The Supply, Storage, Trade and Use of Petroleum in Istanbul [1870–1914]

Yıl 2025, Sayı: 27, 31 - 70

Ali Okumuş

https://doi.org/10.21021/osmed.1641374

Öz

This study examines petroleum activities in Istanbul from the 1870s to World War I, focusing on its supply, trade, storage, and use in the Ottoman Empire. Initially, petroleum in the Ottoman Empire was used in shipyards, road construction, and as an insulation material. However, with the increase in production through modern techniques in the United States in 1859, it became more accessible, expanding its use areas. The research identifies the international and local merchants who brought petroleum to Istanbul and determines the locations where it was stored. It investigates storage facilities established in Çubuklu and temporary storage activities at places such as Yedikule and the Maiden’s Tower. Detailed information is provided on prominent merchants and companies, and the areas where they were predominantly located in the city have been identified. Emphasis is placed on transforming petroleum from a mere commercial commodity into an energy source for street lighting and daily life. The regulations imposed by the Şehremaneti regarding sales and safety measures are also evaluated. Additionally, this research addresses the retail sale of petroleum in the city and highlights the associated challenges. By examining how petroleum became necessary in Istanbul, this research contributes to understanding the city’s energy transition within the broader context of its modernization.

Anahtar Kelimeler

İstanbul , Petroleum , Standard Oil Company , Çubuklu , Maiden’s Tower

Etik Beyan

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

İstanbul’da Petrolün Tedariki, Muhafazası, Ticareti ve Kullanımı [1870–1914]

Öz

Bu çalışma, Osmanlı Devleti’nde petrolün tedariki, ticareti, depolanması ve kullanımına odaklanarak özellikle 1870’lerden I. Dünya Savaşı yıllarına kadar İstanbul’daki petrol faaliyetlerini incelemektedir. Osmanlı’da petrol, önceleri tersanelerde, yol yapımında ve izolasyon malzemesi olarak kullanılmış; ancak 1859’da Amerika’da modern tekniklerle üretimin artmasıyla, ulaşılabilir hale gelmiş ve kullanım alanları genişlemiştir. Araştırmada, İstanbul’a petrolü getiren uluslararası ve yerel tüccarlar tespit edilmiş, İstanbul’da petrolün depolandığı alanlar belirlenmiş, Çubuklu’da kurulan depolar ile Yedikule ve Kız Kulesi gibi noktalardaki geçici depolama faaliyetleri incelenmiştir. Ön plana çıkan tüccar ve şirketler hakkında ayrıntılı bilgiler verilmiş ve bunların şehirde yoğunlaştığı mekanlar ortaya çıkartılmıştır. İstanbul’da petrolün sadece ticari bir meta olmaktan çıkıp, sokak aydınlatması ve günlük yaşamda enerji kaynağı olarak kullanımına vurgu yapılmış, Şehremaneti’nin satış ve güvenlik düzenlemeleri de değerlendirilmiştir. Petrolün şehirde perakende satışına da temas edilerek buna dair yaşanan sorunlara işaret edilmiştir. Bu araştırma, Osmanlı’da petrolün İstanbul’a getirilmesi sonucunda bir ihtiyaç maddesi haline gelerek şehrin günlük yaşamındaki yerini ortaya koyarken, aynı zamanda İstanbul’un modernleşme sürecinde enerji dönüşümünü anlamaya katkı sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İstanbul , Petrol , Standard Oil Company , Çubuklu , Kız Kulesi

