Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Dersim [1914-1918]

Yıl 2025, Sayı: 26, 403 - 442, 15.09.2025

Ersoy Zengin

https://doi.org/10.21021/osmed.1640981

Öz

Birinci Dünya Savaşı yıllarında önemli hadiselerin yaşandığı Dersim mutasarrıflığı Osmanlı Devleti’nin nüfuzunu tam olarak tesis edemediği bir yerdi. Savaş yıllarında Doğu Cephesine yapılan ikmal Dersim üzerinden ve çevresinden yapıldığından stratejik konuma sahipti. Osmanlı idarecileri Dersim’den oldukça az miktarda asker temin etmişlerdi. Esasen Osmanlı idarecileri Dersim’den asker temin etmekten çok Doğu Cephesi’ne Elaziz ve Sivas’tan yapılan sevkiyatın Dersimliler tarafından sekteye uğratılmamasını hedeflemişlerdi. Bu hedefe 1916 yılının mart ayına kadar büyük oranda ulaşılmış olsa da 8 Mart 1916’da Doğu Dersim’de başlayan isyan Osmanlı Devleti’ni çok zor bir durumda bıraktı. Bu isyan Erzincan’a doğru ilerleyen Rus birliklerinin işini kolaylaştırdı. Osmanlı askeri kuvvetleri 1916 yılının mayıs ayında isyanı bastırdı. İlerleyen zamanda bölgede dengeler Osmanlı Devleti’nin lehine gelişti. 1917 yılında Rusya’da yaşanan iç karışıklıklar sonucunda Rus ordusu Doğu Anadolu’dan çekilmeye başladı. Dersim aşiretleri 1917 yılının ikinci yarısından itibaren Osmanlı ordusunda milis olarak yerlerini aldılar. Dersim milisleri, 1918 yılında Ermeni birliklerinin işgali altında bulunan Erzincan ve Erzurum’un kurtuluşunda bulundular.

Anahtar Kelimeler

Dersim , Birinci Dünya Savaşı , Kafkas Cephesi , Aşiretler , Alevilik.

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Dersim during the First World War [1914-1918]

Öz

The Dersim district, where significant events took place during World War I, was where the Ottoman Empire struggled to establish its control. Given its strategic location, as supply routes to the Eastern Front passed through Dersim and its surrounding areas, the region held significant military importance. The Ottoman authorities managed to recruit only a few soldiers from Dersim. Their primary objective was not to conscript soldiers but to ensure that the Dersim tribes did not disrupt the logistical operations from Elaziz and Sivas to the Eastern Front. Although this objective was achieved mainly by March 1916, an uprising broke out in Eastern Dersim on March 8, 1916, placing the Ottoman Empire in a problematic situation. The rebellion facilitated the advance of Russian forces toward Erzincan. The Ottoman military forces suppressed the revolt in May 1916. In the following period, the balance of power in the region shifted in favor of the Ottoman Empire. As internal turmoil erupted in Russia in 1917, Russian forces began withdrawing from Eastern Anatolia. From the second half of 1917 onwards, Dersim tribes began to serve as militia within the Ottoman army. In 1918, they played a role in the liberation of Erzincan and Erzurum, which were under Armenian occupation.

Anahtar Kelimeler

Dersim , World War I , Caucasus Front , Tribes , Alevisim.

