Osmanlı Devleti’nin 1863-1879 Kolera Pandemisinde Salgınla Mücadelesi ve Aldığı Tedbirler

Yıl 2024, Sayı: 21, 139 - 161, 15.06.2024

Abdulvahap Alıcı , Yunus Güler

https://doi.org/10.21021/osmed.1413469

Öz

Bulaşıcı hastalıklar on dokuzuncu yüzyılda ulaşım imkânlarının hızla artmasıyla endemik olmaktan çıkmış ve epidemik hâle gelmiştir. Bu hastalıklardan biri olan kolera Hindistan’dan dünyaya yayılmıştır. Osmanlı Devleti’ne ulaşan ve aralıklarla tekrar eden bu hastalığın yayılmasını engellemek için başta deniz yolları olmak üzere karayolları ve demiryollarında önlemler alınmıştır. Deniz güzergâhlarının başında Kızıl Deniz ve Süveyş Kanalı gelmektedir. Hacıların sıklıkla kullandığı bu rotada hastalığın engellenmesi için çeşitli önlemler alınmıştır. Zira hastalık buradan deniz yoluyla Avrupa’ya, kara yoluyla Halep, Bağdat gibi büyük şehirlere ulaşmıştır. Özellikle deniz yoluyla hacı taşımacılığı salgının rotasını doğu-batı yönünden güney-kuzey yönüne değiştirmiştir. Bu çalışmada, Osmanlı Devleti’nin 1865 kolera salgını temel olmak üzere kolera salgınlarının önüne geçmek için yaptığı düzenleme ve uygulamalar ele alınmıştır. Mısır, Halep ve Bağdat merkez alınarak salgının başlangıç, yayılım ve bitiş süreçlerinin değişimi incelenmiştir. Bu amaçla basılı eserler, Osmanlı ve Fransız arşiv belgeleri ile seyahatnamelerden faydalanılmıştır.
Anahtar kelimeler: 1865 Kolera Salgını, Osmanlı Devleti, Halep, Bağdat, Fransa, İngiltere, Mısır, Hicaz.

Anahtar Kelimeler

1865 Kolera Salgını, Osmanlı Devleti, Halep, Bağdat, Mısır

The Ottoman Empire's Struggle against the Epidemic and the Precautions Taken during the Cholera Pandemic of 1863-1879

Öz

The rapid development of transportation in the nineteenth century paved the way for the endemic diseases to become epidemic diseases. Cholera is one of these diseases that propagated from India to other parts of the world. There were precautions taken on highways and railways, particularly on sea routes, to prevent the spread of this disease, which reached the Ottoman Empire and recurred periodically. The Red Sea and the Suez Canal were the two main sea routes. There were a number of measures taken to prevent the spread of this disease along the pilgrimage route. This was due to the fact that the disease reached Europe by sea from here as well as major cities such as Aleppo and Baghdad by land. Since the way in which pilgrims travelled altered, particularly by sea, the path of the epidemic was changed from east-west to north-south. It is the purpose of this study to examine the regulations and practices developed by the Ottoman Empire in order to prevent the spread of cholera epidemics in particular the pandemic of 1865. The change in the beginning, spread and end processes of the epidemic were examined in depth for Egypt, Aleppo and Baghdad. The documents used for this purpose include printed works, Ottoman and French archive documents, and travel books.
Keywords: 1865 Cholera Epidemic, Ottoman Empire, Aleppo, Baghdad, France, England, Egypt, Hijaz.

