Lala Mustafa Paşa’nın Hanımı Fatma Hatun Vakıfları

Yıl 2024, Sayı: 23, 57 - 74, 15.12.2024

Şahin Doğan

https://doi.org/10.21021/osmed.1458279

Öz

Son Memlük Sultanı Kansu Gavri’nin (1440?-1516) oğlu Muhammed Bey’in kızı olan Fatma Hatun, Osmanlı Devleti’nin 16. yüzyıldaki önemli devlet adamlarından, Kıbrıs Fatihi olarak bilinen Lala Mustafa Paşa (1507?-1580) ile evlenmiştir. Annesinin de ismi Şakrâ Fatma olup, dedesi uzun süre Şam valisi olan Emir Sîbâî’dir. Anne ve baba tarafından zengin, köklü bir aileye sahip olduğundan doğal olarak büyük bir servetin mirasçısı olmuştur. Atalarından kendisine intikal etmiş birçok mülkünü Kudüs’ün 75 kilometre kuzeyinde bulunan Cenin şehrinde inşa ettirmiş olduğu cami, imaret, hamam, tekke, misafir odaları ile Şam’ın girişinde bulunan su kuyuları, abdesthane ve evlerin giderlerine vakfetmiştir. Kurmuş olduğu vakıf hakkındaki malumatın edinildiği temel kaynak ise Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde 747 numaralı defterin 221. sırasında ve 304. sayfasında kayıtlı olan vakfiye suretidir. Vakfiye, 3 Temmuz 1567 tarihli olup, Lala Mustafa Paşa’ya verilen vekaletle kayıt altına aldırılmıştır. Fatma Hatun’un kurmuş olduğu vakıf, yarı hayri ve yarı ailevi bir vakıftır.

Anahtar Kelimeler

Kansu Gavri, Fatma Hatun, Lala Mustafa Paşa, Vakıf, Cenin.

Foundations of Fatma Hatun, Wife of Lala Mustafa Pasha

Öz

Fatma Hatun, the offspring of Muhammad Bey, who was the son of the final Mamluk Sultan Kansu Gavri (1440?-1516), entered into matrimony with Lala Mustafa Pasha (1507?-1580), a prominent statesman of the Ottoman Empire during the 16th century. Lala Mustafa Pasha a prominent figüre in the Ottoman Empire during the 16th century, renowned for his conquest of Cyprus. Her mother’s name was Şakrâ Fatma, while her grandfather, Emir Sîbâî, served as the governor of Damascus for an extended period. Due to her lineage from affluent and established families on both her mother’s and father’s side, she naturally acquired a significant fortune. She allocated a significant portion of the properties she inherited from her ancestors to fund the construction and maintenance of various facilities in the city of Jenin, located 75 kilometers north of Jerusalem. These facilities include a mosque, imaret, hammam, bathhouse, tekke, guest rooms, water wells, ablution center, and houses at the entrance of Damascus. The foundation’s establishment is primarily documented through the foundation deed, which can be found in the General Directorate of Foundations Archive. Specifically, it is located in the 221st row and 304th page of the book numbered 747. The foundation deed was officially recorded on 3 July 1567. This important document was registered with the power of attorney granted to Lala Mustafa Pasha. Fatma Hatun’s foundation is a hybrid organization, encompassing both charitable and familial aspects.

Anahtar Kelimeler

Kansu Gavri, Fatma Hatun, Lala Mustafa Pasha, Waqf, Jenin.

