Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Ordusunda Emir Komuta Zincirinde Yaşanan Aksaklıklar

Yıl 2024, Sayı: 23, 234 - 252

Mehmet Ali Karaman , Mustafa Abdullah Kündeyi

https://doi.org/10.21021/osmed.1461828

Öz

İnsanlık, tarih boyunca gelişme eğiliminde olmuş, bu süreç dahilinde başta dil ve din olmak üzere çeşitli unsurlar etrafında birleşmiştir. İnsanlığın gerek millet gerekse kişisel olarak farklı düşüncelere sahip olmaları onların birbirleriyle çatışmasına, bazen de savaşmasına sebep olmuştur. Bunun temel nedenleri arasında toplumsal ya da bireysel çıkarlar yatmaktadır. Fertlerin görüş ayrılığı meselesi daha ziyade modern yaşamla birlikte gelişen ve özgürlük/hürriyet prensipleriyle açığa çıkan bir söylem olsa da tarihin her döneminde rastlanılan bir olgudur. Osmanlı coğrafyasında da benzer durumlar yaşanmıştır. Alınan tedbirler de dünyadakilerle benzerlik göstermiş, öyle ki; saray otoritesine muhalefet edenler zaman zaman idam edilmek suretiyle cezalandırılmışlardır.

XIX. yüzyıla gelindiğinde ise değişen dünya düzeninde ortaya çıkan fikir akımları, çok uluslu yapısıyla dikkat çeken Osmanlı Devleti’nde de oldukça etkili bir süreç yaşanmıştır. Özellikle bu yüzyılın sonunda kendisini fazlasıyla hissettiren ve Batı ekseninde gelişen milliyetçi merkezli fikir akımları, devletin bütün kurumlarında çeşitli çatışmaların yaşanmasına etkisi olmuştur. Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nin özellikle son yüzyılında ordu içerisinde yaşadığı siyasi fikir ayrılıklarının emir komutaya ve askeri düzene etkileri araştırılmıştır. Çalışma, başta Osmanlı arşiv vesikaları, dönemin basın yayın organları ve hatıralar etrafında ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Muhalefer, Ordu Siyaset İlişkisi, Fikir Ayrılıkları, Emir Komuta, Osmanlı Ordusu

Disruptions in the Chain of Command in the Ottoman Army During the Constitutional Monarchy Period

Öz

Humanity has developed throughout history, uniting around various elements, particularly language and religion. The diversity of ideas among nations and individuals has led to clashes and sometimes conflicts. The primary causes of these conflicts are social or individual interests. Although the issue of differing opinions among individuals is more pronounced in modern life and has become prominent with the principles of freedom and liberty, it is a phenomenon encountered throughout history. Similar situations occurred in the Ottoman geography, where measures taken were identical to those in other parts of the world, with opponents of the palace authority sometimes being punished by execution.

In the 19th century, the emerging currents of ideas within the changing global order significantly impacted the Ottoman Empire, which was notable for its multinational structure. Particularly towards the end of the century, nationalist-centered intellectual movements, influenced by Western ideologies, played a crucial role in instigating various conflicts across state institutions. This study investigates the effects of political disagreements within the army, particularly during the final century of the Ottoman Empire, on command and military order. The research will primarily utilize Ottoman archival documents, contemporary press sources, and memoirs.

