Hüsn-i Hat Art and Sünbül Efendi Lodge

Yıl 2025, Sayı: 27, 98 - 132

İlyas Ozan Kaya

https://doi.org/10.21021/osmed.1650052

Öz

In this study, the relationship between the art of ḥüsn-i ḫaṭṭ (Islamic calligraphy) and Sufism is examined through the example of Sünbülî calligraphers. Our aim with this topic is to highlight a different dimension of Ottoman cultural history. In doing so, we have attempted, as much as possible, to identify and evaluate Sünbülî calligraphers by using various sources, primarily biographical ones, as well as tombstone inscriptions of calligraphers buried in the graveyard of the Sünbül Efendi Lodge. We enriched the biographies by bringing together dispersed information found in different sources. Additionally, based on the work Tuhfe-i Ḫaṭṭātīn, which contains the most significant number of calligrapher biographies, we identified Sufi calligraphers from various mystical paths and presented the findings in tabulated form.
Furthermore, we focused on ethics as the intersection of art and religion. We preferred to compare the moral qualities of the ideal artist (calligrapher) with those of the Sufi. In other words, we sought to trace the cultural identity of Sufism, the perception of art in Sufi lodges, the similarities between calligraphy and Sufi education, and how Islamic belief unites various social strata under a standard system of emotions and values.

Anahtar Kelimeler

Sünbül Efendi Tekke , Culture , Sufism , Sufi , Calligrapher

Etik Beyan

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

Hüsn-i Hat Sanatı ve Sünbül Efendi Tekkesi

Öz

Bu çalışmada, hüsn-i hat sanatı ile tasavvuf arasındaki ilişki Sünbülî hattatlar örneği üzerinden ele alındı. Böyle bir konu ile amacımız Osmanlı kültür tarihinin farklı bir boyutunu öne çıkarmaktı. Bunu yaparken de mümkün olduğu ölçüde başta biyografik kaynaklar olmak üzere muhtelif kaynaklar ayrıca Sünbül Efendi Tekkesi haziresinde medfun hattatlar ve onlara ait kitabeleri kullanarak Sünbülî hattatları tespit edip değerlendirmeye çalıştık. Farklı kaynaklarda dağınık şekilde bulunan bilgileri bir araya getirerek biyografileri zenginleştirdik. Ayrıca en çok hattat biyografisi bulunan Tuhfe-i Hattâtîn adlı eser esas alınarak farklı meşreplerden sufi hattatların tespiti yapılarak sonuçları tablolandırıldı. Diğer taraftan sanat ile dinin birleştiği alan olarak ahlaka odaklanıldı. Tercih ettiğimiz yöntem ise, ideal sanatkâr (hattat) ile sufinin ahlaki özelliklerini karşılaştırmak oldu. Diğer bir ifadeyle tasavvufun kültürel kimliğine, tekkelerin sanata bakışına, hat ve tasavvuf eğitiminin benzerliklerine, İslam inancının toplumdaki farklı zümreleri kuşatarak ortak bir duygu ve değerler sistemi oluşturmasının izlerini sürmeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Sünbül Efendi Tekkesi , Kültür , Tasavvuf , Sufi , Hattat

