“ÂSİYÂB-I FELEK ÂHİR ÖĞÜDÜR DÂNEMİZİ”: EVLİYA ÇELEBİ’NİN SEYAHATNÂMESİ’NDE DEĞİRMENLER

Yıl 2023, , 291 - 308, 02.01.2023

Salih Başkutlu

https://doi.org/10.30794/pausbed.1132042

Öz

Değirmenlerin kökeni, Eski Çağ uygarlıklarının temel besin maddelerinden olan tahılları öğütmek için kullandıkları ilk öğütme taşlarına dayanmaktadır. Uygarlıklar gelişimlerini ilerlettikçe canlı varlıklara dayanan enerji kaynaklarının yerini su ve rüzgâr gibi doğal enerji türleri almaya başladı. En eski üretim merkezlerinden olan değirmenler Osmanlı medeniyetinin sosyal ve kültürel anlamda gelişmesine de katkı sunmuşlardır. Bu açıdan geniş imparatorluk mülkünde değirmenlere çok sık rastlanırdı. Bu rastlantının en iyi tanıklığını da seyyahlar yapmıştır. Bu seyyahlardan biri olan Evliya Çelebi (1611-1682), günümüzde Evliya Çelebi Seyahatnâmesi olarak bilinen eserinde Osmanlı coğrafyasının ayrıntılı bir panoramasını çizerken değirmenlere geniş yer ayırmıştır. Evliya Çelebi, seyahatnâmesinde el değirmenleri, at değirmenleri, su değirmenleri, yel değirmenleri, araba değirmeni ve gemi/sal değirmenlerinden sıkça söz etmiştir. Çelebi, klasik un değirmenlerinin yanı sıra ağaç işleyen bıçkı değirmenleri, yün eğiren keçe değirmenleri ve demiri döven samakov değirmenlerinden de bahsetmiştir. Bu çalışmada Evliya Çelebi’nin seyahatnâmesi ve Batılı bazı gözlemcilerin notlarından Osmanlı Devleti’ndeki değirmencilik endüstrisi incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Evliya Çelebi, seyahatnâme, değirmen, teknoloji.

“ÂSİYÂB-I FELEK ÂHİR ÖĞÜDÜR DÂNEMİZİ”: THE MILLS IN THE EVLIYA ÇELEBI’S TRAVELOGUE

Öz

The origin of mills is based on the first grinding stones that the Ancient Age civilizations used to grind grains which are one of the essential nutrients. Natural energy sorts such as water and wind began to replace energy sources based on living beings as the civilizations advanced their development. The mills, which were among the oldest producing centres, also contributed to the social and cultural development of the Ottoman civilization. In this sense, the mills were very common in the lands of the empire. The travellers were the ones who witnessed to them best. Evliya Çelebi (1611-1682), who was one of these travellers, devoted a large space to mills while he was drawing a detailed panorama of the Ottoman lands in his work which is known as the Evliya Çelebi’s Seyahatnâme today. Evliya Çelebi frequently mentioned hand mills, horse mills, water mills, windmills, car mills and ship/raft mills in his travelogue. Çelebi also claimed about the woodworking sawmills, wool-spinning felt mills and iron-forging samakov mills, in addition to the classical flour mills. The milling industry in the Ottoman State will be explored through the Evliya Çelebi’s travelogue and some Western observers in this study.

