İBN EBÎ ZEMENÎN (324-399/935-1008) VE TEFSİRDEKİ METODU

Yıl 2017, Cilt: 4 Sayı: 7, 28 - 50, 30.03.2017

Emin Cengiz

https://doi.org/10.17859/pauifd.285699

Cited By: 1

Öz

H. IV.
asırda yaşayan İbn Ebî Zemenîn (ö.
399/1008), Endülüs tefsir geleneğinin ilk dönem müfessirlerindendir. Müfessirin
Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîz adlı eseri, tebeu’t-tâbiîn âlimlerinden
olan Yahyâ b. Sellâm (ö. 200/815)’ın tefsirinin bir muhtasarı hüviyetindedir. O,
eseri ihtisar etmekle kalmamış, Yahyâ b. Sellâm’ın tefsir etmediği âyetleri
kendisi açıklamış ve birçok yerde yaptığı filolojik tahlillerle esere adeta
yeni bir boyut kazandırmıştır. Bu sayede eser, İbn Ebî Zemenîn’e nisbet
edildiği gibi Yahyâ b. Sellâm’ın tefsirinin şerhi şeklinde de anılmıştır. İbn
Ebî Zemenîn’in Endülüs coğrafyasının tefsir ilmindeki ilk temsilcilerinden
birisi olması, h. II asırda yaşayan
Yahyâ b. Sellâm’ın tefsirini ihtisar ederek günümüze ulaşmasını sağlaması ve
tefsirinde uyguladığı metot açısından tefsir geleneğinde önemli bir yere
sahiptir.

