Bir Osmanlı Paşasının Kitap Dünyası: Silahdar İbrahim Paşa ve Kütüphanesi

Yıl 2025, Sayı: 24, 316 - 351

Selçuk Demir

https://doi.org/10.21021/osmed.1533239

Öz

Osmanlı Devleti’nde XVIII. yüzyılın başlarından itibaren kitaba olan ilgi artmış ve kitapseverlerin sayısında büyük bir artış meydana gelmiştir. Başta dönemin padişahları olmak üzere pek çok devlet adamı zengin kitap koleksiyonları oluşturmuştur. Kitap meraklısı devlet adamlarından biri de Silahdar İbrahim Paşa’dır. Silahdar İbrahim Paşa Enderun’da yetişmiş, Erzurum, Haleb ve Diyarbekir gibi eyaletlerde beylerbeylik yapmıştır. Gerek eğitim hayatında ve gerekse meslekî hayatında kitap temin etmekten geri kalmamış, ciddi bir kitap koleksiyonu oluşturmuştur. Bu makalenin amacı XVIII. yüzyıl Osmanlı dünyasında okuma kültürü üzerine yapılan çalışmalara katkıda bulunmaktır. Bunun için ömrünün önemli bölümünü İstanbul’dan uzak vilayetlerde geçiren Silahdar İbrahim Paşa tercih edilmiştir. O’nun üzerinden taşrada görev yapan bir Osmanlı devlet adamının kitapları incelenmiştir. Silahdar İbrahim Paşa’nın en çok hangi tür kitaplara sahip olduğu, en fazla hangi yazarları okuduğu, kitap seçiminde etkili olan faktörlerin neler olduğu sorularına cevap aranmıştır. Kaynak olarak MAD.d 665 numaralı muhallefat defterinden istifade edilmiştir. Defterde yer alan bilgiler ışığında Silahdar İbrahim Paşa’nın kitapları tasnif edilmiş, ayrıca önemli kitaplar hakkında bazı bilgiler verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kitap, Kütüphane, Muhallefat, Okuma kültürü, Osmanlı devleti

An Ottoman Pasha's World of Books: Silahdar İbrahim Pasha and His Library

Öz

In the Ottoman Empire, the interest in books increased from the beginning of the eighteenth century onwards, and the number of book lovers increased. Many statesmen, especially the sultans of the period, created rich book collections. One of these book-loving statesmen was Silahdar İbrahim Pasha. Silahdar İbrahim Pasha was educated in Enderun and served as beylerbey in provinces such as Erzurum, Haleb, and Diyarbekir. He did not avoid acquiring books in his educational and professional life and created a severe book collection. This article aims to contribute to the studies on reading culture in the eighteenth-century Ottoman world. For this purpose, Silahdar İbrahim Pasha, who spent much of his life in provinces far away from Istanbul, was preferred. He analyzes the books of an Ottoman statesman working in the provinces. Answers to the questions of what kind of books Silahdar İbrahim Pasha owned the most, which authors he read the most, and what factors influenced his choice of books were sought. The register numbered MAD.d 665 was used as a source. In light of the information in the register, Silahdar İbrahim Pasha's books have been classified, and some information about essential books has been given.