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Kaynakça

• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).
• BOA, Sadaret, Mukavelenameler (A.} DVN.MKL), 83/7.
• BOA, Sadaret, Mühimme Evrakı, (A.} MKT.MHM), 501/2; 631/18.
• BOA, Babıali Evrak Odası, (BEO), 2858/214306; 1353/101420; 1382/103650; 216/16153; 2868/215044; 3091/231775.; 369/27671; 3930/294700; 408/30548; 4161/312024; 698/52325; 732/54856; 883/66193.
• BOA, Cevdet, Bahriye, (C.BH), 15/716.
• BOA, Dahiliye Nezareti, İrade, (DH.İD), 152/15; 96/6.
• BOA, Dahiliye Nezareti Mektubi, (DH.MKT), 1423/100; 1423/59; 1424/105; 1424/50; 1425/56; 1547/31; 1603/26; 1713/97; 1739/98; 219/24.
• BOA, Dahiliye Nezareti, Muhaberat-ı Umumiye İrade, (DH.MUİ), 77-2/17.
• BOA, Dahiliye Nezareti, Siyasi, (DH.SYS), 123-12/40.
• BOA, Dahiliye Nezareti, Muamelat (DH.TMIK.M. 268/29).
• BOA, Dahiliye Nezareti, Umur-ı Mahalliyye ve Vilayat, (DH.UMVM), 99/1; 99/1; 99/2; 99/4; 99/5; 99/6; 99/7.
• BOA, Hazine-i Hassa, defterler, (HH.d.), 18059.
• BOA, Hazine-i Hassa, İrade, (HH.İ), 71/39.
• BOA, Hariciye Nezarei, İstişare Odası, (HR.HMŞ.İŞO), 56/29.
• BOA, Hariciye Nezareti, İrade, (HR.İD), 1349/18; 2130/83; 2130/85; 2130/86; 2130/87; 2130/91; 2130/92; 2130/93.
• BOA, Hariciye Nezareti, Mektubi, (HR.MKT), 571/24; 688/47; 709/39; 711/65; 719/43; 724/63; 754/71; 758/6; 1312/40.
• BOA, Hariciye Nezareti, Siyasi, (HR.SYS). 2403/83; 2939/27.
• BOA, Hariciye Nezareti, Tahrirat, (HR.TH), 334/29; 66/23; 70/74; 75/22.
• BOA, Hariciye Nezareti, Tercüme Odası, (HR.TO), 147/43; 313/103; 351/45; 351/45; 354/37; 354/59.
• BOA, Hariciye Nezareti, Umur-ı Hukukiye Muhtalita Müdüriyeti, (HR.UHM), 272/51; 272/51; 33/57; 142/25; 277/67.
• BOA, İrade, Dahiliye, (İ.DH), 802/64980.
• BOA, İrade, Hususi, (İ.HUS), 143/29.
• BOA, İrade, Ticaret ve Nafia, (İ.TNF), 15/11.
• BOA, Mabeyn-i Hümayun Evrakı, İrade, (MB.İ), 51/202; 59/114.
• BOA, Maarif Nezareti, Mektubi Kalemi, (MF.MKT), 21/38; 982/73.
• BOA, Maliye Nezareti, Emlâk-ı Emiriye Müdüriyeti, (ML.EEM), 145/65; 42/12.
• BOA, Meclis-i Vükela Mazbataları, (MV), 113/130; 113/143; 5/66; 90/56.
• BOA, Şura-yı Devlet, (ŞD), 2391/3; 2396/29; 2396/29; 2452/27; 2483/26; 2483/26; 717/13; 2558/12; 2756/29; 2875/21; 561/31; 677/21; 699/11; 699/19; 701/5; 704/7; 717/13; 755/20; 782/9; 849/24.
• BOA, Yıldız, Hususi Maruzat, (Y.A.HUS), 162/131; 275/10.
• BOA, Yıldız, Mütenevvi Maruzat, (Y.MTV), 266/39; 78/114; 286/2.
• BOA, Yıldız, Arzuhal, Jurnal, (Y.PRK.AZJ), 26/51.
• BOA, Yıldız, Zaptiye Nezareti Maruzatı, (Y.PRK.ZB) 27/4.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA).
• Kararlar Daire Başkanlığı. 30-18-1-1/21-71-12.
• İBB. Atatürk Kitaplığı,
• Haritalar, Hrt_4040; Hrt_004040; nr. Hrt. 1424; Hrt_006650.
• Duke University Library
• duke:638489.
• Salt Research Archive
• Maps, APLME001.
• Araştırma Eserler
• Basiretçi Ali Efendi, İstanbul Mektupları, Haz. Nuri Sağlam, İstanbul: Kitapevi, 2001.
• Cansız, Ada Umay, “Çubuklu Silolar’ın Dönüşümü Tamamlandı”, Arkitere, 11 Mart 2024. https://www.arkitera.com/haber/cubuklu-silolarin-donusumu-tamamlandi/ Erişim: 6 Nisan 2025.
