Muhammed b. Fütûh el-Humeydî (ö. 488/1095) ve Cezvetü’l-Müktebis Adlı Eserinde Râvi Değerlendirme Metodu

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 539 - 569, 31.12.2024

Hüsamettin Kaya

https://doi.org/10.17859/pauifd.1539027

Öz

Râvilerin kimliklerini ve güvenirliklerini tespit etmeyi hedefleyen ricâl ilmi, H. 3. Asırdan itibaren cerh ve ta’dil’e dair eserlerin yazılmasıyla geniş kapsamlı bir edebiyata sahip olmuştur. Bu bağlamda telif edilen çalışmalardan biri de Endülüslü muhaddis Muhammed b. Fütûh el-Humeydî’nin Cezvetü’l-Muktebis adlı eseridir. Cezvetü’l-muktebis, H. 5. asır ve öncesine ait Endülüs ricâlini konu edinen önemli çalışmalardan bir tanesidir. Bu nedenle söz konusu eserin içeriğini ve Humeydî’nin bölgesel ricâl edebiyatındaki râvi değerlendirme metodunu tespit etmek önem arz etmektedir. Bu cihetle önce Humeydî’nin ilmi kişiliği ortaya çıkarılacak daha sonra bahsi geçen eserindeki cerh ve ta’dil metodu incelenecektir. Ayrıca benimsediği metot da diğer cerh ve ta’dil âlimlerin yöntemleriyle karşılaştırılacaktır. Bu mukayese ile Humeydî’nin râvi değerlendirmesinde özgün yaklaşımlara sahip olup olmadığının tespiti de hedeflenmektedir. Bu gaye ile yapılan araştırmamızda Humeydî’nin, gerek siyasi baskılardan kaçmak gerek rihle yapmak amacıyla geldiği Bağdat’a yerleştiği ve söz konusu eserini burada telif ettiği görülmüştür. Eserinde râvilerin kimliklerinin tespitini yapmakta, onları cerh ve ta’dile de tabi tutmaktadır. Yer yer ricâl âlimlerin görüşlerine başvuran Humeydî, özgün değerlendirmeler yapmaktan da geri durmadığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