Anahtar Kelimeler

Book, Library, İnheritance record, Readind culture, Ottoman Empire

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi
• BOA, Ali Emiri Tasnifi (AE) SAMD III 123/1204, 123/12048, 205/19763.
• BOA, Cevdet Dahiliye (C.DH) 143/7121.
• BOA, Mühimme Defteri (MD) 129, 131.
• BOA, Maliyeden Müdevver Defterler, (MAD.d) 665.
• Telif, Araştırma ve İnceleme Eserler
• Abay, Muhammed. “Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsir ile İlgili Eserler Bibliyografyası Tefsirler, Haşiyeler, Sûre Tefsirleri, Tercümeler”. Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi 4/6 (1999): 249-303.
• Açıl, Berat. “Osmanlı’da Bir Medrese Kütüphanesi Nasıl Oluşur? Cârullah Efendi Kütüphanesi Örneği”. Osmanlı Kitap Koleksiyonerleri ve Koleksiyonları İtibar ve İhtiras, Haz., Tülay Artan ve Hatice Aynur. İstanbul: Dergâh Yayınevi, 2022.
• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin. “Siyâsetnâme” TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVII (2009), ss. 304-306.
• Ahmed, Şhahab ve Nenad Filipovic. “Sultanın Müfredatı: Kanuni Sultan Süleyman’ın 1565 (973) Tarihli Fermanın’da Buyurduğu Osmanlı Medreseleri Programı”. Osmanlı Eğitim Mirası Klasik ve Modern Dönem Üzerine Makaleler, Haz., Mustafa Gündüz. İstanbul: Doğu Batı Yayınları, 2015.
• Akgün, Ömer Faruk. “Alâeddin Ali Çelebi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, II (İstanbul 1989), ss. 315-318.
• Akpınar, Ali. “Tefsirü’l-Celâleyn”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XL (İstanbul 2011), ss. 294-295.
• Algar, Hamid. “Bahrü’l-Hakāiḳ ve’l-Meânî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, IV (İstanbul 1991), ss. 515-516.
• Alpaydın, Mehmet Akif. Osmanlılarda Türkçe Tefsir Geleneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• Altuntaş, Mustafa Celil. “Süyûtî’nin el-Câmi‘u’s-Sağîr’inin Osmanlı Hadis Eğitimindeki Yeri”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVII. Yüzyıl, Ed., Hidayet Aydar ve Ali Fikri Yavuz. İstanbul: Zeytin Burnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Andıç, Fuat ve Süphan Andıç. Batıya Açılan Pencere Lale Devri. İstanbul: Eren Yayınları, 2006.
• Araç, Ünal. İktidar ve Sanat Damat İbrahim Paşa’nın Hamiliği (1718-1730). İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2022.
• Artan, Tülay. “El Yazmaları Işığında Bir Çevre ve Çehre Eskizi: Kadızâdeliler, Müceddidîler ve Damad İbrahim Paşa (1730)”, Müteferrika 50 (2016): 51-143.
• Artan, Tülay. “1730’da Müsadere Edilen El Yazması Kitaplar Bireyler, Yeni Bilgi, Gösteriş Eşikleri”, Müteferrika 53 (2018): 5-64.
• Ayaz, Kadir. “Molla Gürânî’nin El-Kevseru’l-Cârî Adlı Şerhinde Hadis İlimlerine Dair Kaynakları”. Dini Araştırmalar 19/48 (2016):153-178.
• Aydınlı, Elif Sezer ve İrvin Cemil Schick. “Osmanlı İstanbul’unda Sese Dönüşen Kitaplar”. Zemin 5 (2023): 50-111.
• Aydüz, Salim. “İslam Medeniyetinde Takvimler”. Yedikıta 60 (2013): 53-59.
• Aydüz, Salim. “Müneccimbaşı Takvimleri ve Tarihi Kaynak Olarak Değerleri”. Cogito 22 (2000): 132-144.
• Aydüz, Salim.“Osmanlı Devleti’nde Müneccimbaşılık Müessesesi”. Belleten 70/257 (2006): 167-272.
• Aykut, Ayhan. “Ansiklopedi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, III (İstanbul 1991), ss. 217-227.
• Aynur, Hatice. “I. Mahmûd’un (ö. 1754) Kütüphaneleri ve Tarih Manzumeleri”. Kitaplara Vakfedilen Bir Ömre Tuhfe İsmail E. Erünsal’a Armağan I-II, Haz., Hatice Aynur, Bilgin Aydın ve Mustafa Birol Ülker. İstanbul: Ülke Armağan Yayınevi, 2014.
• Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî. Vefeyât-ı Selâtin ve Meşâhir-i Ricâl. Haz., Fahri Ç. Derin. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1978.
• Balcı, Ramazan. Enderunlu Hafız İlyas Ağa’nın Hatıraları Saray Günlüğüm. İstanbul: Yitik Hazine Yayınları, 2012.
