Reflections of the Belief in Tawhid in Mosque Architecture through the Examples of Damascus Umayyad and Selimiye Mosque

Yıl 2025, Sayı: 24, 297 - 315

Muhammet Tatar

https://doi.org/10.21021/osmed.1547812

Öz

The natural impulse for artistic creation within human nature renders the artist as a being who cannot endure without the act of producing art. Art, often perceived as a mirror of life, has not only been shaped by quotidian emotions and events but, since ancient times, has also placed belief systems at its core. When observed from a broader perspective, grand and profound artistic productions frequently reveal themselves as works dedicated to the divine, aligning with the spiritual and sacred realms. The main focus of this study is the conception of God in Islam, a monotheistic religion, and its reflections in architecture, focusing on how monotheistic beliefs shape artistic expression. Within Islamic art, the doctrine of Tawhid, the unifying thread of all creation, emerges as the central axis, threading through architecture, literature, ornamentation, and music. Many of the studies in this field are composed of purely formal analyses, which predominantly focus on origins. Yet, it is an undeniable fact that only through the perfect unity of form and content can lead to the emergence of lasting and coherent works. Therefore, in reading such works, it is essential to consider the structural origins and the intellectual context that shapes the form. In this context, this study aims to demonstrate how the divine concept of Allah is reflected in form, tracing its echoes through the magnificent structures of the Umayyad Mosque in Damascus and the Selimiye Mosque in Edirne, revealing how the sacred reverberates through stone and space.

Anahtar Kelimeler

Tawhid, Islamic Arts, Mosque, Umayyad Mosque, Selimiye Mosque

Şam Ümeyye ve Selimiye Cami Örnekleri Üzerinden Cami Mimarisinde Tevhîd İnancının Yansımaları

Öz

Bir içtepi ya da fıtrat eylemi olarak insanın içinde olan sanat üretme isteği kaçınılmaz olarak sanatçı kişiliği sanat üretmeden duramaz varlık konumuna yerleştirmektedir. Hayatın yansıması olarak görülmesi gereken sanat gündelik olaylar ya da duygular çerçevesinde üretildiği gibi antik çağlardan beri merkezine inanç sistemlerini koymuştur. Genele bakıldığında hacimli, üst düzey sanatsal üretimlerin inanç paralelinde özellikle tanrı ya da tanrılara adanan çalışmalar olduğu görülür. Çalışmanın ana eksenini tek tanrılı bir din olan İslam’ın Tanrı tasavvuru ve bu tasavvurun mimariye yansımaları oluşturmaktadır. Hem tanrı inancının hem de bütüncül bir inanç sisteminin ana omurgasını oluşturan yani mimariden yazıya, süslemeden müziğe her sanat alanında ana aks Tevhîd inancıdır. Bu alanda yapılan çalışmaların büyük çoğunluğunu salt biçimsel okumaların oluşturduğu ve bu okumaların da ağırlıklı olarak köken üzerine olduğu görülmektedir. Sanatın biçim ve içerik noktasında mükemmel birlikteliği oluşmasıyla kalıcı ve tutarlı çalışmalar ortaya çıkarabileceği inkâr edilemez bir gerçektir. Bu nedenle eserler okunurken biçimsel kökenin yanı sıra biçimi oluşturan düşünce dünyasının da gerektiği gibi verilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda çalışma Şam Ümeyye Cami ve Edirne Selimiye Cami üzerinden genel hatlarıyla Allah tasavvurunun biçime nasıl yansıdığını göstermeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tevhîd, İslam Sanatları, Cami, Ümeyye Cami, Selimiye Cami

