri’ndeki Patronaj İlişkilerinin Gazanfer Ağa Örneği Üzerinden Venedik Belgelerine Göre İncelenmesi”. Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2016.
• Onaran, Burak. Padişahı Devirmek: Osmanlı Islahat Çağında Düzen ve Muhalefet: Kuleli (1859), Meslek (1867). Çev., Saadet Özen. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Ortaylı, İlber. “Osmanlı Kadısının Taşra Yönetimindeki Rolü Üzerine”, Amme İdaresi Dergisi 9/1 (1976): 95-107.
• Osman-zâde Ahmed Tâib. Telhîs-i Mehâsinü’l-Âdâb. Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi Koleksiyonu, Koleksiyon no:1510.
• Önal, Ahmet. “Koca Sinan Paşa’nın hayatı ve siyasî faaliyetleri (1520?-1596).” Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2012.
• Özcan, Abdulkadir. “Hadım Hasan Paşa.” TDV İslam Ansiklopedisi, 15 (İstanbul 1997), ss. 5.
• Özcan, Ruhi. “Osmanlı Devleti’nde XVII. Yüzyılda Yapılan Sikke Tashihleri.” Türkiyat Araştırmaları Dergisi 17 (2005): 237-266.
• Öztürk, Murat. “Klasik Türk Edebiyatında Padişahlara Yapılan Yergiler.” Turkish Studies-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 8/1 (2013): 2143-2164.
• Öztürk, Necdet. “Kelle İsteriz Yeniçerilerin İlk Kanlı İsyanı: Beylerbeyi Vakası.” Tarih ve Medeniyet 28 (1996): 20-21.
• Öztürk, Uğur. “16. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Uleması Arasındaki Tarafgirlik ve Rekabete Dair Bir Örnek: Niksârîzâde Mahmud Efendi ve Ganîzâde Nâdirî’nin Mektupları.” Türkiyat Mecmuası 34/1 (2024): 467-493.
• Öztürk, Uğur. “III. Murad’a sunulmuş üç kaside: Kâmî, Nâlî ve Mehmed Suûdî Efendi’nin Kasideleri.” HikmetAkademik Edebiyat Dergisi [Journal of Academic Literature] 7/14 (2021): 259-281.
• Öztürk, Uğur. Osmanlı Dünyasında Himaye İlişkileri ve Yazılı Kültür Sultan III. Murâd Devri (1574-1595). İstanbul: Dergâh Yayınları, 2024.
• Özgen, Elif. “Grand Vizier Koca Sinân Paşa and Factional Politics in the Court Of Murad III.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2010.
• Pamuk, Şevket. Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
• Pîr Mehmed Dede. (t.y.). Ketebe. https://www.ketebe.org/sanatkar/pir-mehmed-dede-719 (Erişim tarihi: 09/07/2024).
• Sahillioğlu, Halil. “Esedî”, TDV İslam Ansiklopedisi, 11 (İstanbul 1995), ss. 368-369.
• Sahillioğlu, Halil. “Koca Sinan Paşa’nın Telhisleri I (1591 Lehistan Sulhunda İngilizler ve Yahudiler).” Belgelerle Türk Tarihi Dergisi 20 (1969): 29-33.
• Saiyaf, Hasan. Mehâsinü’l-Edeb (İnceleme-metin), Yüksek lisans tezi, Uludağ Üniversitesi, 2018.
• Sevinç, Necdet. Osmanlılarda sosyo-ekonomik yapı. 1. cilt. İstanbul: Kutsun Yayınevi, 1978.
• Şahin, Esma. “Hamilik Faaliyetleri Çerçevesinde Gazanfer Ağa (ö. 1603)’ya Yazılan Manzumeler”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12/63 (2019): 168-193.
• Şeker, Mehmet. Gelibolulu Mustafa Âlî ve Mevâ’idü’n-Nefais Fî-Kavâ’idi’l-Mecâlis. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
• Şeşen, Ramazan. “Câhiz.” TDV İslam Ansiklopedisi, 7 (İstanbul 1993), ss. 20-24.
• Şirinov, Agil, “Tûsî, Nasîrüddin.” TDV İslam Ansiklopedisi, 41 (İstanbul 2012), ss. 437-442.
• Tezcan, Baki. “The Ottoman Monetary Crisis of 1585 Revisited.” Journal of the Economic and Social History of the Orient 52/3 (2009): 460-504.
• Tosun, Necdet. “Seyyid Nizamoğlu.” TDV İslam Ansiklopedisi, 37 (İstanbul 2009), ss. 73-74.
• Tülücü, Süleyman. “Hâtim et-Tâî.” TDV İslam Ansiklopedisi, 16 (İstanbul 1997), ss. 472-473.
• Tümer, Günay. “Bîrûnî.” TDV İslam Ansiklopedisi, 6 (İstanbul 1992), ss. 206-215.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Osmanlı Devleti’ne iltica etmiş olan Kârkeya hânedânından Ahmed Han nerede vefat etti.” Belleten 28/109 (1964): 73-83.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe.” TDV İslam Ansiklopedisi, 10 (İstanbul 1994), ss. 131-138.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Câhiz.” TDV İslam Ansiklopedisi, 7 (İstanbul 1993), ss. 24-26.
• Yılmaz, Fikret. İstanbul’da Siyasal Olaylar Kronolojisi (1453-1826). Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. https://istanbultarihi.ist/40-istanbulda-siyasal-olaylar-kronolojisi-1453-1826, Erişim Tarihi: 19.08.2024.
• Yılmaz, Savaş. “III. Murat Döneminde Yaşanan Malî Buhranların Toplumsal Suçlar Üzerindeki Etkileri.” Kare Dergi 6 (2019): 53-87.
• Wood, Alfred C. Levant Kumpanyası Tarihi. Çev., Çiğdem Erkal İpek, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2013.