hadis, Humeydî, Cezvetü'l-muktebis, Cerh ve ta'dil, Râvi

Kaynakça

• Aşıkkutlu, M. Emin. “Bir İsnad Tenkid Yöntemi Olarak Şartlı Cerh-Ta’diller ve Uygulamadaki Sonuçlan”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2001), 49-80.
• Aşıkkutlu, M. Emin. Hadiste Rical Tenkidi -Cerh ve Ta’dil İlmi-. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1977.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
• Babanzâde, Ahmed Naim. Hadis Usûlü ve Istılahları. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2010.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef b. Sa‘d et-Tücîbî. et-Taʿdîl ve’t-tecrîh li-men harrece lehü’l-Buhârî fi’l-Câmiʿi’s-sahîh. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye,2010
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit Hatîb. el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye. Dımaşk: Muessesetü’r-risâle en-nâşirûn, 2013.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm, et-Târîhu’l-kebîr. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1477.
• Çakan, İsmail Lütfü. Hadis Edebiyatı. İstanbul: İFAV Yayınları, 12. Basım, 2013.
• Durmuş, İsmail. “Zeyil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/339-342. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Engin, Sezai. “‘Megâni’l-ahyâr fî şer-i esâm ricâli meâni’l-âsâr’ İsimli Eseri Bağlamında Aynî’nin Ricâl Tenkidi ve Edebiyatındaki Yeri”. Uluslararası Bedreddîn el-Aynî Sempozyumu ve II. Hadis İhtisas Toplantısı. 231-254. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Eren, Mehmet. “Hadis İlminde Ricâl Bilgisi ve İlk Kaynakları - II”. Dini Araştırmalar Dergisi 3/7 (ts.), 53-82.
• Gül, Recep Emin. “Hadis İlminde Cerh ve Ta’dil Mertebeleri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (2015), 362-386.
• Humeydî, Ebû Abdullah Muhammed b. Fütûh b. Abdullah. Cezvetü’l-muktebis fî zikri vülati (fî tarihi ulemai)’l-Endelüs. thk. Beşşâr Avvâd Ma’ruf - Muhammed Beşşâr Avvâd. Tunus: Darü’’l-Garbi’l-İslâmiyye, 2008.
• Irakî, Ebü’l-Fazl Zeynüddin Abdürrahim b. Hüseyin. et-Takyîd ve’l-îzâh limâ utlika ve uglika min Kitabi İbni’s-Salâh. Mısır: Daru İbn Affân, 2011.
• Irâkî, Zeyneddin Abdurrahim b. Husayn. et-Takyîd ve’l-îzâh Şerhu Mukaddimetu İbn Salah. thk. Abdurrahman Muhammed Osman. Medine: Mektebetü’s-Selefiyye, 1969.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullāh b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî. el-Kâmil fî du’afâ’ir’-ricâl. Beyrut: Benâyetü’l-merkeziyye, 1998.
• İbn Beşküval, Ebü’l-Kâsım Halef b Abdülmelik b. Mesud. Kitabü’s-Sıla fi tarihi e’immeti’l-Endelüs. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kitabi’l-Mısri, 1989.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. el-Cerh ve’t-Ta’dil. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1953.
• İbn Esir, İzzeddin Ali b. Muhammed el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-Târih. thk. Abdullah Kâdî. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1415.
• İbnü'l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullāh b. Muhammed b. Yûsuf el-Kurtubî el-Ezdî. Târîhu ʿulemâʾi’l-Endelüs. Kahire: Mektebetu hancî, 1988
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. en-Nüket ala kitâbi İbnu’s-Salah. thk. Rebi’ b. Hadi Umeyr. Riyad: Dârü’r-Raye, 1988.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Nüzhetü’n-nazar şerhi nuhbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser. Beyrut: Mektebetu’l-asriyye, 1990.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. Darü’l-fiker, 1404.
• İbn Hacer, Şihâbuddîn Ebu’l-Fadl Ahmed b. Alî. Lisânü’l-Mizan. Beyrut: Müessesetü’l-a’lamî, 1986.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Şemseddin Ahmed b Muhammed. Vefeyatü’l-a’yan ve enbau ebnai’z-zaman. Beyrut: Dâru’s-sadr, 1978.
• İbn Receb el-Hanbelî, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân. Şerhu İleli’t-Tirmizî. thk. Nureddin Itr. Dârü’l-melâh, ts.
• İbnu’s-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdirrahman eş-Şehrezurî. Ulûmü’l-hadîs. thk. Nureddin Itr. Dımaşk: Dâru’l-fiker, 1986.
• İbn Yûnus, Ebû Saîd Abdurrahmân b. Ahmed b. Yûnus b. Abdila‘lâ es-Sadefî el-Mısrî, Târîhu İbn Yûnus el-Mısrî (Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1421.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. İslâm Düşüncesinde Hadis Metodolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1. Basım, 1999. Köktaş, Yavuz - Kurt, İsmail. “İbn Hibbân’ın Kitâbü’l-Mecrûhîn’deki Ricâl Tenkit Metodu”. Turkish Studies 14/4 (2019), 713-725.
• Kuzudişli, Bekir. Hadis Tarihi. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 6. Basım, 2022.
• Martı, Huriye. “Hadis İlimlerinin Doğuşu ve Gelişimi”. Hadis. ed. Zişan Türcan. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
• Özaydın, Abdulkerim. “Cezvetü’l-Muktebis”. 7/516. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Özçelik, Fikret. Rivayet Bağlamında Ravî Tenkidi (Şartlı Cerh ve Ta’dil). İstanbul: Nida yayınevi, 2021.
• Özçelik, Fikret. Hadis Usûlünde Râvi Değerlendirme Metodu –İbn Ebî Hâtim Örneği-. İstanbul: Nida Akademi, 2020.
• Polat, Salahattin. “Cerh ve Ta’dilin Tenkidi”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1985), 221-248.
• Polat, Salahattin. Hadis Araştırmaları -tarih-usul- tenkid -yorum. Kayseri: Kimlik Yayınları, 6. Basım, 2017.
• Safedî, Salâhuddîn Halil b. Aybek. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. Beyrut: Dâru Turâsi’l-Arabî, 2000.
• Sem'ânî, Abdulkerim b. Muhammed. el-Ensâb. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cenân, 1. Basım, 1988.
• Sehâvî, Ebu’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Abdurrahman. Şerhi Elfiyyeti’l-Hadis li’l-Irakî. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1983.
• Taşköprizâde, Ahmed Efendi. Miftâhu’s-saâde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû’âti’l-ulûm. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1405.
• Uyanık, Neslihan. Ebû Abdullah Muhammed b. Fütûh el-Humeydî ve Tefsîru garîbi mâ fi’s-sahîhayn Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2023.
• Yücel, Ahmet. “Cehâletü’r-Râvi ve İlgili Terimler”. İlam Araştırma Dergisi 1/2 (1996), 145-160.
• Yücel, Ahmet. “Cerh Lafızlarından ‘Münkerü’l-Hadis’ ve Farklı Kullanımları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13-14-15 (1997 1995), 199-210.
• Yücel, Ahmet. Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi: Hicri İlk Üç Asır. İstanbul: İFAV Yayınları, 2014.
• Yıldız, Fatma. Hicrî İlk Üç Asırda Cehâlet ve Meçhul Râviler. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnavut. Müessesetü’r-risâle, 1405.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânü’l-İ’tidâl. thk. Ali Muhammed Becâvî. Beyrut: Darü’l-ma’rife, t.y.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-Muğnî fi'd-du'afâ. Katar: İdâretu ihyâi't-turâsi'l-İslâmî, 198.
• Zirikli, Hayreddin. el-A’lâm : Kamûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ min’el-Arab ve’l-müstarebîn ve’l-müsteşrikîn. Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-melâyin, 1984.