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Kaynakça

• Akkılık, Ayşe. “Seyyid Hasan’ın Günlüğü, II. Cilt (H.1073-1075/M.1662-1664) (İnceleme-Metin).” Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2019.
• Aksarâyî, Çelebi Halîfe Şeyh Mehmed Cemâlî. Cevâhirü'l-Kulûb. Milli Kütüphane, 608486: 1a-162b. Süleymaniye Ktp.
• Atâyî, Nev’îzâde. Hadâ’iku'l- Hakâ’ik fi Tekmileti'ş- Şâkâ'ik (Cilt 1). Düz: S. Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Ayan, Hüseyin. “Cevri İbrahim Çelebi”, TDV İslam Ansiklopedisi, VII, (İstanbul 1993), ss. 460-461.
• Baba, Safer. Istılâhât-ı Sofiyye Fî Vatan-ı Asliyye: Tasavvuf Terimleri. İstanbul: Heten Keten Yayınları, 1998.
• Baran, Burhan. Kitab-ı Tarikatname: Dil İncelemesi-Metin-Aktarma-Bağlam Dizini. İstanbul: Kriter Yayınları, 2022.
• Baran, Burhan. Yusuf Sünbül Sinan’ın Dinî- Tasavvufi Eseri Giriş- Dil İncelemesi- Metin- Dizin İstanbul: Kriter Yayınları, 2019.
• Burke, Peter. Kültür Tarihi. Çev., M. Tunçay. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2008.
• Can, Aykut. “Seyyid Hasan'ın Günlüğü, II. Cilt (H.1073-1075/M.1662-1664), (İnceleme-Metin)” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2019.
• Çekin, Abdulkadir. “Osmanlı Eğitim Geleneğinde Kur'an Hattı ile İslam Kitap Sanatlarının Öğretimine Hasredilmiş Bir Eğitim Kurumu: Medresetü'l- Hattatin.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7/XXIX (2013): 192-201.
• Çetin, M. Nihad. "Aklâm-ı Sitte." TDV İslam Ansiklopedisi, cilt. 2, 276-280. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1989.
• Derman, M. Uğur. Kanuni Devrinde Yazı Sanatımız. Kanuni Armağanı, 269-289. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1970.
• Derman, M. Uğur. “Hâfız Osman”, TDV İslam Ansiklopedisi, XV (İstanbul 1997), ss. 98-100.
• Derman, M. Uğur. “Eğrikapılı Mehmed Rasim.” TDV İslam Ansiklopedisi, XXVIII (İstanbul 2003), ss. 514-515.
• Derman, M. Uğur. “Nefeszâde Seyyid İsmail Efendi.” TDV İslam Ansiklopedisi, XXXII (İstanbul 2006), ss. 523.
• Derman, M. Uğur. “Osmanlı Hat Sanatında Tarikat Pirleri” Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, haz., A. Yaşar Ocak. (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014), 649-684.
• Derman, M. Uğur. Millet Kütüphanesi'nin Hat Koleksiyonu. Türklük Bilgisi Araştırmaları, 2016, 59-85.
• Derman, M. Uğur. “Hat San'atımızın Yüzakı: Amasyalı Şeyh Hamdullah” Osmanlı'dan Günümüze Kur'an ve Hüsn-i Hat, (Amasya: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları 2017). 35-46.
• Derman, M. Uğur. “Kazasker Mustafa İzzet.” TDV İslam Ansiklopedisi, XXXI (Ankara 2020), ss. 304-307.
• Efe, Zahide. “Defterdar Mehmed Behcet Efendi’ye Sunulan Şiirler Mecmuası.” Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 5/I (2021): 58-111.
• Eşrefoğlu Rumi. Müzekkin Nüfus. İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, 1977.
• Hulvî, Cemâleddin Mahmûd b. Ahmed el-İstanbulî el-Hanefî el-Halvetî el-Gülşenî, Lemezât-ı Hulviyye ez Leme‘ât-ı Ulviyye, Yazma Bağışlar, 1263: 1a-243b. Süleymaniye Ktp.
• Işıtan, İbrahim. “Cemal-i Halveti'nin II. Bayezid'in Manevi Şahsiyetinin Şekillenmesine Katkısı.” Uluslararası Amasya Sempozyumu Tarih-Dil-Kültür-Edebiyat Bildiriler Kitabı, c. II, 1099-1111. Amasya: Amasya Üniversitesi, 2017.
• İmam Gazâli. Kimyâ-yı Saâdet. İstanbul: Ataç Yayınları, 2017.