Anahtar Kelimeler

1865 Kolera Salgını, Osmanlı Devleti, Halep, Bağdat, Mısır

Kaynakça

• 1- Arşiv Kaynakları: Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Hariciye Nezareti İdare (HR.İD.) 1462/42, 1458/1, 1462/24, 1462/35, 1458/22, 1461/57, 1461/58, 1526/13.
• Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi Odası Belgeleri (A.MKT.MHM.) 468/57, 448/5, 424/77, 335/74, 354/14.
• Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı (HR.MKT.) 672 – 76.
• Hariciye Nezareti Tercüme Odası Evrakı (HR.TO.) 56/33, 451/100, 508/36, 6/19.
• Meclis-i Vala Evrakı (MVL.) 712/105.
• The National Archives (TNA): TNA, FO 1183/11, no. 26-27, Rapport Sur Les Mesures À Prendre En Orient Pour Prévenir De Nouvelles Invasions Du Choléra En Europe..., Ağustos 1866.
• TNA, FO, no. 50, G. P. Pomeroy’dan Dışişleri Bakanlığı’na, 5 Temmuz 1883.
• TNA, FO, no. 46, Mr. Robeson’dan Dışişleri Bakanlığı’na, 20 Eylül 1883.
• TNA, FO, 881/6443, no.1, Sir Clare Ford’dan Earl of Rosebery’e, Mart 1894.
• Fransa Diplomatik Arşivleri (Archieves Diplomatiques (AD)-Ministère des Affaires Étrangères. Archives diplomatiques/Paris- MAEAD)
• AD, MAEAD, Consulat de France à Alep, Bertrand, no. 56-58, 28 Eylül 1871.
• AD, MAEAD, Consulat de France à Alep, Bertrand, no. 86, 22 Aralık 1871.
• AD, MAEAD, Consulat de France à Alep, Bertrand, no. 101-102, 11 Nisan 1872.
• AD, MAEAD, Consulat de France à Alep, Bertrand, no. 103-104, 9 Mayıs 1872.
• AD, MAEAD, Consulat de France à Alep, Bertrand, no. 164, 18 Aralık 1873.
• AD, MAEAD, Consulat de France à Alep, Bertrand, no. 187, 6 Mayıs 1875.
• AD, MAEAD, Consulat de France à Alep, Bertrand, no. 190, 19 Temmuz 1875.
• AD, MAEAD, Consulat de France à Alep, Bertrand, no. 200-201, 30 Ağustos 1875.
• AD, MAEAD, Consulat de France à Alep, Bertrand, no. 191-194, 19 Temmuz 1875.
• AD, MAEAD, Consulat de France à Alep, Bertrand, no. 202, 2 Ekim 1875.
• AD, MAEAD, Consulat de France à Alep, Bertrand, no. 204-208, 18 Kasım 1875.
• AD, MAEAD, Consulat de France à Alep, Bertrand, no. 209-212, 18 Kasım 1875.
• AD, MAEAD, Consulat de France à Alep, M. Bertrand, no. 225, 7 Eylül 1876.
• 2- Süreli Yayınlar: Journal de Constantinople, 6 Kasım 1846. Journal de Constantinople, 11 Kasım 1847.
• Journal de Constantinople, 16 Şubat 1848.
• Journal de Constantinople, 8 Eylül 1848.
• Le Mouvement Médical, 20 Eylül 1865.
• Niederrheinischer Kurier, 27 Eylül 1865.
• Southern Reporter, 5 Ekim 1865.
• Daily Telegraph, 18 Temmuz 1865.
• Daily Telegraph, 3 Ağustos 1866.
• Daily Telegraph, 9 Ağustos 1866.
• Daily Telegraph, 18 Temmuz 1874.
• La Presse Illustrée, 28 Ağustos 1875.
• Daily Telegraph, 28 Temmuz 1883.
• 3- Kitap, Telif Eser ve Makaleler
• Alıcı, Abdulvahap. “On Dokuzuncu Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Karantina Uygulamasına Geçişinin Ekonomik Temelleri ve Halkın Karantinaya Tepkisi,” Sosyal Bilimler Perspektifinden Pandemi, içinde ed. Y. Kaya, M. E. Satır, 143-161. Konya: NEÜ Yayınları, 2022.
• Asan, Hakan. “Diyarbakır Vilayeti'nde Meydana Gelen Çekirge Afetleri (1886-1919),” History Studies 9, no. 4 (Kasım 2017): 1-18.
• Ateş, Sabri. “Bones of Contention: Corpse Traffic and Ottoman-Iranian Rivalry in Nineteenth-Century Iraq,” Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East 30, no. 3 (2010): 524-525.
• Boureau Felix. Choléra, Mode de Propagation Moyens Preservatif, Hachette Libre Bnf, Paris, 2018.
• Bozan, Oktay. “Diyarbakir Vilayeti’nde 1894-1895 Kolera Salgını ve Etkileri,” Türk Dünyası Araştırmaları 111, no. 218 (2015): 219-240.