Kaynakça

• 1. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Asafî Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Mühimme Defterleri (MD.): 2, 3, 12, 48, 49, 55.
• Cevdet Belediye (C.BLD.): 42/2058.
• Cevdet Evkaf (C.EV.): 556/28098, 609/30726.
• Evkaf Defterleri (EV.d.): 19564.
• Evkâf Mektubi Kalemi (EV.MKT.): 1874/76.
• Evkâf Mektubi Kalemi Cihât (EV.MKT.CHT.): 388/88.
• Evkâf Muhasebe Kalemi (EV.MH.): 892.
• Evkâf Tahrirat (EV.THR.): 230/90, 256/92, 256/94.
• Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı (HR.MKT.): 507/77.
• Kâmil Kepeci Defterleri (KK.d.): 225.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.): 2960, 9881, 10167, 10169, 10170, 10172.
• Meşihat Şer’iyye Sicilleri Defterleri (MŞH.ŞSC.d.): Gaziantep No. 65.
• Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi Belgeleri (A.MKT.MHM.): 219 / 70.
• 2. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
• Fatma Hatun binti Muhammed Bey Vakfiyesi: VGMA, VKF.d., 747, sr. 221, s. 304. (25 Zilhicce 974 / 3 Temmuz 1567) Lala Mustafa Paşa Ilgın Vakfiyesi: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Yusuf Ağa (KBYEK.YA.), 7710. (1-10 Şevval 985 / 12-22 Aralık 1577).
• Lala Mustafa Paşa Şam Vakfiyesi: VGMA, VKF.d., 747, sr. 219, s. 274. (4 Cemaziyelahir 982 / 21 Eylül 1574)
• Sultan Gavri (Gori) Vakfiyesi: VGMA, VKF.d., 747, sr. 202, s. 243. (20 Safer 911 / 23 Temmuz 1505)
• 3. Araştırma, İnceleme ve Telif Eserler
• 373 Numaralı ‘Ayntâb Livâsı Mufassal Tahrîr Defteri (950 / 1543). haz., Heyet. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2000.
• Akgündüz, Ahmet. “İstibdâl”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 23 (İstanbul 2001), ss. 319-320.
• Bacque-Grammont, Jean-Louis. “Notes et documents sur Divane Hüsrev Paşa.” Rocznik Orientalistyczny 41 (1979): 21-55.
• Berki, Ali Himmet. Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Tâbirler, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Neşriyatı, 1996.
• Boqvıst, Marianne. “Building an Ottoman City Contributions of Samsi Ahmad Pasha and Lala Mustafa Pasha to the Urban Landscape of 16th Century Damascus.” Bulletin d’etudes Orientales 61 (2012): 191-207 Demir, Enes. “Lala Mustafa Paşa’nın Hayatı ve Siyasi Faaliyetleri (?-1580)” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2016.
• Doğan, Şahin. “Lala Mustafa Paşa’nın Ayntab’daki Vakıf Eserleri.” Gaziantep’in Kurtuluşu’nun 100. Yılında Mîsâk-ı Millî ve Güney Hattı, ed.: Halil İbrahim Yakar vd. Gaziantep: Gazikültür, 2022.
• Doris Behrens-Abouseif. “Kansu Gavri Külliyesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 24 (İstanbul 2001), ss. 316-317.
• Faroqhi, Suraiya. Hacılar ve Sultanlar (1517-1638). çev., Gül Çağalı Güven, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. Künhü’l-Ahbâr. haz., Ali Çavuşoğlu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Güler, Mustafa. Osmanlı Devleti’nde Haremeyn Vakıfları (XVI-XVII. Yüzyıllar), İstanbul: TATAV Yayınları, 2002.
• Günay, Hacı Mehmet. “Vakıf”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 42 (İstanbul 2012), ss. 475-479.
• Hayajneh, Eman. “İbn Zünbül’ün ‘Vâkıatu Sultan Selim ve Es-Sultan Kansu El-Gavri’ Adlı Eserinin Tahlil ve Değerlendirmesi.” Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2005.
• Hınz, Walther. İslam’da Ölçü Sistemleri. çev., Acar Sevim. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1990.
• İnalcık, Halil. “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve İnkişaf Devrinde Türkiye’nin İktisadi Vaziyeti Üzerinde Bir Tetkik Münasebetiyle.” Belleten 60/15 (1951): 629 - 690.
• Kallek, Cengiz. “Batman”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 5 (İstanbul 1992), ss. 199-200.
• Kallek, Cengiz. “Kile”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 25 (Ankara 2022), ss. 567-570.
• Kallek, Cengiz. “Rıtl”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 35 (İstanbul 2008), ss. 52-55.
• Kıvrım, İsmail. “Osmanlı Dönemi Konya Vakıfları.” Konya Kitabı XVIII: Konya Vakıfları, 2, Konya: Konya Ticaret Odası Yayını, 2021.
• Kıvrım, İsmail. “Osmanlı Döneminde Samsun ve Çevresinde Kurulan Vakıflar.” Geçmişten Günümüze Samsun/Canik ve Değerleri, 1, Samsun: 2015.
• Koç, Yahya. “Sayda Eyaleti’nde Osmanlı İktidarı ve Yerel Güçler (1700-1775).” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2018.
• Kütükoğlu, Bekir. “Lala Mustafa Paşa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 27 (Ankara 2003), ss. 73-74.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmanî 3. haz., Nuri Akbayar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmanî 4. haz., Nuri Akbayar. İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Merdem Bek, Halil. Kitâbu Vakıf-i El-Vezîr Lala Mustafa Paşa. Dımaşk: Matbaatül Tarakki, 1925.
• Merdem Bek, Halil. Kitabu Vakıf-i Fatıma Hatun binti Muhammed Bek ibni Es-Sultan El-Melik El-Eşref Kansuh El-Gavri, Dımaşk: Matbaatül Tarakki, 1925.
• Merdem Bek, Temim Memûn, El-Melik Kansuh El-Gori El-Eşref ve El-Vezir El-Evvel Lala Mustafa Paşa zi Es-Seyf El-Ahnef, Dımaşk: 2023.
• Muhammed Abdüllatîf Sâlih el-Ferfûr. “Halil Merdem Bek”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 15 (İstanbul 1997), ss. 320-321.
• Öksüz, Mustafa. “Şam Eyaleti’nin Güney Sancaklarında (Filistin) Nüfus XVI. YY.” Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2016.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Vakfiye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 42 (İstanbul 2012), ss. 465-467.
• Özkılınç, Ahmet, Ali Coşkun ve Abdullah Sivridağ. 401 Numaralı Şam Livâsı Mufassal Tahrîr Defteri (942 / 1535) I. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, 2011.
• Öztürk, Nazif. Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1983.
• Selânikî Mustafa Efendi. Tarih-i Selânikî I-II, haz., Mehmet İpşirli. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Seyyid Muhammed es-Seyyid, “Kansu Gavri”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 24 (İstanbul 2001), ss. 314-316.
• Sezen, Tahir. Osmanlı Yer Adları. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, 2017.
• Turan, Şerafettin. “Lala Mustafa Paşa Hakkında Notlar ve Vesikalar.” Belleten 88/22 (1958): 551- 593.
• Watenpaugh, Heghnar Zeitlian. The Image of an Ottoman City: İmperial Architecture and Urban Experience in Aleppo in the 16th and 17th Centuries. Leiden Boston: Brill, 2004.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf (Tarih)” TDV İslâm Ansiklopedisi, 42 (İstanbul 2012), ss. 479-486.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf Istılahları Lügatçesi”, Vakıflar Dergisi, 17 (Ankara 1983), ss. 55-60.