Kaynakça

• Âlî İmrân Suresi 148. Ayet Tefsiri, Erişim 11 Nisan, 2024, https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Âl-i%20İmrân-suresi/440/147-148-ayet-tefsiri.
• Âlî İmrân Suresi 189. Ayet Tefsiri, Erişim 3 Nisan, 2024, https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Âl-i%20İmrân-suresi/482/189-ayet-tefsiri.
• Bahauddin, Azizi ve Ahmad, Hakimi. “Sufistic influence on the architectural typology of the Melaka Tengkera Mosque of Melaka, Malaysia,” International Journal of Heritage Architecture. 2:4, (2018), 509-524. (erişim 05.08.2024).
• Bakara Suresi 156. Ayet Tefsiri, Erişim 3 Nisan, 2024, https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Bakara-suresi/162/155-157-ayet-tefsiri.
• Burckhard, Titus. İslam Sanatı: Dil Ve Anlam. Çev., Turan Koç. İstanbul: Klasik, 2013.
• Burckhard, Titus. Doğu’da ve Batı’da Kutsal Sanat: Sanatın İlke ve Yöntemleri. Çev., Tahir Uluç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2017.
• Calvino, İtalo. Kum Koleksiyonu. Çev., Kemal Atakay. İstanbul: YKY, 2008.
• Cansever, Turgut. Mimar Sinan. İstanbul: Albaraka Türk Yayınları, 2005.
• Daud, Wan Sammiati Andriana W. Mohammad, Mumtaz Mokhtar ve Nor Azlin Hamidon, “Dignify the Understanding Process in Visual Art: Islamic Perspective,” Borneo International Journal, 3:1 (2020 Eylül), 1-73. (erişim 07.08.2024).
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿaŝ es-Sicistânî, Sunenu Ebî Dâvûd (nşr. Adil Muḥammed, Ammâr Abbâs), I-VIII, Kahire: Dâru't-Te’sîl, 2015.
• Edirne Selimiye Cami, Aesthetic celebration of marble in Selimiye Mosque-Stone World, Erişim 12 ağustos, 2024, https://stoneworldtr.com/wp-content/uploads/2023/11/sfdzg.jpg.
• Edirne Selimiye Cami Kubbesi İç Görünüm, File:Edirne Selimiye Mosque Central dome in 2018 0170.jpg, Erişim 12 Nisan, 2024, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f0/Selimiye_Mosque_Mosque_0170.jpg.
• Edirne Selimiye Cami İç Mekân, Türkiye'nin En Ünlü Unesco Mirasları, Erişim 12 Nisan, 2024, https://www.iyihisset.com/yasa/kultur-sanat/turkiyenin-en-unlu-unesco-miraslari?page=1.
• Edirne Selimiye Cami Avlusu. Selimiye Mosque, Edirne, Erişim 12 Nisan, 2024, https://en.wikipedia.org/wiki/Selimiye_Mosque,_Edirne#/media/File:2013-Turquia-Edirne-0006_(37184674376).jpg.
• El-Buhârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl, el-Câmiʿu'l-Musnedu's-Saḥîḥu'l-Muhtasar (nşr. Muḥammed Zuheyr en-Nâsır), I-IX, Beyrut: Dâru Ṭavḳi'n-Necât, 2001.
• Et-Tirmizî, Ebû Îsâ Muḥammed b. Îsâ (ö.279/893), es-Sunen (nşr. Heyet), I-V, Kahire: Dâru't-Te’sîl, 2015. Faruki, İsmail Raci ve Luis Lâmia Faruki. İslam Kültür Atlası. Çev., Mustafa Okan ve Zerrin Kibaroğlu. İstanbul: İnkılab Basım Yayım, 2020.
• Fayed, Hatem Abdelrahman “Reading Geometry of Traditional Mosques Self-Similarity of Centric Order Emphasizing "Tawhid" Principle, Mosque Architecture: Presebt Issues and Future Ideas, içinde, haz. Editors: Prof. Mashary A. Al Naim, Dr Hani M. Al Huneidi, Dr Noor Hanita Abdul Majid, 723. Selangor: Attin Press Sdn. Bhd., 2019.
• Karadeniz, Mustafa Uğur. İslam Sanatında Estetik: Güzeli Anlamak. İstanbul: Ketebe, 2020.
• Karagöz, İsmail. Ayet ve Hadislerin Işığında Allah’ın İsim ve Sıfatları: Esma-i Hüsna. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Kuban, Doğan. Türk ve İslâm Sanatı Üzerine Denemeler, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1982.
• Koç, Turan. İslâm Estetiği. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
• Mescid-i Nebevi’nin Rekonstrüksiyonu, Erişim 27 Temmuz, 2024, https://pbs.twimg.com/media/EVLwBriXkAAVMkx.jpg.
• Muslim, Ebû'l-Ḥuseyn Muslim b. el-Ḥaccâc el-Ḳuşeyrî en-Nîsâbûrî, el-Musnedu's-Saḥîhu'l-Muhtasar bi Naḳli'l-ʿAdl ʿani'l-ʿAdl ilâ Resûlillâh (nşr. Heyet), I-VII, Kahire: Dâru't-Teʾsîl, 2014.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. İslam Sanatı ve Maneviyatı. Çev., Ahmet Demirhan. İstanbul: İnsan Yayınları, 2017. Nisâ Suresi 126. Ayet Tefsiri, Erişim 11 Nisan, 2024, https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Nisâ-suresi/619/126-ayet-tefsiri.
• Norzalifa, Zainal Abidina ve Mizan Hitamb, “The Importance of the Aesthetic Expression of the Islamic Decoration in Mosque and the Application” 9. Bölgesel Malay Takımadaları Sempozyumunda Sunulan Bildiri, Mara Teknoloji Üniversitesi, Perak, Malezya, Aralık 11-12, 2012.
• Nûr Suresi 35. Ayet Tefsiri, Erişim 7 Haziran, 2024, https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Nûr-suresi/2826/35-ayet-tefsiri.
• Önkal, Ahmet ve Bozkurt, Nebi, “Cami”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 7, (İstanbul 1993), ss. 45-56.
• Spahic, Omer “Tawhid and its Implications for Islamic Architecture.” Journal of Architecture, Planning and Construction Management. 1:2 (2011), 24. (erişim 01.09.2024).
• Starr, S.Frederick. Kayıp Aydınlanma: Arap Fetihlerinden Timur’a Orta Asya’nın Altın Çağı. Çev., Yusuf Selman İnanç. İstanbul: Kronik Kitap, 2019.
• Sutton, Daud. İslami Tasarım-Geometrinin Dehası. Çev., Umur İda. İstanbul: A7 Kitap, 2019.
• Şam Ümeyye Cami, Genel Görünüm, Erişim 12 Ağustos, 2024, https://www.sanatinyolculugu.com/sam-emeviye-camii-umeyye/.
• Şam Ümeyye Cami, Avlu Kısmı, Erişim 12 Ağustos, 2024, https://www.fikriyat.com/galeri/islam/sam-emevi-camii.
• Şam Ümeyye Cami, İç Kısım, Erişim 3 Ağustos, 2024, https://i.pinimg.com/originals/1d/4e/44/1d4e44d17a4b05b25491df97a597ed91.png.
• Şûrâ Suresi 11. Ayet Tefsiri, Erişim 3 Nisan, 2024, https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Şûrâ-suresi/4283/11-12-ayet-tefsiri.
• Ümeyye Cami, Erişim 15 Mayıs, 2024, https://islamansiklopedisi.org.tr/emeviyye-camii.