• Briggs, Asa. “Cholera and Society in the Nineteenth Century,” Past & Present 19, (April-1961): 76-96.
• Brody, Howard. Michael R. Rip, Peter Vinten-Johansen, Nigel Paneth, Stephen Rachman. “Map-making and Myth-making in Broad Street: the London Cholera Epidemic, 1854,” The Lancet 356, no. 9223 (July 2000): 64-68.
• Burrell Sean ve Geoffrey Gill, “The Liverpool Cholera Epidemic of 1832 and Anatomical Dissection-Medical Mistrust and Civil Unrest,” Journal of the History of Medicine and Allied Sciences 60, no. 4, (October 2005): 478–498.
• Çadırcı, Musa. Tanzimat Sürecinde Anadolu Kentleri. Ankara: İmge Yayınları, 2011.
• Chantemesse, André Frédéric Borel. Mouches et Choléra. Paris: Librairie J.-B. Baillière et fils, 1906.
• Colwell, Rita R. “Global Climate and Infectious Disease: the Cholera Paradigm,” Science 274, no. 295 (1996): 2025-2031.
• Coşkun, Bayram ve Çiğdem. P. Yildirim, Eyüp. Şen. “Osmanlı Belediyeciliğinin Dönüm Noktası: 1877 Tarihli Vilâyât Belediye Kanunu,” Çağdaş Yerel Yönetimler 30, no. 2, (Nisan-2021): 1 - 20.
• D’Avril, Adolphe. L'Arabie Contemporaine avec la Description du Pelerinege de la Mecque, Hachette Libre Bnf, Paris, 2012.
• Dawn L, Taylor, Tanya M. Kahawita, Sandy Cairncross, Jeroen H. J. Ensink. “The Impact of Water, Sanitation and Hygiene Interventions to Control Cholera: A Systematic Review,” PLoS ONE 10, no. 8 (20155): 1-19.
• Dickson, E. D. “On Cholera in Persia, 1866-68,” Transactions. Epidemiological Society of London 3, Pt 2 (1874): 257-264.
• Echenberg, Myron. Africa in the Time of Cholera: A History of Pandemics from 1817 to the Present. Vol. 114, New York: Cambridge University Press, 2011.
• Fabre, Augustin ve Fortuné Chailan, Histoire du choléra-morbus asiatique depuis son départ des bords du Gange en 1817 jusques à l'invasion du midi de la France, Marsilya, 1835.
• Foëx, B. A. “How the Cholera Epidemic of 1831 resulted in a New Technique for Fluid Resuscitation,” Emergency Medicine Journal 20, no. 4 (2003): 316-318.
• Frieden, Nancy M. “The Russian Cholera Epidemic, 1892-93, and Medical Professionalization,” Journal of Social History 10, no. 4 (1977): 543.
• Harrison, Mark. “Quarantine, Pilgrimage, and Colonial Trade: India 1866-1900,” The Indian Economic & Social History Review 29, no. 2 (1992): 117-144.
• Huber, Valeska. “The Unification of the Globe by Disease? The International Sanitary Conferences on Cholera, 1851–1894,” The Historical Journal 49, no. 2 (June-2006), 453-476.
• Isacar, A. Bolaño. “The Ottomans during the Global Crises of Cholera and Plague: The View from Iraq and the Gulf,” International Journal of Middle East Studies 51, no. 4 (2019): 603–620.
• Antarpreet, Jutla, Elizabeth Whitcombe, Nur Hasan, Bradd Haley, Ali Akanda , Anwar Huq, Munir Alam, R. Bradley Sack, Rita Colwell. “Environmental Factors Influencing Epidemic Cholera,” Am J Trop Med Hyg. 89, no. 3 (2013 Sep): 597-607.
• Koloğlu, Orhan. “Osmanlı Basınında 1865 Kolera Salgını, İstanbul Sağlık Konferansı ve Mirza Malkom Han,” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 6, no. 2 (2005): 139-150.
• Kumaş, Nursal. “Bursa’da Kolera Salgını ve Alınan Karantina Önlemleri (1890-1895),” Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 12, no. 21 (2011): 213-241.
• Kuneralp, Sinan. “Osmanlı Yönetimindeki (1831-1911)Hicaz'da Hac ve Kolera,” Çev. Münir Atalar, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 7, no. 7 (1996): 497-511.