Anahtar Kelimeler

Evliya Çelebi, travelogue, flour mill, technology.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Maliyeden Müdevver (Mad. d.), nr. 7, hkm. 273, 22 Rabiulevvel 975 (26 Eylül 1568).
• Kaynak ve Araştırma Eserler
• Akgündüz, Ahmet (1990). Osmanlı Hukukuna Giriş ve Fatih Devri Osmanlı Kanunnameleri I. Kitap, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Akgündüz, Ahmet (1991). Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri: Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnameleri, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Akgündüz, Ahmet (1992). Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri: Kanuni Sultan Süleyman Devri Kanunnameleri (Merkez ve Umumi Kanunnameler 1), Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Akgündüz, Ahmet (2015). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukûkî Tahlilleri X. Kitap: IV. Murâd, I. İbrahim ve IV. Mehmed Devri Kânûnnâmeleri, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul.
• Altı, Aziz (2015). “Su Değirmenlerinden Vapur Değirmenlerine: Nehirlerde Teknolojik Bir Dönüşümün Öyküsü”, Osmanlı Devleti’nde Göller ve Nehirler Sempozyumu 2, Not Yayınları, Kayseri, 383-386.
• Altı, Aziz (2019). Balkanlarda Bektaşilik (XVII-XVIII. Yüzyıllar), La Kitap Yayınları, Ankara. Aynural, Salih (2001). İstanbul Değirmenleri ve Fırınları Zahire Ticareti 1740-1840, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Basalla, George (2013). Teknolojinin Evrimi, (Çev: Cem Soydemir), Doğu Batı Yayınları, İstanbul.
• Başkutlu, Salih (2022). “Klasikten Moderne Osmanlı Değirmenciliği”, Kadim, 3, 209-240.
• Belon, Pierre (2020). Pierre Belon Seyahatnamesi, (Çev: Hazal Yalın), Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Bilgin, Arif (2004). Osmanlı Saray Mutfağı, Kitabevi Yayınları, İstanbul.
• Evliyâ Çelebi (2006). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi I. Kitap, (Yay. Haz: Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Evliyâ Çelebi (1998). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi II. Kitap, (Yay. Haz: Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Evliyâ Çelebi (1999). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi III. Kitap, (Yay. Haz: Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Evliyâ Çelebi (2001a). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi IV. Kitap, (Yay. Haz: Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Evliyâ Çelebi (2001b). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi V. Kitap, (Yay. Haz: Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Evliyâ Çelebi (2002). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi VI. Kitap, (Yay. Haz: Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Evliyâ Çelebi (2003a). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi VII. Kitap. (Yay. Haz: Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Robert Dankoff), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Evliyâ Çelebi (2003b). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi VIII. Kitap, (Yay. Haz: Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Robert Dankoff), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Evliyâ Çelebi (2005). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi IX. Kitap, (Yay. Haz: Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Robert Dankoff), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Evliyâ Çelebi (2007). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi X. Kitap, (Yay. Haz: Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Robert Dankoff), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Faroqhi, Suraiya (1984). Towns and Townsmen of Ottoman Anatolia: Trade, Crafts and Food Production in an Urban Setting 1520-1650, Cambridge.
• Gerlach, Stephan (2006). Türkiye Günlüğü 1573-1576 1. Cilt. (Ed: Kemal Beydilli), (Çev: Türkis Noyan), Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Gerlach, Stephan (2007). Türkiye Günlüğü 1577-1578 2. Cilt. (Ed: Kemal Beydilli), (Çev: Türkis Noyan), Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Genç, Mehmet (2007). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul.
• İpşirli, Mehmet (1994). “Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Bir Eser: Kavânîn-i Osmânî ve Rabıta-i Asitâne”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 14, 9-35.
• Landels, John G. (1996). Eski Yunan ve Roma’da Mühendislik, Tübitak Yayınları, Ankara.
• Lubenau, Reinhold (2012). Reinhold Lubenau Seyahatnamesi: Osmanlı Ülkesinde (1587-1589), (Çev: Türkis Noyan), Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Mazhari, Ali (1972). Orta Çağ’da Müslümanların Yaşayışı, (Çev.: Bahriye Üçok), Varlık Yayınevi, İstanbul.
• Nicolo de Nicolai (1580). Delle Navigationi et Peregrinationi Orientali, Venetia.
• Pulaha, Selami ve Yücel, Yaşar (1993). “Derbeyan-ı Kanunname-i Osmanî”. BELGELER, 12/16, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 17-100.
• Sherwood, Andrew N.-vd. (2019). Greek and Roman Technology: A Sourcebook of Translated Greek and Roman Texts, Routledge, New York.
• Simeon, Polonyalı (2016). Polonyalı Bir Seyyahın Gözünden 16. Asır Türkiyesi, (Ed: İslam Özkan), Köprü Kitapları, İstanbul.
• Sûrname (1344). Topkası Sarayı Müzesi, İstanbul.
• Tacolla, Mariano (1972). De İngeneis, (Ed: Frank D. Prager and Gustina Scaglia), The MIT Press, Cambridge.
• Ramelli, Agostino (1588). Le diverse et Artificiose Machine, Paris.
• Storck, John-Teague, Walter Dorwin (1952). Flour for Man’s Bread: A History of Milling, University of Minnesota Press, Minneapolis.
• Xenophon (2008). Cyropaedia: The Education of Cyrus, (Translated From the Greek of: F. M. Stawell, Henry G. Dakyns), Dodo Press, New York.
• Verantii, Fausti (1595). Machinae Nouae, Venezia.
• Zonca, Vittorio (1607). Novo Teatro di Machine et Edificii, Padua.