Changing Time Transforming Identity: A Comparative Analysis of Refi̇k Hali̇d Karay’s Play Deli

Yıl 2025, Sayı: 25, 355 - 391

Esengül Sağlam Can , Muhammet Can

Öz

Deli, authored by Refik Halid Karay during his exile in Aleppo, was published in 1929 following its serialisation in the Vahdet newspaper. The second edition was published in 1932, and the third was published in 1939, one year after the author's return to Istanbul. Deli is a one-act play that narrates the experiences of Maruf Bey, who lost consciousness two days before the proclamation of Liberty. After awakening twenty-one years later, he is bewildered by the profound transformations in Turkish society between 1908 and 1929. The narrative, spanning two hours, chronicles Maruf Bey's enlightenment about the late Ottoman Empire's develop-ments, encompassing the Alphabet Reform, the Law on the Hat, and transformations in education, sports, music, and dance. The play's central comedic tension is generated by juxtaposing Maruf Bey's antiquated mindset with individuals who have adapted to the new era, thereby underscoring the dissonance between past and present. This study employs a comparative reading of the various editions of Deli, a play that has been the subject of consid-erable debate among literary scholars about whether it functions as a critique or an endorse-ment of the new regime and its reforms. By examining its publication history and textual variations, this research further explores the role of the play in Refik Halid’s broader endeav-our to reconstruct his literary identity and establish legitimacy within the evolving political and cultural landscape of early Republican Türkiye.

Anahtar Kelimeler

Refik Halid Karay, Deli, satire, second constitutional monarchy, early republican reforms.

Etik Beyan

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

Değişen Zaman Dönüşen Kimlik: Refik Halid Karay’ın Deli Piyesi Üzerine Mukayeseli Bir İnceleme

Öz

Refik Halid Karay’ın Halep’te sürgün olarak yaşadığı yıllarda kaleme aldığı Deli, 1929’da Vahdet gazetesinde tefrika edildikten sonra aynı yıl kitap olarak basılmış ve 1932’de ikinci baskısı yapılmıştır. Eserin üçüncü baskısı ise 1939 yılında, yazarın İstanbul’a dönüşünden bir yıl sonra yayımlanmıştır. Tek perdelik bir piyes olarak kaleme alınan Deli’de Hürriyetin ilanından iki gün önce şuurunu yitiren Maruf Bey’in yirmi bir yıl sonra uyanması ve 1908’den 1929’a kadar Türkiye’de değişen hayat karşısında yaşadığı şaşkınlık anlatılır. Maruf Bey; Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılma sürecindeki gelişmeleri ve Harf İnkılabı’ndan Şapka Kanunu’na, eğitimden spora, müzikten dansa toplum hayatında meydana gelen birçok değişimi iki saat gibi kısa bir zaman dilimi içerisinde dinleyerek ve görerek öğrenir. Zihni 1908’de takılıp kalmış olan Maruf Bey ile bu değişimi deneyimleyip uyum sağlayan/değişen kişiler arasındaki uyumsuzluk metnin temel gülmece ögesini ortaya çıkarır. Bu çalışmada yeni rejim ve inkılaplar hakkında bir hiciv mi yoksa övgü mü olduğu edebiyat araştırmacıları tarafından tartışılagelen Deli’nin baskıları arasında mukayeseli bir okuma yapılmıştır. Ayrıca eserin yayın serüveninden ve baskı farklarından hareketle bu piyesin, Refik Halid’in yeni ve meşru bir yazar kimliği icat etme sürecindeki rolü ve önemi irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Refik Halid Karay, Deli, hiciv, II. Meşrutiyet, İnkılaplar