Anahtar Kelimeler

İbn Ebî Zemenîn, Yahyâ b. Sellâm, Kur’ân, Tefsir, Endülüs Tefsiri

Kaynakça

• Kur’ân-ı Kerîm
• el-‘Acûrî, Vefâ, “Nemâzec mine’l-Muellefâti’l-Medreseti bi Medârisi’l-Endulus hilâle’l-Karni’l-Hâmisi’l-Hicrî” el-İhyâ’ (Mecelletun İslâmiyyetun Câmi‘atun Tasdruhâ Râbıtatu ‘Ulemâi’l-Mağrib), Fas (Eylül 2005/1426) Sayı 24.
• el-‘Âmirî, Muhammed Beşîr, Dirâsât Hadâriyye fi’t-Târîhi’l-Endulusî, Dâru Ğaydâ’ li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1. Baskı, Amman 2012.
• el-‘Amrî, Ali Said Muhammed, el-İhtisar fi’t-Tefsîr Dirâsetun Nazariyyetun ve Dirâsetun Tatbîkiyyetun ‘alâ Muhtasar İbn Ebî Zemenîn li Tefsîri Yahyâ b. Sellâm ve el-Beğaviyyu li Tefsîri’s-Sa’lebî (Basılmamış yüksek lisans tezi), Câmi‘atu Ummu’l-Kurâ, Kulliyyetu’d-Da‘veti ve Usûli’d-Dîn, Suudi Arabistan 2004.
• el-Adnarvî, Ahmed b. Muhammed, Tabakâtu’l-Mufessirîn (Thk. Süleyman b. Salih el-Hizzî), Mektebetu’l-‘Ulûm ve’l-Hikem, 1. Baskı, Medine 1997.
• Abdullah, Hanân İbrahim, İbn Ebî Zemenîn ve Menhecuhû fi’t-Tefsîr min Hilâli İhtisârihi li Tefsîr Yahyâ b. Sellâm, (Basılmamış yüksek lisans tezi), Câmi‘atu Ummu Dermân, Hartûm 2009.
• Akyüz, Ali, “Abdürrezzâk es-San‘ânî”, DİA, İstanbul 1988.
• Atik, Kemal, “Endülüs ve Kur’ân İlimlerindeki Yeri”, Erciyes ÜİFD, Kayseri 1985.
• Brockelman, Carl, Târîhu’l-Edebi’l-‘Arabî (I-VI) (Ararçaya Çev. Abdulhalim en-Neccâr), Dâru’l-Me’ârif, 4. Baskı, Kahire 1977.
• Bulut, Ali, Erken Dönem Tefsir Mukaddimelerinin Tefsir Usûlü Açısından Değerlendi-rilmesi (Basılmamış doktora tezi), Süleyman Demirel ÜSBE. Temel İslam Bi-limleri Abd., Isparta 2009.
• Cerrahoğlu, İsmail, Yahya İbn Sallâm ve Tefsirdeki Metodu, AÜİF Yay., Ankara 1970.
• ………., Tefsir Tarihi (I-II), DİB Yay. Ankara 1988.
• ………., “Yahyâ İbn Sellâm” DİA, İstanbul 2013.
• Çakan, İ. Lütfü; Muhammed Eroğlu, “Abdullâh b. Abbas b. Abdülmuttalib”, DİA, İs-tanbul 1988.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan, “el-Müdevvenetü’l-Kübrâ”, DİA, İstanbul 2006.
• ed-Dabbî, Ahmed b. Yahya b. ‘Umeyra, Buğyetu’l-Multemis fî Târîhi Ricali’l-Endulus (I-II) (Thk. İbrahim el-Ebyârî), Daru’l-Kütübi’l-Mısrî, 1. Baskı, Kahire 1989.
• ed-Dânî, Osman b. Saîd el-Mukri’ Ebû ‘Amr, es-Sunen el-Vâride fi’l-Fiten ve Ğavâilihâ ve’s-Sâ‘ati ve Eşrâtihâ (I-VI) (Thk. Rıdâullâh b. Muhammed İdris el-Mubârekfûrî), Dâru’l-‘Âsıme, 1. Baskı, Riyad 1416.
• ed-Dâvûdî, Muhammed b. Ali b. Ahmed Şemsuddîn, Tabakâtu’l-Mufessirîn li’d-Dâvûdî (I-II) (Thk. Komisyon), Dâru’l-Kütübi’l-‘İmiyye, 1. Baskı, Beyrut 1983.
• ed-Dervîş, Muhyiddîn, İ‘râbu’l-Kur’âni’l-Kerîm ve Beyânihi (I-X), el-Yemâme, Dâru İbn Kesîr, Dâru’l-İrşâd, 3. Baskı, Beyrut 1992/1412.
• Ebû Hayyân el-Endelusî, Muhammed b. Yusuf, el-Bahru’l-Muhît (I-VIII) (Thk. Adil Ahmed, Ali Muhammed Muavviz vd.), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Baskı, Bey-rut 1993.
• Ekin, Yunus, “Endülüs Tefsir Geleneği”, Sakarya ÜİFD, Sakarya 2001, Sayı: 3.