Anahtar Kelimeler

opposition, Army-Politics Relation, Differences of opinion, Comand, Ottoman Army

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BCA, Cumhuriyet Arşivi Millî Eğitim Bakanlığı (MEB), 103/506/10.
• BOA, Dahiliye Mektubi Kalemi, (DH. MKT.) 996//15; 2803/76; 2813/76; 2835/81; 2850/89.
• BOA, Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilayat Evrakı (A. MKT.UM.) 189/50.
• BOA, Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi (AMKT.MHM.) 685/14.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi (Y.PRK. BŞK.) 72/65.
• BOA, Zabtiye, (ZB.) 354/47.; BOA, Babıali Evrak Odası, (BEO) 3574/268042. BOA, Dahiliye Hukuk Müşavirliği, (DH.HMŞ.) 19/19.
• BOA, Dahiliye Şifre, (DH. ŞFR.) 402/110; BOA, Yıldız Esas Evrak, (Y.EE.) 71/62.
• BOA, Yıldız Perakende Yaveran ve Maiyyet-i Seniyye, (Y.PRK.MYD.) 19/107.
• Meclis-i Mebusân Zabıt Ceridesi, 2. Devre 1. Sene, 23. İçtima, 18 Haziran 1328 (Temmuz 1912): 385-387; (MMZC), C.1- 1-27, 599.
• Araştırma, İnceleme ve Telif Eserler
• Akgün, Seçil, “Atatürk’ün Büyük İlkesi Ordunun Siyasetten Ayrılması”, İkinci Askeri Tarih Semineri Bildiri Kitabı, Ankara: Genel Kurmay Basımevi, 1985.
• Akyıldız, Ali, “Sened-i İttifak”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVI (İstanbul 2009): ss.512-514.
• Ali Fethi, “İnkılâb-ı Âhirde Osmanlı Ordusunun Politikaya Suret-i Müdahalesi”, Asker Mecmuası, İstanbul (1324): 124.
• Alkan, Ahmet Turan, İkinci Meşrutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, İstanbul: Ufuk Kitapları, 2001.
• Apak, Rahmi, Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Bayar, Celal, Ben de Yazdım, C.1/3, İstanbul: Baha Yayınları, 1966.
• Berkes Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, (2016).
• Beydilli, Kemal, “Kabakcı İsyanı Akabinde Hazırlanan Hüccet-İ Şer‘İyye”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 2/4, (2001): 33-51.
• Bouquet, Olivier, Sultanın Paşaları 1839-1909, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• Cebesoy, Ali Fuat, Sınıf Arkadaşım Atatürk, İstanbul: Temel Yayınları, 2000.
• Çeliker, Fahri, “Birinci Dünya Harbinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ordu Hükümet İlişkileri”, II. Askeri Tarih Semineri, Ankara: ATASE Yayınları,1985.
• Eraslan Cezmi, Kenan Olgun, Osmanlı Devleti’nde Meşrutiyet ve Parlamento, İstanbul: 3F Yayınları, 2006.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, “Cemel Vakası”, TDV İslâm Ansiklopedisi, VII (İstanbul 1993), ss.320-321.
• Göçer, Güngör, “Fırkacılık Mücadelesi ve Balkan Harbi”, Balkanlarda Siyasal İlişkiler, Ankara: Gece Kitaplığı, 2008.
• Güler, Tahsin, “Osmanlı’da Siyaset ve Bürokrasi İlişkilerinin Tarihi Seyri”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,.19(4), (2014): 311- 336.
• Günay, Nejla, “İttihatçıların Türkleştirme Siyasetiyle İlgili İddialar ve Tarih Yazımındaki Çelişkiler”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 30/88, (2014): 115-158.
• Hasan Amca, Doğmayan Hürriyet, İstanbul: Arba Yayınları, 1958.
• Hüseyin Cahid, “Askerler ve Cemiyet” Tanin, S. 412, (26 Ekim 1909).
• Karaca, Behzat, Güngör Göçer, “Gönüllü Bir İttihatçı Olarak Balkan Harbi’ne Katılan Ziya Şakir’in Harp Hatıraları”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4/29, (2017): 527-552.
• Koyuncu, Aşkın, “Bulgaristan’da Osmanlı Maddi Kültür Mirasının Tasfiyesi (1878-1908)” Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulumaları Dergisi, S.20, (2006): 197-243.
• Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara: TTK Yayınları, 1993.
• Mehmet Selâhattin, Bildiklerim, (Haz. Ali Birinci-Mehmet Okyay), Ankara: Vadi Yayınları, 2006.
• Mevlanzâde Rıfat, Siyonistler Osmanlı’yı Nasıl Yıktı?, İstanbul: Derin Tarih Yayınları, 2013.
• Oğuzhan Börekci, Ülkü Ayşe, “19. Yüzyıl Osmanlı Bürokratik Yapısının Jön Türk Düşüncesinde Eleştirisi: “Turfanda mı Yoksa Turfa mı” Üzerinden Bir Analiz”, İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi- S. 47, (2018): 448-466.
• Ortaylı, İlber, “Asker Siyasete Bulaştı ve Rumeli’deki Anavatanı Kaybettik”, Atlas Tarih (100. Yılında Balkan Savaşları-Rumeli’ye Veda Özel Sayı), 16 (2012): 30-36.
• Özcan, Azmi, “İslamcılık”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXIII (İstanbul 2001), ss.62-65.
• Özcan, Azmi, “Osmanlıcılık”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIII (İstanbul 2007), ss. 485-487.
• Özdağ, Ümit, Ordu Siyaset İlişkisi, Ankara: Gündoğan Yayınları, 1991.
• Özkan, Selim Hilmi, “Çağdaş Siyasal Akımların Düşünsel ve Tarihsel Temelleri”, Çağdaş Siyasal Akımlar, ed. Yusuf Sayın, Ankara: Nobel Yayınevi, 2021.
• Pekmen, Mahir Said, 31 Mart Hatıraları İsyan Günlerinde Bir Muhalif, Haz. Hasan Babacan-Servet Avşar, Ankara: TTK Yayınları, 2013.
• Polat, Hasan Ali, “Halaskâr Zâbitân Müdahalesinden Bâbıâli Baskını’na Osmanlı Bürokrasisinin Siyasetle İmtihanı: (Siyasetle İştigal Edilmeyeceğine Dair Taahhütnameler)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 65, (2019), 332.
• Rider, Florian, Osmanlı İmparatorluğu’nda Muhalefet ve Meşruiyet”, İstanbul: Picus Yayınları, (2012).
• Saray, Mehmet, “Devlet Yönetiminde Ordunun Yeri ve Rolü Hakkında Bir Örnek: İttihat ve Terakki Devrinde Ordunun Millet ve Devlet Yönetimine Tesiri”, İkinci Askeri Tarih Semineri, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1985. Sevig, Vasfi Raşid, Askeri Adalet, Ankara: AÜHF Yayınları, 1955.
• Shaw, Standford, Eski ile Yeni Arasında Sultan III. Selim, İstanbul: Kapı Yayınları, 2008.
• Şıvgın, Hale, “İttihat ve Terakki Politikalarının Balkan İttifaklarını Hızlandırmadaki Rolü”, Gazi Akademik Bakış,6/11, (2012):1-15.
• Türkmen, Zekeriya, “II. Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Ordusunda Ordu-Siyaset İlişkileri”, Erdem, 12/35, (2000): 567-591.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, “1908 Yılında II. Meşrutiyet Ne Suretle İlân Edildiğine Dair Vesikalar”, Belleten, XX/70, (1955): 103-174.
• Yiğit, Yücel, “İttihat ve Terakki Fırkası İçinde Parti İçi Muhalefet: Hizb-i Cedit Hareketi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 14/28, (2014): 103-125.
• Ziya Şakir, “Meçhul Asker”, Vakit, (10 Şubat 1930): 10.