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Kaynakça

• Aktaş, Şerif. Refik Hâlid Karay. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986.
• And, Metin. 50 Yılın Türk Tiyatrosu. 2. baskı. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınla-rı, 1973.
• Arsan, Nimet, haz. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri II. Ankara: Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, 1997.
• Aydemir, Şevket Süreyya. Tek Adam Mustafa Kemal III (1922-1938). 16. baskı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1999.
• Başkut, Cevat Fehmi. Koca Bebek. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri, 1972.
• Çağın, Sabahattin. “Halit Ziya’nın Yarım Kalmış Eseri: Deli.” Yeni Türk Edebiyatı 4 (2011): 31-42.
• Ebcioğlu, Hikmet Münir. Refik Halid Karay: Kendi Yazıları ile. İstanbul: Semih Lûtfi Kitabevi, 1943.
• Ebüzziya, Ziyad. “Ahmed Rıza.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 2, 124-127. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Foucault, Michel. Deliliğin Tarihi. 7. baskı. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: İmge Kitabevi, 2017.
• Irwing, Washington. Hayalet Süvari. Çev. Dilek Şendil. İstanbul: Alfa Yayınları, 2015.
• Kandemir. “Refik Halid Anlatıyor”. Edebiyatı Öldüren Rejim Memleket Yazıları -3- içinde 447-452. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2014.
• Karaer, Nihat. Tam Bir Muhalif. İstanbul: Temel Yayınları, 1998.
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri. Gençlik ve Edebiyat Hatıraları. İstanbul: Bilgi Ya-yınevi, 1969.
• Karay, Refik Halid. Deli. Halep: Arara Matbaası, 1929.
• Karay, Refik Halid. Bir Avuç Saçma. Halep: Arakes Matbaası, 1932.
• Karay, Refik Halid. Deli. İstanbul: Semih Lûtfi Kitabevi, 1939.
• Karay, Refik Halid. Bir Avuç Saçma. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2009.
• Karay, Refik Halid. Bir Ömür Boyunca. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2009.
• Karay, Refik Halid. Guguklu Saat. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2009.
• Karay, Refik Halid. Kirpinin Dedikleri. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2009.
• Karay, Refik Halid. Minelbab İlelmihrab. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2009.
• Karay, Refik Halid. Tanıdıklarım. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2009.
• Karay, Refik Halid. Üç Nesil Üç Hayat. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2009.
• Karay, Refik Halid. “Bir Muhalifin İntiharı.” N. Ahmet Özalp, Refik Halid: Okları Kırılmış Kirpi içinde, 147-150. İstanbul: Kapı Yayınları, 2011.
• Kaya, Yakup ve Ersin Müezzinoğlu. “Siyasi ve İdeolojik Kimliğiyle Mevlanzade Rıfat Bey.” İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 6:3 (2017): 1976-1997. https://doi.org/10.15869/itobiad.335162.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. Haz. Halil Altuntaş ve Muzaffer Şahin. 12. baskı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Narlı, Mehmet. Edebiyat ve Delilik: Türk Roman ve Öyküsünde Deliler ve Delilik. Ankara: Akçağ Yayınları, 2013.
• Narlı, Mehmet. “Deli: Cumhuriyet Modernleşmesinin Övgüsü mü Yergisi mi?” Türk Dili 109/763 (2015): 91-93.
• Okkalı, İlkay Canan. “İbrahim Çallı (1882-1960).” Atatürk Ansiklopedisi, 10 Eylül 2024. Erişim adresi: https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/ibrahim-calli-1882-1960/.
• Ömer Seyfettin. Bütün Hikâyeleri. 4. baskı. haz., Nâzım Hikmet Polat. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• Özalp, N. Ahmet, Refik Halid: Okları Kırılmış Kirpi. İstanbul: Kapı Yayınları, 2011.
• Özdenören, Rasim. Gül Yetiştiren Adam. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Philliou, Christine M. “‘Mad’ about Kemalism: An Early Republican Satire.” Os-manlı Araştırmaları S. 36 (2010): 195-205.
• Philliou, Christine M. “When the Clock Strikes Twelve: The Inception of an Ot-toman Past in Early Republican Turkey.” Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East 31/1 (2011): 172-182. https://doi.org/10.1215/1089201X-2010-065.
• Philliou, Christine M. Türkiye: Tarihe Muhalif Bir Geçmiş. Çev. Dâra Elhüseyni. İstanbul: Fol Kitap, 2022.
• Tonga, Necati. “Bir Muhalifin Gözünden Cumhuriyet’e Uyanmak: Refik Halid Karay’ın Deli Piyesi.” Mavi Atlas 11 / Cumhuriyet’in 100. Yılı Özel Sayısı (2023): 146-158. https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1342805.
• Topdaş Çelik, Fatma. “Refik Halid Karay’ın Siyasi Kimliği Işığında ‘Deli’ Adlı Tiyatro Eseri.” Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi 11/4 (2021): 2298-2309. https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1010150.
• Toprak, Zafer. Türkiye’de Yeni Hayat İnkılap ve Travma 1908-1928. İstanbul: Doğan Kitap, 2017.
• Topuz, Hıfzı. II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi. İstanbul: Remzi Ki-tabevi, 2003.
• Uçman, Abdullah. haz. Aziz Feylesofum- Refik Halid’den Rıza Tevfik’e Mektuplar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Uysal, Sermet Sami. “Eşinin Gözüyle Refik Halid.” Doğuştan Kadıncıl Memleket Yazıları -6- içinde 369-380. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2014.