• Low, Christopher M. “Empire and the Hajj: Pilgrims, Plagues, and Pan-Islam under British Surveillance, 1865–1908,” International Journal of Middle East Studies 40, no. 2 (2008): 269-290.
• Mackie, J. “Cholera at Mecca and Quarantine in Egypt,” The British Medical Journal 2, no. 1700 (1893): 222-223.
• Mari L., E. Bertuzzo, L. Righetto, R. Casagrandi, M. Gatto, I. Rodriguez-Iturbe, A. Rinaldo. “Modelling Cholera Epidemics: The Role of Waterways, Human Mobility and Sanitation,” J. R. Soc. Interface 9, no. 67 (2012): 376-388.
• Mcgrew, Roderick E. “The First Cholera Epidemic and Social History,” Bulletin of the History of Medicine 34, no. 1 (January-February, 1960): 61-73.
• Menekşe, Metin. “İzmir’de Kolera Salgını ve Etkileri (1893),” Tarih Araştırmaları Dergisi 39, no. 67 (2020): 385-433.
• Miller, Michael B. “Pilgrims’ Progress: The Business of the Hajj,” Past & Present 19, no. 1 (2006): 189-228.
• Paneth N., P. Vinten-Johansen, H. Brody, M. Rip. “A Rivalry of Foulness: Official and unofficial Investigations of the London Cholera Epidemic of 1854,” American Journal of Public Health 88, no. 10 (1998): 1545-1553.
• Phelps, Matthew., Mads, L. Perner, Virginia E. Pitzer, Viggo Andreasen, Peter KM. Jensen, Lone Simonsen. “Cholera Epidemics of the Past Offer New Insights Into an Old Enemy,”The Journal of Infectious Diseases 217, no. 4 (15 February 2018): 641–649.
• Radcliffe, J. Netten. “Report on the Recent Epidemic of Cholera (1865-1866),” Trans Epidemiol Soc Lond. 3, no. 1 (1869):232-245.
• Roff, William R. “Sanitation and Security: The imperial Powers and the Nineteenth Century Hajj,” The Rise and Fall of Modern Empires, Volume I. Routledge, 2017. 365-382.
• Sarıyıldız, Gülden. “Karantina Meclisi'nin Kuruluşu ve Faaliyetleri,” Belleten 58, no. 222 (1994): 329-376.
• Sanches, Rosângale, P, Claudia P. Ferreira, Roberto A. Kraenkel. “The Role of Immunity and Seasonality in Cholera Epidemics,” Bulletin of Mathematical Biology 73, (2011): 2916-2931.
• Sirus-Pirondi, François-Simon, Étude sommaire sur l'importation du choléra et les moyens de la prévenir, Paris: J.-B. Baillière et fils, 1865.
• Subaşı, Turgut. “Urfa Sancağı’nda 1890 Kolera Salgını,” Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 6, Prof. Dr. Süleyman Büyükkarcı Özel Sayısı (Aralık 2021): 246-269.
• Trăușan-Matu, Lidia ve Octavian Buda. “Cholera, Quarantines and Social Modernisation at the Danube Border of the Ottoman Empire: The Romanian Experience between 1830 and 1859,” Social History of Medicine 36, no. 1 (February 2023): 24-41.
• Verrolot, M.P. Du choléra-morbus en 1845-1847 Avec Une Carte Indiquant sa Marche Pendant ces Trois Annes, Paris: Hachette Livre Bnf, 2018.
• Yıldırım, Nuran ve Hakan Ertin. “1893-1895 İstanbul Kolera Salgınında Avrupalı Uzmanlar ve Osmanlı Devleti’nde Sağlık Modernizasyonuna Katkıları,” Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi 25, no. 1 (2020): 85-101.
• Yıldırım, Nuran. “Kolera Salgınlarında Şehir Hijyeni: İstanbul’da Kanalizasyonlar, Su Şebekesi ve Tebhirhaneler,” Arredamento Mimarlık 342, (Eylül- Ekim 2020): 87-95.
• Yılmaz, Özgür. “1847-1848 Kolera Salgını ve Osmanlı Coğrafyasındaki Etkileri,” Avrasya İncelemeleri Dergisi 6, no. 1 (2017): 23-55.
• Yılmaz, Özgür. “Kuraklık ve Kıtlıkla Gelen Felaket: Osmanlı Sıhhiye İdaresi Hekimlerine Göre 1858-1859 Bingazi Veba Salgını,” Osmanlı Bilimi Araştırmaları, no. 2 (2023 ): 311-349.
• Yılmaz, Özgür. “İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı: Avrupalı Hekimlerin Gözüyle 1865 Kolera Salgını”, Tarih ve Günce, no. 8 (January 2021): 85-128.