TBMM ZÂBIT CERİDESİNE GÖRE DÖNEMİN KANUNLARINDA ASÂYİŞ VE GÜVENLİK (1920 – 1921)

Yıl 2025, Sayı: 71

Orhan Kabay

https://doi.org/10.30794/pausbed.1711613

Öz

Bu çalışmada, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin (TBMM) Birinci Yasama Yılında (23.04.1920-28.02.1921) meclis oturumlarına yansıyan “vatana ihanet”, “asker firarları”, “casusluk” ve “eşkıyalık” suçlarının önlenmesi amacıyla oluşturulan kanunlar incelenmiştir. Bu kanunlar arasında; Hıyanet-i Vataniye Kanunu, Piyade ve Süvari Sınıflarından Mürekkep Seyyar Jandarma Müfrezelerinin Teşkili Hakkındaki Kanun, Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesinin Teşkili Hakkındaki Kanun ile Firariler Hakkında Kanun yer almaktadır. 23 Nisan 1920’de açılan TBMM, otoritesini güçlendirmek için Anadolu’da yaşanan bu suçlara, oluşturulan bu kanunlarla çözüm yolları aramıştır. Bunun yanı sıra askerî teşkilat içindeki firar olaylarının yeni kanunlarla önlenmesi hedeflenmiştir. Diğer taraftan kırsal alanlardaki eşkıyalık olaylarının Seyyar Jandarma Müfrezelerinin oluşturulmasıyla önlenmesi de güvenlik alanında önemli bir gelişmeyi göstermiştir. Erkân-ı Harbiye Umumiye Reisi İsmet Bey (İnönü)'ün de öncülük ettiği Seyyar Jandarma Müfrezeleri, meclis görüşmelerinde önemini yansıtan beyanlar içermiştir. TBMM’de kazanılan askeri başarıların uluslararası alanda meşruiyet kazanması için Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesinin kurulmasının devletin egemenlik ve bağımsızlığının yabancı devletler tarafından tanınması ve kabul edilmesi anlamına geldiği belirtilmiştir. Ayrıca çalışmanın hazırlık aşamasında TBMM arşivlerindeki Zabıt Cerideleri üzerinden mebusların oturum konuşmaları analiz edilerek dönemin asayiş ve güvenliğine ayrı bir yorum getirilmiştir. Bunun yanı sıra ulusal ve uluslararası alanda birincil ve ikincil kaynaklar ile gazetelerden yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Casusluk , Eşkıyalık , Firar , Kanun , İsmet Bey , Seyyar Jandarma Müfrezeleri , Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesi , TBMM.

PUBLIC ORDER AND SECURITY IN THE LAWS OF THE PERIOD ACCORDING TO THE MINUTE RECORD OF THE GRAND NATIONAL ASSEMBLY OF TÜRKİYE (1920-1921)

Öz

This study examines the laws enacted to prevent the crimes of "treason," "military desertion," "espionage," and "banditry" that were reflected in the parliamentary sessions of the Grand National Assembly of Türkiye (TBMM) during its first legislative year (April 23, 1920–February 28, 1921). These laws include the Law on Treason, the Law on the Formation of Mobile Gendarmerie Detachments Consisting of Infantry and Cavalry, the Law on the Formation of the General Directorate of Press and Intelligence, and the Law on Deserters. The TBMM, which opened on April 23, 1920, sought solutions to these crimes occurring in Anatolia through these laws to strengthen its authority. Furthermore, new laws aimed to prevent desertions within the military organization. Meanwhile, the establishment of Mobile Gendarmerie Detachments to prevent banditry in rural areas also represented a significant development in security. Led by İsmet Bey (İnönü), Chief of the General Staff, the Mobile Gendarmerie Detachments made statements in parliamentary debates reflecting their importance. It was stated that the establishment of the General Press and Intelligence Directorate, in order to legitimize military achievements in the Turkish Grand National Assembly (TBMM) in the international arena, signified the recognition and acceptance of the state's sovereignty and independence by foreign states. Furthermore, during the preparation phase of the study, a separate analysis of the parliamentary session speeches was made using the minutes of the TBMM archives to provide a distinct perspective on the security and public order of the period. Furthermore, primary and secondary sources, as well as newspapers, were utilized from both national and international sources.

Anahtar Kelimeler

Espionage , Banditry , Escape , Law , İsmet Bey , Mobile Gendarmerie Detachments , General Directorate of Press and Intelligence , TBMM