• Dersaadet Ticaret ve Sanayi Odası’na Mukayyed Banker, Tüccar ve Komisyoncuların Esamisi İstanbul, 1339.
• Eldem, Edhem, Bankalar Caddesi, Osmanlı’dan Günümüze Voyvoda Caddesi, İstanbul: Osmanlı Bankası Yayınları, 2000.
• Engin, Vahdettin ve Gülsoy, Ufuk, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul’da Elektrik, İstanbul: İETT Yayınları, 2016.
• Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umûr-i Belediyye, İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1995.
• Gülsoy, Ufuk ve Nazır, Bayram, Türkiye’de Ticaretin Öncü Kuruluşu, Dersaadet Ticaret Odası 1882-1923, Cilt 1, İstanbul: İTO Yay., 2009.
• Hacısalihoğlu, Neriman Ersoy, “Textile Trade In Bulgaria in the Mid-Nineteenth Century and The Gümüşgerdan Family”, Living in the Ottoman Ecumenical Community: Essays in Honour of Suraiya Faroqhi, Ed. Markus Koller ve Vera Costantini, Brill, 2008, 181-199.
• Howarth, Stephen, A Century in Oil: The "Shell" Transport and Trading Company, 1897-1997 Weidenfeld & Nicolson, 1997.
• İmtiyazât ve Mukavelât, İstanbul: Matbaa-yı Osmaniye, 1302.
• Jonker, Joost ve Zanden, Jan Lutiten van, From Challenger to Joint Industry Leader, 1890-1939, A History of Royal Dutch Shell, Oxford: Oxford University Press, 2007.
• Kocakaplan, Saim Çağrı, 18. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi ve İstanbul Gümrüğü, İstanbul: Ötüken, 2017. Koçu, Reşad Ekrem, İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Milli Eğitim Basımebi, 1971.
• Konyalı, İbrahim Hakkı, Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, Cilt II, (İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2021).
• Kunth, Anouche, “Le portrait confisqué de Joseph Mantachev, Histoire d’exils et de spoliations”, L’Homme, 195-196 (2010), 283-306.
• L'Indicateur Ottoman. Annuaire almanach du commerce de l'industrie, de l'administration et de la magistrature, haz. Raphael C. Cervati, İstanbul: Cervati Frères & D. Fatzea, 1881.
• Mazak, Mehmet, “İstanbul Gazhaneleri”, Büyük İstanbul Tarihi, Cilt: 9, (İstanbul 2015), 196-405.
• Osmanlı’dan Günümüze Havagazının Tarihçesi, haz. R. Sertaç Kayserilioğlu, Mehmet Mazak, Kadir Kon, İstanbul: İgdaş, 1999.
• Pamuk, Şevket, 19. Yüzyılda Osmanlı Dış Ticareti, Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, 1995.
• Tolak, Kübra, Abdüllatif Subhi Paşa'nın Hayatı ve Faaliyetleri (1818-1886), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2015.
• Toprak, Zafer, “Aydınlatma, Tanzimat Dönemi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 1, İstanbul 1993.
• Ulutaş, Songül, “İstanbul'da Gaz Depoları Sorunu: Çubuklu ve Standart Oil Kumpanyası.” Tarih Okulu. Dergisi 48 (2020), 3676–3677.
• Vassiliou, M. S., The A to Z of the Petroleum Industry, Maryland: The Scarecrow, 2009, 283-306.
• Yergin, Daniel, The Prize, The Epic Quest for Oil, Money & Power, New York: Free Press, 2009.
• Süreli Yayınlar
• Akşam, 12 Ağustos 1942.
• Levant Herald, 10 Haziran 1871; Düstur