• Baş, Eyüp. “Kâtip Çelebi (1609-1657)”. Türkler, 11, Ed., Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Bayrakdar, Mehmet. İslâm Bilim Adamları. İstanbul: İnkılâb Yayınevi, 2012.
• Bilgin, Vejdi. “Klasik Dönem Osmanlı Hukuk Düşüncesinin Temel Özellikleri”, Türkler, 11, Ed., Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Bilkan, Ali Fuat. Nabi Divanı. I-II. İstanbul: Akçağ Yayınları, 1983.
• Bilkan, Ali Fuat. “Sebk-i Hindî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVI (İstanbul 2009), ss. 253-255.
• Bilkan, Ali Fuat. Fakihler ve Sofuların Kavgası 17. Yüzyılda Kadızâdeliler ve Sivâsîler. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Bilkan, Ali Fuat. Osmanlı Zihniyetinin Oluşumu Kurulş Döneminde Telif ve Tercüme. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Bilkan, Ali Fuat. Osmanlı İmparatorluk İdeolojisi Klasik Dönemde Din, Toplum ve Kültür 1451-1603. İstanbul: İletişim Yayınları, 2024. Birışık, Abdülhamit ve Recep Arpa. “Osmanlı Dönemi Tefsir Çevirileri”. TALİD 9/18 (2011): 191-232.
• Bozhüyük, Mehmet Emin. “Hurûf”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XVIII (İstanbul 1998), ss. 397-401.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. Haz., M. A. Yekta Saraç. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2016.
• Canım, Rıdvan. Divan Edebiyatında Türler. Ankara: Grafiker Yayınları, 2020.
• Cengiz, Osman. 16. Yüzyıl Osmanlı Düşüncesinin Kaynakları Çivizâde-Ebussu’ûd-Birgivî. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• Ceyhan, Âdem. “Nâbi’nin Şiir ve Diğer Edebî Konular Hakkındaki Görüşleri”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 5 (2010): 1-34.
• Cici, Recep. “Osmanlı Klâsik Dönemi Fıkıh Kitapları”. TALİD 3/5 (2005): 215-248.
• Civelek, Gökhan. “Osmanlı Rumelisi’nde İlmiye Mensuplarının Okuduğu ve Okuttuğu Kitaplar:17. Yüzyıl Manastır Şehri Örneği”. Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi 13/1 (2024): 29-87.
• Cunbur, Müjgan. “Kütüphane Vakfiyelerinden Notlar”. Erdem 1/3 (1985): 711-743.
• Çağrıcı, Mustafa. “Bistâmî, Abdurrahman b. Muhammed”, TDV İslâm Ansiklopedisi, VI (İstanbul 1992), ss. 218-219.
• Çakır, Müjgan. “Kıyâfet-Nâme”ler Hakkında Bir Bibliyografya Denemesi” TALİD 5/9 (2007): 333-350.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa. Zübde-i Vekayiât Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704). Haz., Abdülkadir Özcan. Ankara: TTK Yayınları, 1995.
• Değirmenci, Tülün. “Osmanlı Sarayının Geçmişe Özlemi: Tercüme-i Şakâ’ikû’n-nu‘mânîye”. Bilig 46 (2008): 105-132.
• Değirmenci, Tülün. “Resmedilen Siyaset: II. Osman Devri (1618-1622) Resimli Elyazmalarında Değişen İktidar Sembolleri”. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi. 2007.
• Demir, Selçuk. “Bir Osmanlı Paşasının Gündelik Hayatı: Silahdar İbrahim Paşa”. History Studies 15/2 (2023): 255-277.
• Diker, Sevgi Ağca. Osmanlı Saray Teşkilatında Has Oda. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2021.
• Diriöz, Meserret. Nâbî Divânı. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1994.
• Ençakar, Orhan. “Molla Hüsrev’in Dürerü’l-Hükkâm’ı Etrafında Oluşan Literatür”. TALİD 12/23 (2014): 223-277. Enderunlu Abdüllatif. Âyîne-i Derûn (Osmanlı’ya Devlet Adamı Yetiştiren Mektep: Enderûn-ı Hümâyûn). Haz., Ahmet Köç. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2013.
• Erünsal, İsmail E.. Osmanlılarda Sahaflık ve Sahaflar. İstanbul: Timaş Yayınları, 2013.
• Erünsal, İsmail E.. Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri. İstanbul: Timaş Yayınları, 2019.