Etik Beyan

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

Kaynakça

• 1.Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO).
• Dahiliye 2. Şube (DH. EUM. 2. ŞB).
• Dahiliye 4. Şube (DH. EUM. 4. ŞB).
• Dahiliye Emniyet Şubesi (DH. EUM. EMN).
• Dahiliye Hapishane Müdüriyeti (DH. MB. HPS).
• Dahiliye İdare (DH. İD).
• Dahiliye İdare-i Umumiye (DH. İ. UM).
• Dahiliye İdare-i Umumiye Ekleri (DH. İ. UM. EK).
• Dahiliye Muhaberat ve Tensikat Müdüriyeti (DH. EUM. MTK).
• Dahiliye Sicill-i Nüfus Tahrirat Kalemi (DH. SN. THR).
• Dahiliye Şifre Kalemi (DH. ŞFR).
• Hariciye Siyasi (HR. SYS).
• İrade Dahiliye (İ. DH).
• İrade Dosya Usulü (İ. DUİT).
• İrade Harbiye (İ. HB).
• Taşra Halep (TŞR. HL).
• 2.Kitap, Makale ve Tezler
• Abak, Tibet. “Rus Arşiv Belgelerinde Bitlis İsyanı (1914)”. Toplumsal Tarih Dergisi, 208, 2011, 64-73.
• Ahmet İzzet Paşa. İstiklâl Harbinin Gerçekleri, Feryadım-I, (İstanbul: Timaş Yayınları, 2017).
• Akgül, Suat. Amerikan ve İngiliz Raporları Işığında Dersi., İstanbul: Yaba Yayınları, 2009.
• Ali Kemali. Erzincan; Erzincan Valisi’nin Kürt Raporu (1931). İstanbul: Kaynak Yayınları, 2013.
• Alp, Ruhat. “II. Abdülhamid Döneminde Ermenilerin Dersim Bölgesinde Gerçekleştirdikleri Faaliyetler Üzerine Genel Bir Girizgâh”. Tunceli (Dersim) Tarihinden Kesitler-II, edt. Şahin Yedek. İstanbul: Hiper Yayınları, 2021.
• Altı, Aziz. “Dersim (Tunceli) Tarihinin Aydınlatılmasında Aile Arşivinin Rolü: Şahin Kasım Özer Dede Arşivi”. Dersim-Tunceli Tarihi Araştırmaları. edt. Uysal Dıvrak. Ankara: Kalan Yayınları, 2021.
• Atkinson, Harriet, H. “Mrs. H.H. Atkinson’s Eyewitness Account of The Massacres at Harpoot” The Armenian Review. 29/113, Boston, (1976): 2-25.
• Aydoğan, Erdal. “Yeni Belgeler Işığında Bitlis Vukuatı”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 49, (2013): 309-322.
• Başkutlu, Salih. “Vital Cuinet ve Şemseddin Sâmî’nin Çalışmalarında Dersim Sancağı”. Dersim-Tunceli Tarihi Araştırmaları. edt. Uysal Dıvrak. Ankara: Kalan Yayınları, 2021.
• Bayur, Yusuf Hikmet. Türk İnkılabı Tarihi 2/3. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Bayur, Yusuf Hikmet. Türk İnkılabı Tarihi 3/3. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Çakmak, Yalçın. Sultan’ın Kızılbaşları: II. Abdülhamid Dönemi Alevi Algısı ve Siyaseti. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Dalkılıç, Hayri. Desım’ın Anadolu’daki Statüsü. İstanbul: Kalkedon Yayınları, 2015.
• Dersim Jandarma Umum Kumandanlığı Raporu (1932) (DJUKR). İstanbul: Kaynak Yayınları, 2012.
• Eşki, Fatih Mehmet. “Rus Basınına Göre Birinci Dünya Savaşı’nda Erzincan’ın İşgali”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları 40, (2021): 91-114.
• Eti, Ali Rıza. Bir Onbaşının Doğu Cephesi Günlüğü. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• Fırat, M. Şerif. Doğu İlleri ve Varto Tarihi. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1961.
• Güleç, Fikri. Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi 2/2 Kafkas Cephesi 2. Ordu Harekâtı 1916-1918. Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1978.
• Hakkı Altınbilek - Naci Kır, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3’üncü Ordu Harekâtı 2. Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1993.
• İrfanoğlu İsmail Efendi’nin Esaret Yılları Hatıraları, Allahuekber Dağları’ndan Sibirya’ya. haz. Ahmet Rıza İrfanoğlu. İstanbul: Tebliğ Yayınları, 2011.
• Karabekir, Kazım. Erzincan ve Erzurum’un Kurtuluşu. Ankara: Türkar Yayınları, 2001.
• Karabekir, Kazım. Kürt Meselesi, İstanbul: Emre Yayınları, 2004.
• Karekin Pastırmacıyan. Hatıralarım 1914-1918. Eskişehir: Dorlion Yayınları, 2023.
• Kârerli Mehmet Efendi. I. Dünya Savaşı, Koçgiri, Şeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Anılarım (1915-1958). haz. Ali Rıza Erenler. Ankara: Kalan Yayınları, 2007.
• Kurat, Akdes Nimet. Türkiye ve Rusya XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk-Rus İlişkileri (1798-1919). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2011.
• Mugerditchian, Esther - Thomas, Ermenilerin Kaleminden Kürtleşen Ermeniler. haz. Kaya Ataberk, İstanbul: Tarih Kuram Yayınları, 2022.
• Nuri Dersimi. Kürdistan Tarihinde Dersim. İstanbul: Dersim Araştırmaları Merkezi, 2014.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeniler. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1995.
• Örs, Orhan. “Modernleşme Sürecinde Yapılan Nüfus Sayımlarına (1831-1927) Göre Dersim’in Demografik Yapısı”. Dersim-Tunceli Tarihi Araştırmaları, edt. Uysal Dıvrak. Ankara: Kalan Yayınları, 2021.
• Özgül, Vatan. “Bektaşi Mücahid Alayı (Mücâhidîn-i Bektâşiyye)”. Edeb Erkan, 3/(2023): 71-99.
• Özkök, Bürhan. Osmanlılar Devrinde Dersim İsyanları 1937. Eskişehir: Dorlion Yayınları, 2023.
• Son Telgraf. 15 Haziran 1937.
• Taş, Erhan. “Dersim Aşiretlerinin Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’ne Karşı Sergilediği Paradoksal Tavır Üzerine Bir Değerlendirme”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 47 (2022): 278-293.
• TBMM Albümü 1920-2010. edt. Sema Yıldırım vd. Ankara: TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları, 2010.
• Ulutin, Hasan Hakan. “II. Meşrutiyet ve Cumhuriyet Döneminde Dersim (1908-1938)”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2016.
• Yıldırım, Mehmet. Mehmet Yıldırım, Dersim/Desim, Tarih, Edebiyat, Etnografya, Ankara: Ütopya Yayınları, 2024.
• Yıldırım, Mehmet. “I. Dünya Savaşı’nda Pülümür’ün İşgali ve Dersim (1915-1918)”. Munzur Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 9/2, (2020): 117-149.
• Zengin, Ersoy. “Binbaşı Ragıp Gümüşpala’nın Tunceli Raporu 1936-1937”. Belgi, 20, (Yaz 2020/II): 2553-2578.