Kaynakça

• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 1, C. 1, TBMM Ankara Matbaası, Ankara 1959.
• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 1, C. 2, TBMM Ankara Matbaası, Ankara 1981.
• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 1, C. 4, TBMM Ankara Matbaası, Ankara 1981.
• TBMM Zabıt Ceridesi Kanunlar Dergisi
• “Firariler Hakkında Kanun”, (1981). (Kabul Tarihi: 11.09.1336, Resmi Gazete Tarihi 21.02.1337 No:21), TBMM Zabıt Ceridesi Kanunlar Dergisi, C. 4, TBMM Ankara Matbaası, Ankara.
• “Hıyanet-i Vataniye Kanunu”, (1959). (Kabul Tarihi: 02.05.1336, Resmi Gazete Tarihi 07.02.1337 No:1), TBMM Zabıt Ceridesi Kanunlar Dergisi, C. 1, TBMM Ankara Matbaası, Ankara.
• “Piyade, Süvari Sınıflarından Mürekkep Olmak Üzere Jandarma Müfrezeleri Teşkili Hakkında Kanun”, (1981). (Kabul Tarihi: 07.06.1336, Resmi Gazete Tarihi 14.02.1337 No:5), TBMM Zabıt Ceridesi Kanunlar Dergisi, C. 2, TBMM Ankara Matbaası, Ankara.
• “Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesinin Teşkiline Dair Kanun”, (1981). (Kabul Tarihi: 07.06.1336, Resmi Gazete Tarihi 14.02.1337 No:6), TBMM Zabıt Ceridesi Kanunlar Dergisi, C. 2, TBMM Ankara Matbaası, Ankara.
• Takvim-i Vekâyi “Şeyhülislâm Durrizade Abdullah Efendi’nin Fetvası”, (1920). Takvim-i Vekâyi, 11 Nisan.
• İkdâm “Mustafa Kemal Atatürk’ün Bildirisi”, (1920). İkdam, 16-17 Mart.
• Vakit “ Mustafa Kemal Atatürk’ün Bildirisi”, (1920). Vakit, 17 Mart.
• Alyot, H. (2008). Türkiye’de Zabıta, Kozan Ofset, Ankara.
• Atatürk, M. K. (2021). Nutuk, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul.
• Aybars, E. (1975). İstiklal Mahkemeleri, Bilgi Yayınevi, Ankara.
• Birinci Dönem Meclis Albümü 1920 – 1923. (2022). Ed., Metin Eybeyoğlu, TBMM Basımevi, Ankara.
• Çermeli, A., Atabey H. (2002). Jandarma Genel Komutanlığı Tarihi, Asyiş ve Kolluk Tarihi İçerisinde Türk Jandarma Teşkilatı, C. 1, Kozan Ofset, Ankara.
• Devellioğlu, F. (2010). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara.
• Düstur, II. Tertip, C. 6, Matbaa-i Amire, Dersaadet 1334.
• Kafesoğlu, İ. (2010), Türk Millî Kültürü, Ötüken Yayınları, İstanbul.
• Kınross, L. (2020). Atatürk, Çev., Necdet Sander, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul.
• Köstüklü, N. (2013). Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Araştırmaları, C. 1, Çizgi Kitabevi, Konya.
• Lewıs, B. (2021), Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev., Boğaç Babür Turna, Arkadaş Yayınevi, Ankara.
• Parlatır, İ. (2006). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınevi, Ankara.
• Selvi, H., Cırık, B. (2020), Millî Mücadelede TBMM’ye Anadolu’dan Çekilen Telgraflar, TBMM Basımevi, Ankara.
• Tekir, S. (2020). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Jandarma, Kuruluş Teşkilat ve Mücadele (1903-1938), Timaş Yayınları, İstanbul.
• Tongur, H. (2016). Türkiye’de Genel Kolluk, Polis Akademisi Yayınları, Ankara.
• Tosun, U. U. (2019). Millî Mücadele Döneminde Asker Firarileri Sorunu, Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Erzurum.
• Türk İstiklâl Harbi Serisi-Batı Cephesi. (1999). C. 2, Ks. 2, Genelkurmay Basımevi, Ankara.
• Türkçe Sözlük. (1998). Haz. İsmail Parlatır, vd., Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Zürcher, E. J. (2021). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Arı, K. (2014). “İstiklal Harbi’nde Türk Ordusunun Yapılanması ve Düzenli Orduya Geçiş”, Türk İstiklal Harbi’nde Kuvayımilliye, Düzenli Ordu ve Cepheler (16 Mayıs 2014), Yay, Kurulu, Ali Bal, vd., Genelkurmay Basımevi, Ankara, s. 1-12.
• Arslan, U. (2021). “Vatana İhanet Kavramı ve Suçu”, Necmettin Erbakan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 4, S. 1, s. 47-84.
• Arvas, M. Ü. (2023). “Türk Basın Tarihi Açısından Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi Künye Albümünün Yeri ve Önemi" Türk Basın Tarihini Yeniden Düşünmek, 2. Oturum, s. 133-151.
• Avcı, M. (2016). “Osmanlı Hukukunda Cezaların Tasnifi”, II. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri, Yay. Haz. Fethi Gedikli, C. 1, Oniki Levha Yayınları, İstanbul, s. 639-655.
• Aybars, E. (2021 ). “Hıyanet-i Vataniye (Vatana İhanet) Kanunu (29 Nisan 1920)”, Atatürk Ansiklopedisi, s. 1-3.