• Fador, Pal. “State and Society, Crisıs and Reform, in 15th-17th Century Ottoman Mirror For Princes”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 40/2-3 (1986):217-240.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Ta‘lîm ile İrşâd Arasında: Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Medrese Ders Müfredatı”. Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi 18 (2005): 115-173.
• Fetvacı, Emine Fatma. “Transitions in Ottoman Manuscript Patronage, 1566-1617”, PHD Thesis, Harvard University, 2005.
• Fleischer, Cornell H.. Tarihçi Mustafa Âli Bir Osmanlı Aydını ve Bürokratı. Çev., Ayla Ortaç. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
• Genç, Nermin. “Çorlulu Ali Paşa Kütüphanesi”. Van İlahiyat Dergisi 8/13 (2020): 78-128.
• Gibb, Elias John Wilkonson. A History of Ottoman Poetry. I-V. London: Brill Printed, 1904.
• Goldziher, İgnac. Klasik Arap Literatürü. Çev., Rahmi Er ve Azmi Yüksel. İstanbul: Vadi Yayınları, 2019.
• Gölcük, Şerafettin ve Adil Bebek. “el-Fıkhü’l-Ekber”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XII (İstanbul 1995), ss. 544-547. Gölpınarlı, Abdülbâki. Melâmîlik ve Melâmîler. İstanbul: Devlet Matbaası, 1931.
• Gümüş, Sadreddin. “et-Ta‘rîfât”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XL (İstanbul 2011), ss. 29-30.
• Gündüz, Harun. “Mehmet Nâil Tuman ve Tuhfe-i Nâilî’si (İnceleme-Metin-İndeks Sayfa 1-100)”. Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Üniversitesi, 2009.
• Güneş, Mustafa. “Mustafa Ahterî Efendi ve Ahterî-i Kebîr Adlı Sözlüğü Üzerine”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Kütahya Özel Sayısı (2014): 33-38.
• Hansu, Hüseyin. “et-Tecrîdü’s-Sarîh”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XL (İstanbul 2011), ss. 251-252.
• Hathaway, Jane. Darüssaade Ağası Osmanlı Sarayında Afrikalı Bir Güç Atağı. Çev., Tansel Demirel. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2022.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2008): 25-46.
• Howard, Douglas A. “Ottoman Historiography and The Literature Of "Decline" Of The Sixteenth and Seventeenth Centuries.” Journal of Asian History 22/1 (1988): 52-77.
• Imber, Colin. Şeriat ile Kanun Arasında Ebussuûd Efendi Osmanlı’da İslamî Hukuk. Çev., Mürteza Bedir. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2018.
• İlhan, Enes. “Örnek Saatname Metni (Havass-ı Eyyâm) Işığında Günlere Dair Bazı İnanışlar ve Kaynakları”. Journal of Turkish Language and Literature 6/3 (2020): 443-468.
• İnan, Murat Umut. “Ottomans Reading Persian Classics: Readers and Reading in the Ottoman Empire, 1500–1700”. The Edinburgh History of Reading: Early Readers, Ed., Mary Hammond. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2020.
• İnbaşı, Mehmet. “Yavuz Sultan Selim’in Mısır Seferi Sırasında Haleb Kalesinde Tesbit Edilen Kitaplar”. Yavuz Sultan Selim Dönemi ve Bursa, Ed., Nilüfer Alkan Günay. Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 2019.
• İnbaşı, Mehmet ve Tahsin Hazırbulan. “Fatih Sultan Mehmed’in Sahn-ı Semân Medreselerine Vakfettiği Kitaplar”. VI. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri, Ed.. Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız ve Emrah Safa Gürkan. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, 2019.
• İnbaşı, Mehmet. “Siyasetnâme/Nasihatnâmelere Göre İdeal Devlet İdarecisinin Özellikleri”. 3.Uluslararası Mehmet Akif Ersoy Sempozyumu: İstiklal Marşının Kabulünün 100. Yılı Özel Sempozyumu Bildirileri Kitabı, Ed., Mehmet Karaca vd. Burdur: Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Yayınları, 2021.
• İpşirli, Mehmet. Osmanlı İlmiyesi. İstanbul: Kronik Yayınları, 2021.
• İsen, Mustafa. Sehî Bey Tezkiresi “Heşt Behişt”. Ankara: Akçağ Yayınları, 1998.
• İzgi, Cevat. Osmanlı Medreselerinde İlim Riyâzî ve Tabiî İlimler. İstanbul: Küre Yayınları, 2019.