• Emîn, Ahmed, Zuhru’l-İslâm (I-IV), Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabî, 5. Baskı, Beyrut [ts.].
• el-Estal, ‘Abdulcevâd Muhammed, Menhecu’l-İmâm Muhammed b. Ebî Zemenîn fi Tefsîri’l-Kur’âni’l-‘Azîz (Baasılmamış yüksek lisans tezi), el-Câmi‘atu’l-İslâmiyye, Gazze 2006.
• Ferrûh, Ömer, Târîhu Edebi’l-‘Arabî (I-VI), Dâru’l-‘İlmi li’l-Melâyîn, 3. Baskı, Beyrut 1992.
• Fikret, Muhammed ‘Âsıf, “İbn Ebî Zemeneyn”, Dâiretu’l-Me‘ârifi Bozorgi İslâmî (An-siklopedi), Tahran 1368.
• el-Ğâmidî, Abdullâh b. Atıyye er-Reddâd (Muhakkik), Mukaddime (İbn Ebî Zemenîn, Muntehabu’l-Ahkâm’ın içinde s. 5-81 arası), Mektebetu’l-Mekkiyye/Muessesetu’r-Reyyân, Mekke 1418.
• Hallâf, Muhammed ‘Abdulvahhâb, “el-Fakîh İbn Ebî Zemenîn ve Mahtûtatu Munteha-bu’l-Ahkâm”, Mecelletu Ma‘hedi’l-Mahtûtâti’l-‘Arabiyye, Kuveyt 1986.
• el-Hamevî, Yâkût b. Abdillâh, Mu‘cemu’l-Buldân (I-V), Dâru Sâdır, Beyrut 1977, I, 262-264.
• el-Hanbelî, Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed İbnu’l-‘İmâd, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb (I-X) (Thk. Abdulkadir el-Arnâvût, Mahmud el-Arnâvût), Dâru İbni Kesîr, 1. Baskı, Beyrut 1986.
• el-Hanefî, Zeynuddîn Kâsım b. Kutlûbuğa, es-Sikât mimmen lem Yeka‘ fi’l-Kütübi’s-Sitte (I-IX) (Thk. Şâvî b. Muhammed b. Sâlim Âli Nu‘mân), Merkezu’n-Nu‘mân, 1. Baskı, San‘a 2011
• Havle Mustafa Abdurrahman, İntikâât İbn Ebî Zemenîn et-Tefsîriyye fî Dav’i Ekvâli Eimmeti’t-Te’vîl Dirâsetun Tefsîyyetun Mukâranetun fi’l-Eczâ’ 10-12 mine’l-Kur’âni’l-Kerîm (Basılmamış yüksek lisans tezi), Câmi‘atu Ummu Dermân el-İslâmiyye Kulliyetu Dirâsâti’l-‘Ulyâ Kulliyetu Usûli’d-Dîn Kısmı’t-Tefsîr ve ‘Ulûmu’l-Kur’ân, Sudan 2012/1433.
• İbn ‘Âşûr Muhammed el-Fâdıl, Muhâdarâtu’l-Mağribiyyât (Haz. ‘Abdulkerim Mu-hammed), ed-Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, Tunus [ts.].
• İbn ‘Atiyye, Ebû Muhammed ‘Abdulhak b. Ğâlib, el-Muharreru’l-Vecîz, Dâru İbn Hazm, 1. Baskı Beyrut 2002.
• İbn ‘Ukkâşe, Ebû Abdillâh Huseyn, Mukaddimetu’t-Tahkîk (İbn Ebî Zemenîn’in Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Âzîz (I-V) adlı eserinin içinde 5-101.) (Thk. Ebû Abdillâh Huseyn b. ‘Ukkâşe ve Muhammed b. Mustafa el-Kenz), el-Fârûk el-Hadîse li’t-Tabâ‘ati ve’n-Neşr, 1. Baskı, Kahire 2002.
• İbn Battâl, Ebu’l-Hasen Ali b. Halef b. ‘Abdulmelik el-Kurtubî, Şerhu Sahîhi’l-Buhârî (I-XI) (Thk. Yâsir b. İbrahim, İbrahim İbnu’s-Sabîhî), Mektebetu’r-Ruşd, 2. Bas-kı, Riyad 2003/1423.
• İbn Beşkuvâl, Kitâbu’s-Sıla (I-III) (Thk. Şerif Ebû’l-‘Alâ el-‘Adevî), Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye 1. Baskı, Kahire 2008.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh, Riyâdu’l-Cenne bi Tahrîci Usûli’s-Sunne (Thk. Abdullâh b. Muhammed b. Abdurrahîm b. Huseyn el-Buhârî), Mektebetu’l-Ğurabâi’l-Eseriyye 1. Baskı, Medine 1994/1415.
• ………., Muntehabu’l-Ahkâm (Thk. Abdullah b. Atiyye er-Reddâd el-Ğâmidî), Mekte-betu’l-Mekkiyye/Muessesetu’r-Reyyân, Mekke 1418.