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal. Son Hattatlar. Ankara: Maarif Basımevi, 1955.
• Kafadar, Cemal. Kim Var İmiş Biz Burada Yoğ İken? İstanbul: Metis Yayınları, 2009.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risalesi, haz., Süleyman Uludağ İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Mert, Talib. “Hattat Hafız Osman Efendi (1642-1698).” Arşiv Dünyası X (2008): 94-103.
• Muhammed, Nûreddin el-Cerrâhî er-Rûmî el-Halvetî, Mürşid-i Dervîşân, Yazma Bağışlar, 353372: 1b-15a. Süleymaniye Ktp.
• Müstakimzâde, Süleyman Sa‘deddin. Tuhfe-i Hattâtîn 1202 (1788). Murad Molla, 01448: 1-229. Süleymaniye Ktp.
• Nefeszâde, İbrâhim b. Mustafa b. Nefes el-İstanbulî el-Hüseynî el-Kureşî, Gülzâr-ı Savâb. Esad Efendi, 186891: 2a-44b. Süleymaniye Ktp.
• Nizamoğlu, Seyyid Seyfullah. Câmi‘u’l-Ma‘ârif. Hacı Mahmud Efendi, 254548: 2a-135a. Süleymaniye Ktp.
• Nuhoğlu, Mehmet. “Koca Mustafa Paşa (Sünbül Sinan) Camisi Haziresi Mezar Taşları Üzerine Bir Araştırma.” Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2003.
• Özkafa, Fatih. "Türk Hat Sanatında Tasavvuf Etkisi." IV. Uluslararası Türk Kültürü İle Sanatları Kongresi/Sanat Etkinlikleri (2010): 421-428.
• Özsayıner, Cengiz. “Türk Vakıf Hat Sanatları Müzesi'ndeki Bir Hafız Osman Hilyesi.” 17. Yüzyıl Osmanlı Kültür ve Sanatı, İstanbul: Sanat Tarihi Derneği Yayınları, 1998, ss. 141-152.
• Öztürk, Nazif. “Koca Mustafa Paşa Vakıflar ve Külliyesi.” Vakıflar Dergisi XXVIII (2004): 7-76.
• Rado, Şevket. “Hat Sanatı Bir Resim Sanatıdır” Kaynaklar, I (1983): 42-47.
• Sarıcaoğlu, Fikret. “Derviş Mehmed Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXVIII (İstanbul 2003), ss. 507-508.
• Serin, Muhittin. “Hattat Aziz Efendi.” Kubbealtı Akademi Mecmuası 10/3 (1981): ss. 47-54.
• Serin, Muhittin. “Razaman b. İsmail” TDV İslam Ansiklopedisi, XXXIV (İstanbul 2007), ss. 439.
• Suyolcuzâde, Mehmed Necîb Efendi. Devhatü’l-Küttâb, Fatih, 242938: 1a-233b. Süleymaniye Ktp.
• Sürün, Mustafa. “İstanbul Merkez Efendi Külliyesi Haziresi Hattat İmzalı Mezar Taşları.” Türk İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi 17/XXXIV (2022): 305-330.
• Şengün, Necdet. “La'li Mehmed Fenai Efendi ve Divançesi,” Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXV (2007): 241-270.
• Şühûdî Mehmed Efendi, Dîvân-ı Şühûdî, Genel, 1138: 1a-316b. Bursa İnebey Ktp.
• Türkoğlu, Oktay. “İstanbul Suriçi (Fatih) Hazire ve Türbelerinde Hattat ve Hattatları Bilinen Mezar Taşları.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2024.
• Uludağ, Süleyman. “Hızır”, TDV İslam Ansiklopedisi, XVII (İstanbul 1998), ss. 409-411.
• Unan, Fahri. “Taşköprülü-zâde'nin Kaleminden XVI. Yüzyılın 'İlim' ve 'Âlim' Anlayışı.” Osmanlı Araştırmaları 17 (1997): 149-264.
• Vassaf, Hüseyin. Sefine-i Evliya, Cilt 3., Çev., Ahmet Yılmaz ve Mehmet Akkuş. İstanbul: Kitabevi, 2011.
• Velikâhyaoğlu, Nazif. Sümbüliyye Tarikatı İstanbul: Çağrı Yayınları, 2000.
• Yılmaz, Ahmet. “Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXXII (İstanbul 2006), ss. 113-115.
• Sünbül, Sinan Zeynüddin Yusuf b. Ali b. Kaya Bey el-Merzifonî el-Burlevî el-Halvetî, Tezkire-i Halvetiye, Esad Efendi, 184553: 2a-39b. Süleymaniye Ktp.
• Yusuf Sünbül Sinan, Dini-Tasavvufi Eser. 1495, Türk Dil Kurumu Kütüphanesi, Arşiv No: A 117.
• Yusuf Ziyâ'ed-dîn Mahdûm. Adâbu'l-irşâd. 1485. Türk Dil Kurumu Kütüphanesi, Arşiv No: A 117.