• Kâhya, Esin ve Ayşegül D. Erdemir. Bilimin Işığında Osmanlıdan Cumhuriyete Tıp ve Sağlık Kurumları. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Kandemir, M. Yaşar. “eş-Şifâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIX (İstanbul 2010), ss. 134-138.
• Karahan, Abdülkadir. Nabi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Karahasanoğlu, Selim, “A Tulip Age Legend: Consumer Behavior and Material Culture in The Ottoman Empire (1718-1730)”, PHD Thesis, State University of New York, 2009.
• Karateke, Hakan. “Seyahatnamedeki Popüler Dinî Kitaplar”. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin Yazılı Kaynakları, Haz., Hakan Karateke ve Hatice Aynur. Ankara: TTK Yayınları, 2012.
• Kaya, Mahmut. “Kâsidetü’l-Bürde”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXIV (İstanbul 2001), ss. 568-569.
• Kılıç, Hulusi. “Ahterî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, II (İstanbul 1989), ss. 184-185.
• Kılıç, Hulusi. “el-Kâmûsü’l-Muhît”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXIV (İstanbul 2001), ss. 287-288.
• Kınalı-zâde Ali Çelebi. Ahlâk-ı Alâ’î. Haz., Fahri Unan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Kınalı-zade Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-şuarâ. Haz., İbrahim Kutluk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Kırca, Celal. “Ahdenü’l-Kasas”, TDV İslâm Ansiklopedisi, II (İstanbul 1989), ss. 178.
• Kırımlı, Hakan. Geraylar ve Osmanlılar Kırım Hanlık Hânedanının Osmanlı Devleti’ndeki Hikâyesi. İstanbul: Ötüken Yayınevi, 2022.
• Kocaoğlu, Burak. “Osmanlı Ordusu’nda Maneviyatı Yükseltici Bazı Ritüeller”. Tarih Okulu Dergisi 13/46 (2020): 1471-1489.
• Koncu, Hanife. “Yûsuf ve Züleyhâ Bibliyografyası”. TALİD 5/10 (2007): 617-630.
• Kut, Güney, “Ahmed Paşa, Bursalı”, TDV İslâm Ansiklopedisi, II (İstanbul 1989), ss. 111-112.
• Levend, Agâh Sırrı. “Milli Kültür Hazinelerimiz”. Türk Dili 5/49 (1955):43-45.
• Mehmed Süreyya. Sicil-i Osmanî Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmanîyye. I-IV. Haz., Ali Aktan, Abdülkadir Yuvalı ve Mustafa Keskin. İstanbul: Sebil Yayınevi, 1995.
• Mossensohn, Miri Shefer-. Osmanlı’da Bilim Kültürel Yaratı ve Bilgi Alışverişi. Çev., Kübra Oğuz. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2019.
• Nev‘îzâde Atâyî. Hadâ’iku’l-Hakâ’ik Fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik Nev‘îzâde Atâyî’nin Şakâ’ik Zeyli. I-II. Haz., Suat Donuk. İstanbul: YEK Yayınları, 2017.
• Oktay, Adnan. “Nâbî’nin Münşeâtı: İnceleme-Metin”. Doktora Tezi, Dicle Üniversitesi, 2014.
• Orhonlu, Cengiz. Osmanlı İmparatorluğu’nun Güney Siyaseti Habeş Eyaleti. Ankara: TTK Yayınları, 1996.
• Onuş, Muhammed Usame. “Bir Osmanlı Âlimi Veliyüddin Cârullah Efendi’nin Terceme-i Hâli”. Osmanlı Kitap Kültürü Cârullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları, Ed., Berat Açıl. İstanbul: Nobel Yayınları, 2015.
• Öngören, Reşat. “Osmanlı Klasik Dönemi Tasavvuf Literatürü”. TALİD 15/30 (2017): 9-81.
• Öz, Yusuf. “Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 1993.
• Özcan, Abdülkadir, Haz. Anonim Osmanlı Tarihi (1099-1116/1688-1704). Ankara: TTK Yayınları, 2000.
• Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Alimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Öztürk, Zehra. “Osmanlı Döneminde Kıraat Meclislerinde Okunan Halk Kitapları”. TALİD 5/9 (2007):401-445.
• Özvar, Erol. “Osmanlı Dünyasında Yazma Eser Üretkenliği”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVII. Yüzyıl, Ed., Hidayet Aydar ve Ali Fikri Yavuz. İstanbul: Zeytin Burnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Peacock, A.C.S.. Moğol Anadolu’sunda İslam, Edebiyat ve Toplum, Çev., Renan Akman. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2023.