• ………., Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîz li İbn Ebî Zemenîn (I-V) (Thk. Ebû Abdillâh Huseyn b. ‘Ukkâşe, Muhammed b. Mustafa el-Kenz), el-Fârûk el-Hadîse li’t-Tabâ‘ati ve’n-Neşr, 1. Baskı, Kahire 2002.
• ………., Tefsîru İbn Ebî Zemenîn ve Huve Muhtasaru Tefsîri Yahyâ İbn Sellâm (I-II) (Thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail, Ahmed Ferîd el-Mezîdî), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut 2003.
• İbnu’l-Âbâr, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh el-Kaddâ‘î, et-Tekmile li Kitâbi’s-Sıla (Thk. Abdusselâm el-Herrâs), Dâru’l-Fikr, Beyrut 1995.
• İbnu’l-Farazî, Ebû’l-Velîd Abdullâh b. Muhammed, Târîhu ‘Ulemâi’l-Endulus (I-II) (Thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf), Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. Baskı, Tunus 2008.
• İbnu’l-Hatîb, Lisânu’d-Din, el-İhâta fî Ahbâri Ğırnâta (I-IV) (Thk. Muhammed Abdullâh Ğinân), Mektebetu’l-Hâncî, 1. Baskı, Kahire 1975.
• el-Kenûnî, Abdusselâm b. Ahmed, Muhtasaru Tefsîri Yahyâ b. Sellâm li Ebî Abdillâh Muhammed İbn Ebî Zemenîn, (Basılmış yüksek lisans tezi), Matba‘atu Altobrîs, Câmi‘atu Karaviyyîn, Tıtvân 2001.
• el-Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed İbn Ebî Bekr (ö. 671), el-Câmi‘u li Ahkâmi’l-Kur’ân (I-XXIV) (Thk. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî, Muhammed Rıdvan ‘Araksûsî), Muessesetu’r-Risâle, 1. Baskı, Beyrut 2006.
• Kandemir, M. Yaşar, “Saîd b. Müseyyeb”, DİA, İstanbul 2008.
• Karataş, Ali, “Endülüs Tefsir Geleneği ve İbn Ebi Zemenîn”, Atatürk ÜİFD, Erzurum 2013, Sayı: 40.
• Kehhâle, Ömer Rıza, Mu‘cem el-Muellifîn (I-IV), Muessesetu’r-Risâle, 1. Baskı, Beyrut 1993.
• Kesler, Muhammet Fatih, “Mücâhid b. Cebr”, DİA, İstanbul 2006.
• Komisyon, (el-Munazzamatu’l-‘Arabiyye li’t-Terbiye ve’s-Sekâfe ve’l-‘Ulûm), Mevsû‘atu A‘lâmi'l-‘Ulemâi ve'l-Udebâi’l-‘Arabi ve’l-Muslimîn, Dârü’l-Cîl, 1. Baskı, Beyrut 2006/1427.
• Köse, Saffet, “İbn Ebû Zemenîn”, DİA, İstanbul 1999.
• Kutlu, Enise, İbn Atiyye’nin el-Muharrerü’l-veciz İsimli Eserinde Kur’an İlimlerine Yaklaşımı, (Basılmamış yüksek lisans tezi), DEÜ. SBE., İzmir 2007.
• Mahlûf, Muhammed b. Muhammed b. Ömer b. Kâsım, Şeceratu’n-Nûr ez-Zekiyye fî Tabakâti’l-Mâlikiyye (I-II) (Thk. Abdulmecîd Hayâlî), Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut 2002.
• el-Mâlikî, İbn Farhûn, ed-Dîbâcu’l-Mezheb fî Ma‘rifeti A‘yâni ‘Ulemâi’l-Mezheb (I-II) (Thk. Muhammed el-Ahmedî Ebû’n-Nûr), Dâru’t-Turâs li’t-Tab‘i ve’n-Neşr, Kahire [ts.].
• el-Muğrâvî, Ebû Sehl Muhammed b. Abdurrahman, Mevsû‘atu Mevâkifi’s-Selef fi’l-‘Akîdeti ve’l-Menheci ve’l-Edeb (I-X), Mektebetu’l-İslâmiyye, 1. Baskı, Kahire 2007.
• el-Murşid, Erîc binti Osmân b. İbrahim, Tatâbuk en-Netâic et-Tasaffuh el-Mesâil es-Sarfiyye ve’n-Nahviyye fî Tefsîr İbn Ebî Zemenîn (ö. 399) Cem‘an ve Dirâseten (Basılmamış doktora tezi), Câmi‘atu İmâm Muhammed Kulliyetu’l-Luğati’l-‘Arabiyye, Riyad 2014/1435.
• Nuveyhid, Âdil, Mu‘cemu’l-Mufessirîn min ‘Asri’l-İslâm ve hatte’l-‘Asri’l-Hâdır (I-II), Muessesetu Nuveyhid es-Sakâfiyye, 3. Baskı, Beyrut 1988.
