Geyikli Baba Lodge (Zawiya) and Its Effect on the Ottoman Establishment Process

Yıl 2024, Sayı: 23, 253 - 270

Mustafa Akkuş , Büşra Bağcı

https://doi.org/10.21021/osmed.1479497

Öz

The foundation of the Ottoman Empire was the period in which the dervishes, jurists, alps, gazis, ahis and sisters were particularly active. During this period, many scholars and Sufis belonging to various religious and Sufi groups migrated to the lands under the rule of Osman Bey with hundreds of alps, students and disciples subject to them, and by continuing their lives here, they prepared the scientific and cultural environment in which a new state would find its emergence. These parties, who generally originated from the Khorasan region, were called Yesevi dervishes, and carried out important activities in turning the region into a homeland by launching lodges (zâviye) and shelters in various cities of Anatolia. One of the most active was Geyikli Baba, who settled in the İnegöl region of Bursa in the early stages of the Ottoman Empire. Geyikli Baba, who had participated in the conquest of Bursa with his disciples, sought to win hearts by settling in the rural areas of the city after it was conquered. During this period, he contributed significantly to the Turkification and Islamisation of these lands by guiding the people in the lodges opened on his behalf.

The lodge was built in İnegöl and two villages were offered as gifts to the lodge with the aim of meeting the needs of the lodge with the income from the donated villages. According to the needs of the Geyikli Baba Lodges, which are recognised and supported by the state, appointments such as sheikhs, muezzins, etc. were undertaken. This institution, which continued its activities in the region for many years, was transformed into a Bektashi lodge in the 19th century. This zâviye, which for a time represented the Bektashis’ identity, was closed and ceased its activities in 1826, when Bektashism was outlawed. Nevertheless, a few years later, when some Bektashi lodges were opened, the Geyikli Baba Lodge was reopened and began its activities where it left off.

Anahtar Kelimeler

Geyikli Baba, Zawiya, Ottoman Empire, Vefâîyye, Bursa

Geyikli Baba Zâviyesi ve Osmanlı Kuruluş Sürecine Etkisi

Öz

Osmanlı Devleti’nin kuruluş süreci dervişlerin, fakihlerin, alplerin, gazilerin, ahîlerin, bacıların en aktif olduğu dönem olmuştur. Bu dönemde muhtelif dinî ve tasavvufî zümrelere mensup pek çok âlim ve mutasavvıf kendilerine tabi yüzlerce alp, talebe ve müritleriyle birlikte Osman Bey’in hâkimiyetindeki topraklara göç etmişler ve yaşamlarını burada idame ederek uçlarda yeni bir devletin neşvünema bulacağı ilmî ve kültürel ortamı hazırlamışlardır. Genellikle Horasan bölgesinden gelen ve Yesevi dervişleri olarak adlandırılan bu gruplar Anadolu’nun muhtelif şehirlerinde tekke ve zâviyeler açarak bölgenin vatan kılınmasında önemli faaliyetler gerçekleştirmişlerdir. Bu konuda etkin olanlardan biri de Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinde Bursa’nın İnegöl yöresine yerleşen Geyikli Baba’dır. Müritleriyle birlikte Bursa’nın fethedilmesinde de görev alan Geyikli Baba, şehrin ele geçirilmesi ile birlikte kentin kırsal bölgesine yerleşerek gönülleri fethetmeye çalışmıştır. Bu dönemde kendi adına açılan zâviyesinde halkı irşad ederek bu toprakların Türkleşmesi ve İslamlaşmasına önemli katkılarda bulunmuştur.

İnegöl’de inşa edilen bu zâviyeye iki köy vakfedilerek ihtiyaçlarının vakfedilen köylerden gelen gelirlerle sağlanması amaçlanmıştır. Devlet tarafından varlığı tanınan ve desteklenen Geyikli Baba Zâviyesi’ne ihtiyaç duyulan şeyh, müezzin vb atamalar yapılmıştır. Uzun yıllar bölgede faaliyetlerini sürdüren bu yapı 19. yüzyılda Bektaşî tekkesine dönüşmüştür. Bir süre Bektaşî kimliği ile hizmet veren mezkûr zâviye, 1826 yılında Bektaşîliğin yasaklanması üzerine kapatılarak faaliyetlerine son verilmiştir. Ancak birkaç yıl sonra bazı Bektaşî zâviyelerinin açılması sırasında Geyikli Baba Zâviyesi de yeniden hizmet vermeye başlamış ve faaliyetlerine kaldığı yerden devam etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Geyikli Baba, Zâviye, Vefâîyye, Bursa