• Râşid Mehmed Efendi ve Çelebizâde İsmaîl Âsım Efendi. Târîh-i Râşid ve Zeyli, I-III. Haz., Abdülkadir Özcan vd. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Sabev, Orlin. “Private Book Collections in Ottoman Sofia, 1671-1833 (Preliminary Notes)”. Etudes Balkaniques 1 (2003): 34-82.
• Sabev, Orlin. “Şehid Ali Paşa’nın (ö. 1716) Kitap Koleksiyonlarına Ait Sofya Ulusal Kütüphanesi’nde Muhafaza Edilen İki Kitap Listesi”. Osmanlı Kitap Koleksiyonerleri ve Koleksiyonları İtibar ve İhtiras, Haz., Tülay Artan ve Hatice Aynur. İstanbul: Dergâh Yayınevi, 2022.
• Sabev, Orlin. İbrahim Müteferrika Ya Da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni (1726-1746) Yeniden Değerlendirme. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2016.
• Serin, Muhittin. “Abdurrahman Efendi, Çinicizâde”, TDV İslâm Ansiklopedisi, I (İstanbul 1988), ss. 160.
• Serin, Muhittin. “Yâkût el-Müsta’sımî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XLIV (İstanbul 2013), ss. 291-293.
• Seyyid, Eymen Fua. “Nehrevâli”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXII (İstanbul 2006), ss. 547-548.
• Sezer, Yavuz, “The Architecture of Bibliophilia: Eighteenth-Century Ottoman Libraries.” PHD Thesis, Massachusetts Institute of Technology, 2016.
• Sönmez, Vecihi. “Şerfehan el-Bitlisî ve Şerefnamesi”. Sahn-ı Semândan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVI. Yüzyıl, Ed., Ekrem Demirli vd. İstanbul: Zeytin Burnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Şu‘ûrî Hasan Efendi. Lisanu’l-Acem Ferheng-i Şu‘ûrî. Haz., Ozan Yılmaz. İstanbul: YEK Yayınları, 2019.
• Tanındı, Zeren. “Bibliophile Aghas (Eunuchs) at Topkapi Saray.” Muqarnas 21 (2004): 333-343.
• Tarlan, Ali Nihad. Yavuz Sultan Selim Divanı. İstanbul: Ahmet Halit Kitabevi, 1946.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. Eş-Şakâ’iku’n-Nu‘mâniyye Fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye Osmanlı Âlimleri. Haz., Muhammet Hekimoğlu. İstanbul, YEK Yayınları, 2019.
• “Tevkiî Abdurrahman Paşa Kanunnamesi”, Milli Tetebbular Mecmuası 1/3 (1331):498-544.
• Topal, Mehmet. “Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa Nusretnâme Tahlil ve Metin (1106-1133/1695-1721)”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2001.
• Topdemir, Hüseyin Gazi. İbrahim Müteferrika ve Türk Matbacılığı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Tökel, Dursun Ali. “Kültürümüzde Halk Kitapları ve Halk Okumaları”. Edebiyat Sosyolojisi İncelemeleri, Ed., Köksal Alver. Ankara: Hece Yayınları, 2012.
• Tökel, Dursun Ali. “Sadece Okunan Değil, Yaşanan Bir Kitap: Delâil-i Hayrât”. Mahalle Mektebi 46 (2019).109-113. Tuncer, Şaduman. Sultan III.Ahmed Günlük Yaşantısı, Yakın Çevresi ve Şahsiyeti. İstanbul: Timaş Yayınları, 2023.
• Uğur, Mücteba. Hadis İlimleri Edebiyatı. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Uluç, Lale. “Ottoman Book Collectors and Illustrated Sixteenth Century Shiraz Manuscripts.” Revue des Mondes Musulmans et de la Mediterranee 87-88 (1999): 85-107.
• Uluğ, Nimet Elif. Osmanlı’da Batıl İtikatlar ve Büyü (1839-1923). İstanbul: Doğan Kitap, 2017.
• Vankulu Mehmed Efendi. Vankulu Lügati. Haz., Mustafa Koç ve Eyüp Tanrıverdi. İstanbul: YEK Yayınları, 2014.
• Vural, Cuma. Işık Doğu’dan Yükselir Ünlü Türk ve Müslüman Bilim Adamları. Ankara: Panama Yayınları, Tarihsiz.
• Yazar, Sadık. “Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2011.
• Yerinde, Adem. “Ebussuûd Efendi’nin İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerim’i”. TALİD 9/18 (2011): 337-363. Yurdagür, Metin. “Cefr”, TDV İslâm Ansiklopedisi, VII (İstanbul 1993), ss. 215-218.
• Yücer, Hür Mahmut. “İstanbul’da Hadis Sevgisi: Darülhadisler ve Buhârîhanlık Geleneği”. Antik Çağ’dan XXI.
• Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, V, Ed., Coşkun Yılmaz. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2016.