• Râdî, Muhammed Beşîr Hasan, el-Ceyşu’l-İslâmî fî ‘Asri’l-Hilâfeti’l-Endulusî, Câmi‘atu Madrîd el-Merkeziyye, Kulliyyeti’l-Cuğrâfiyye ve’t-Târîh, (Basılmış doktora tezi), Madrid 1990.
• er-Rûmî, Fehd b. Abdurrahman b. Süleyman, Menhecu’l-Medreseti’l-Endulusiyyeti fi’t-Tefsîr, Mektebetu’t-Tevbe, Suudi Arabistan 1997.
• es-Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Eybek, el-Vâfî bi’l-Vefeyât (I-XXIX) (Thk. Ahmed el-Arnavût, Tezekkî Mustafa), Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1. Baskı, Lübnan 2000.
• es-San‘ânî, Abdurrezzak b. Hemmâm, Tefsîru ‘Abdurrezzâk (I-III) (Thk. Ahmed Mu-hammed Abdûh), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut 1999.
• es-Sebtî, el-Kâdî Ebû’l-Fadl İyâz b. Musa, Tertîbu’l-Medârik ve Takrîb el-Mesâlik (I-II) (Thk. Muhammed Sâlim Haşim), Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut 1998.
• Sezgin, Fuat, Târîhu’t-Turâsi’l-‘Arabî (I-X) (Arapçaya Çev. Mahmud Fehmi Hicâzî), Câmi‘atu Melik Suud, Suudi Arabistan 1991.
• es-Suleymânî, ‘Âişe Huseyn, Kitâbu Kudveti’l-Ğâzî (Basılmış yüksek lisans tezi), Câmi‘atu Ummu’l-Kurâ, Mekke 1987.
• ………., Kudvetu’l-Ğâzî li İmâm ‘Abdillâh b. Muhammed b. ‘Abdillâh İbn Ebî Zemenîn (Yüksek lisans tezi), Câmi‘atu Ummu’l-Kurâ Kulliyeti’ş-Şerî‘ati ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, Mekke 1986-1987.
• es-Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahman, Tabakâtu’l-Mufessirîn (Thk. Ali Muhammed Ömer), Mektebetu Vehbe, 1. Baskı, Kahire 1976.
• Şelebî, Hind, Muhakkikin girişi (Tefsîru Yahyâ b. Sellâm içinde s. 7-46 arası), Ebû Ze-keriyyâ Yahyâ b. Sellâm b. Ebî Sa‘lebe et-Teymî, Tefsîru Yahyâ b. Sellâm (I-II) (Thk. Hind Şelebî), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut 1425/2004.
• Şentürk, Mustafa, “Endülüs Tefsir Kültürü”, Hitit ÜİFD, Çorum 2012, Cilt: 11, Sayı: 21.
• et-Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr, Câmi‘u’l-Beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân (I-XXIV) (Thk. Ahmed Muhammed Şâkir), Muessesetu’r-Risâle, 1. Baskı, Beyrut 2000.
• Ünver, Mustafa, Tefsirde Öteki Celâleyn’de İsrailiyyat, Sidre Yay., Samsun 2008.
• Yahyâ b. Sellâm, Ebû Zekeriyyâ b. Ebî Sa‘lebe et-Teymî (ö. 200), Tefsîru Yahyâ b. Sellâm (I-II) (Thk. Hind Şelebî), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut 1425/2004.
• ez-Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru A‘lâmi’n-Nubelâ (I-XXV) (Thk. Şu‘ayb el-Arnavût vd.), Muessesetu’r-Risâle, 11. Baskı, Beyrut 1996.
• ………., Târîhu’l-İslâm ve Vefeyât el-Meşâhîr ve’l-A‘lâm (I-XVII) (Thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf), Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. Baskı, Beyrut 2003.
• ………., el-‘İbar fi Haberi men Ğubar, (Thk. Muhammed es-Saîd b. Besyûnî Zağlûl), Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, Beyrut [ts.].
• ez-Ziriklî, Hayruddîn, el-A‘lâm (Kâmûs Terâcim) (I-VIII), Dâru’l-‘İlmi’l-Melâyîn, 15. Baskı, Beyrut 2002.