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Ali Emîrî Tasnifi, Musâ Çelebi (AE. MÇLB) nr.:1.
• BOA, Ali Emiri Tasnifi Sultan I. Mahmud Devri (AE. SMHD.I) 32-1910; 173-13303.
• BOA, Ali Emiri Tasnifi Sultan III. Mustafa Devri (AE. SMST. III) 111/8396; 279/22360; 291/23320.
• BOA, Bâbıâli Evrak Odası Evrakı (BEO) 3439/257852.
• BOA, Cevdet-Evkaf (C.. EV..) 28/1398; 65/3247; 93/4643; 514/25988.
• BOA, Cevdet Maliye (C..ML..) 487-19868.
• BOA, Evkaf Tasnifi Mektubi Kalemi Fonu (EV.MKT.) 93/62.
• BOA, Evkaf Tasnifi Mektubi Cihat Kalemi Fonu (EV.MKT.CHT.) 52/15.
• BOA, Evkaf Tasnifi Tahrirat Fonu (EV.THR.) 268/5; 286/6.
• BOA, Hatt-ı Hümâyûn (HAT.) 1461/24.
• BOA, İrade Dahiliye (İ.DH.) 676/47094.
• BOA, Kuyûd-ı Kadîme Arşivi (KKA.) 383, s.256b.
• BOA, Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.) 16016.
• BOA, Şûra-yı Devlet Evrakı (ŞD.) 437/1.
• BOA, Tapu Defteri (TD.) 453; 16016; BOA, Tapu Tahrir (TT.) 113.
• BOA, Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı, Tapu Tahrir Defteri, Evkaf (TADB. TTD. EV.) 570.
• 2. Temel Kaynaklar ve Araştırma Eserleri
• Ahmed Refik. Bizans Ḳarşısında Türkler. İstanbul: Ma’rifet Matba’ası, 1927.
• Âşık Paşazade. Osmanoğulları’nın Tarihi. Haz., Kemal Yavuz, M.A. Yekta Saraç. İstanbul: K Kitaplığı, 2003.
• Avcı, Ali Haydar. Abdalan-ı Rum ve Geyikli Baba. Ankara: La Kitap Yayınları, 2015.
• Ayverdi, Ekrem. İstanbul Mimârî Çağının Menşe' i Osmanlı Mi'marisinin İlk Devri Ertuğrul, Osman, Orhan Gaaziler Hüdavendigâr ve Yıldırım Bayezid 630-805 (1230-1402). C.I. İstanbul: Baha Matbaası, 1966.
• Baldırzâde Selisî Şeyh Mehmed. Ravza-i Evliyâ. haz. Mefail Hızlı-Murat Yurtsever. Bursa: Arasta Yayınları, 2000.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler.” VD II (1942): 279-386.
• Bursalı Mehmed Tâhir Bey. Osmanlı Müellifleri. C.2, Hazırlayanlar: A. Fikri Yavuz- İsmail Özen. İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1972.
• Çetin, Osman. Sicillere Göre Bursa’da İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuçları (1472-1909). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Çerkez, Murat. “Kestel Baba Sultan Külliyesi”, (Uluslararası İnegöl Tarihi ve Kültürü Sempozyumu 14-15-16 Ekim 2016 Bildiriler, C.I, İhlas Gazetecilik A.Ş., İstanbul 2017).
• Darkot, Besim, “Bursa”, İslam Ansiklopedisi, II (İstanbul 1979), ss.806-819.
• Erginli, Zafer. “Kuruluş Döneminde Bursa’da Faaliyet Gösteren Türkistan Kökenli Mutasavvıflar.” Yüksek lisans tezi, Uludağ Üniversitesi,1995.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesi ile Evliya Çelebi Seyehatnâmesi: Bursa, Bolu, Trabzon, Erzurum, Azerbaycan, Kafkasya, Kırım, Girit. C.II, 1. Kitap, haz. Yücel Dağlı, Seyyid Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Gelibolulu Mustafa Âli Efendi. Kitâbü’t- Târih-i Künhü’l-Ahbâr. Hazırlayanlar: Ahmet Uğur, Ahmet Gül, Mustafa Çuhadar, İbrahim Hakkı Çuhadar. C.I, Birinci Kısım, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1997.
• Gökyay, Orhan Şaik, “Deli Birader”, TDV İslâm Ansiklopedisi, IX (İstanbul 1994), ss.135-136.
• Günay, Nilüfer Alkan, “18. Yüzyılda İnegöl’de Malikâne Sisteminin İşleyişine Dair Tespitler”, (Uluslararası İnegöl Tarihi ve Kültürü Sempozyumu 14-15-16 Ekim 2016, Bildiriler, II. Cilt, Editöler: Doğan Yavaş, Sezai Sevim, İhlas Gazetecilik A.Ş, İstanbul 2017).
• Hammer, Joseph von. Büyük Osmanlı Tarihi. C. 1, Çev. Ahmet Ata, haz. Mümin Çevik. İstanbul: Üçdal Neşriyat. Hoca Sadettin. Tacü’t-Tevarih. Yalınlaştıran: İsmet Parmaksızoğlu, C.1, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979. Hüdavendigâr Livası Tahrir Defterleri. C.I, Haz. Ömer Lütfi Barkan – Enver Meriçli. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988. İbn Kemâl. Tevârih-i Âl-i Osman II. Defter. Haz. Şerafettin Turan. Ankara: TTK Basımevi, 1991.
• İnalcık, Halil, “Bursa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, VI (İstanbul 1992), ss. 445-449.