• Bal, R. (2021). “Kuva-yı Milliye’den Düzenli Orduya Geçiş Süreci Gelişmeleri ve Birinci İnönü Savaşı’na Etkileri”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 21, S. Özel Sayı, s. 25-42.
• Balcıoğlu, M. (2011). “Direnen Millet – Millî Mücadele: Ya İstiklal Ya Ölüm”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Yay. Haz. Durmuş Yalçın, vd., C. 1, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, s. 166-366.
• Bardakoğlu, A. (1995). “Eşkıya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 11, İstanbul, s. 463-466.
• Bozkurt C. (2019), “Osmanlı Arşiv Belgelerinde Nili Casusluk Örgütü”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S. 99, s. 1-30.
• Bozkurt, A. (2014). “I. Dünya Savaşı Başlarında Osmanlı Devleti’nde Casusluk Faaliyetleri ve Güvenlik Algısı 1914-1915”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 36, s. 1-44.
• Bozkuş, Y. D. (2018). “Milli Mücadele Dönemi’nde İstihbarat ve Casusluk Faaliyetlerinde Gayrimüslimler”, Miras ve Değişim: Osmanlı’ndan Cumhuriyet’e Jandarma, Ed., İsmail Hakkı Demircioğlu, vd., Berikan Yayınevi, Ankara, s. 363-372.
• Çağlak, A. (2023). “Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-İ Umumiyesinin Açık Kaynak ve Kapalı Kaynak İstihbaratı Çalışmaları”, Belgi Dergisi, C. 26, s. 25-43.
• Çankaya, Ö. (2019). “Millî Mücadele Dönemi’nde Asker Firarileri”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 29, s. 175-203.
• Dinçer, H. (2012). “TBMM’nin Açılması ve Yeni Türk Devletinin Kuruluşu”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ed., Temuçin Faik Ertan, Siyasal Kitabevi, Ankara, s. 115-124.
• Evsile, M. (2017). “Milli Mücadele Sırasında Cephe Gerisinde Güvenlik Problemleri”, Osmanlı’dan Günümüze Eşkıyalık ve Terör, Ed., Osman Köse, İlkadım Belediyesi Kültür Yayınları No:12, Samsun, s. 491-505.
• Geçikli, R. M., Koçak, D. (2022). “TBMM’nin Açılış Sürecinde Siyasi Yapılanma (Mart-Mayıs 1920)”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 1, Sayı: 68, s. 111-119.
• İlgürel, M. (1995). “Osmanlıda Eşkıyalık Hareketleri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 11, İstanbul, s. 466-469.
• Kabay, O. (2025). “Kültür ve Medeniyet Kavramlarının Anlam Farklılığı Üzerine Değerlendirme”, Culture and Civilization, Sayı: 8, s. 28-35.
• Kapçı, H. Z. (2019), “Matbuat ve İstihbarat Umum Müdürlüğü’nün İstihbarat Çalışmaları Üzerine Bir Değerlendirme” The Journal of Academic Social Science Studies, C. 3, S. 33, s. 261-278.
• Koçer, D. N. (2019). Türkiye’de “Kamu Diplomasisinin Kurumsallaşması: Matbuat İdaresi’nden İletişim Başkanlığı’na” Konya Sanat, C. 2, s. 87-102.
• Küçük, C. (2020), “Milli Mücadele”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 30, Ankara, s. 76-83.
• Özgün, Cihan. (2018). “Osmanlı Devleti’nde Jandarma Kuvvetlerinin Eşkıya ve Çeteleri Takip Etme Yöntemleri”, Miras ve Değişim: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Jandarma, Ed. İsmail Hakkı Demircioğlu, vd., Berikan Yayınevi, Ankara, s. 177-204.
• Sarı, M. (2015). “Birinci Dünya Savaşı’nda Batı Anadolu’da Rumların Casusluk ve Çetecilik Faaliyetleri”, Hıstory Studıes Internatıonal Journal Of Hıstory, C. 7, S. 1, s. 175-189.
• Şengül, H. (2020). “Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Çıkardığı İlk Kanunlardan Hıyanet-i Vataniye Kanunu ve Uygulamaya Konulması”, Vakanüvis - Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 5, S. TBMM’nin 100. Yılı Özel Sayısı, s. 152-179.
• Turan, Ş. (2020). “Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938) Hayatı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 31, Ankara, s. 310-331.
• Uslu, D. (2018). “Ahmet Ağaoğlu Yönetiminde Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i Umûmiyesi” XVIII. Türk Tarih Kongresi, C. 9, s. 171-180.
• Yazıcı, N. (2010). “Takvim-i Vekâyi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 39, İstanbul, s. 490-492.
• Çankaya, Ö. (2018), Milli Mücadele Döneminde Asker Firarileri, (Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi.
• Hepkon, Z. (2008). Kemalist İdeolojinin Oluşumunda Kitle İletişim Araçlarının Rolü: Matbuat ve İstihbarat Müdiriyet-i Umumiyesi 1920-1931. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• https://hukukbook.com/matbuat-ve-istihbarat-mudiriyeti-umumiyesi-teskiline-dair-kanun