• Kaplanoğlu, Raif, “Osmanlı’nın Kuruluşunda Bizans Köylerinin Kültürel Etkileri”, (Osman Gazi ve Bursa Sempozyumu “Payitaht Bursa’nın Kültürel ve Ekonomik İlişkileri” Bildiri Kitabı 4-5 Nisan 2005, Bursa Osmangazi Belediyesi Yayınları, Bursa 2005).
• Kaplanoğlu, Raif. Hüdavendigâr Livası Tahrir Defterleri İnegöl Kazası (İnegöl İlçeleri). Bursa: Asa Kitabevi, 2024. Kara, Mustafa. Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler. Bursa: Bursa Kültür A.ş., 2012.
• Kepecioğlu, Kâmil. “Geyikli Baba Sultan”, Bursa Kütüğü, II (Bursa 2010), ss.109-111.
• Köprülü, M. Fuad. “Gazâlî”, İA, IV, ss. 728-729.
• Kızıltunç, Recai. “Bursalı Lami’i Çelebi’nin Münazara-i Sultan-ı Bahar Ba Şehriyar-ı Şita Eseri (İnceleme-Edisyon Kritikli Metin).” Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2005.
• Lâtîfî. Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (Tenkitli Metin). Haz. Rıdvan Canım. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018.
• Maden, Fahri. “Bektaşî Tekkelerinin Kapatılması (1826) ve Bektaşîliğin Yasaklı Yılları.” Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, 2010.
• Mecdî Mehmet Efendi. Şakaik-i Nu’maniye ve Zeyilleri (Hadâiku’ş-Şekâik). C.I, Haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Mecdî Mehmed Efendi. Hadâ’iku’ş –Şakâ’ik Mecdi’nin Şakâ’ik Tercümesi. C.2, Haz. Bilal Alpaydın, Fatih Odunkıran. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2022.
• Mehmed Neşrî. Kitâb-ı Cihan-nümâ Neşrî Tarihi. Hazırlayanlar: Faik Reşit Unat, Mehmed Altay Köymen. C.I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1949.
• Müneccimbaşı Ahmet Dede. Müneccimbaşı Tarihi. Çev. İsmail Erünsal, C.I., Kervan Kitapçılık. Oruç Beğ. Oruç Beğ Tarihi. Haz. Atsız. İstanbul: Kervan Kitapçılık, 1972.
• Sevin, Veli. Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Şahin, Haşim. Dervişler, Fakihler, Gaziler, Erken Osmanlı Döneminde Dinî Zümreler (1300-1400). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• Tanman, M. Baha. “Geyikli Baba Külliyesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XIV (İstanbul 1996), ss.47-49.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye Osmanlı Âlimleri. Hazırlayan: Muhammet Hekimoğlu. 1. Baskı. Editör: Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Tuğlacı, Pars. Osmanlı Şehirleri. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1985.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993.
• Turgut, Vedat, “Orhan Gazi Dönemi ve Vakıfları”, (Uluslararası Orhan Gazi ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu Bildirileri, V, Kocaeli 2019).
• Ülken, Hilmi Ziya. Anadolu’nun Dinî Sosyal Tarihi (Öncüler Barak Baba, Geyikli Baba, Hacı Bektaş). Çeviren ve Yayına Hazırlayan: Ahmet Taşğın. Ankara: Kalan Yayınları, 2003.
• Vryonis, Speros. The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of İslamization from the Eleventh through The Fifteenth Century. London: Üniversity of California Press, 1971.
• Yinanç, Mükrimin Halil. Türkiye Tarihi Selçuklular Devri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1944.
• Yılmaz, Hakan. “Bursa Fethine Yönelik Yeni Yaklaşımlar ve Bursa’nın Gerçek Fetih Tarihi”, Şehir & Toplum, II (2015): 61-73.
• Yılmaz, Hakan, “Geyikli Baba’nın İnegöl’e Yerleşmesi, Orhan Gazi ile İlişkisi ve Heterodoksluğu Yönündeki İddiaların Kesin Deliller Işığında Çürütülmesi”, (Uluslararası İnegöl Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, 2017).
• Yılmaz, Hakan. “Geyikli Baba Gerçeği” (İnegöl Sempozyumu Bildiri Metni II. Edisyonu) + “Geyikli Baba Belgesini Te’yid Eden Rivâyetin İkinci Bir Anonim Nüshada Yer Alan Tekrârı.” Şehrengiz Tarih ve Kültür Dergisi XIII/138 (2022): 6-25.
• Yunus Emre Divanı. Haz. Abdülbâkî Gölpınarlı. İstanbul: Ahmet Halit Kitabevi. 1943.
• https://www.bursa.com/wiki/Babasultan_Geyiklisultan Erişim 19 Temmuz 2022.
• https://www.bursadabugun.com/haber/bursa-baba-sultan-da-638-yillik-gelenek-bozulmadi-568202.html Erişim 5 Nisan 2024.