İdeoloji Kavramının Spinoza’daki Kökenleri Üzerine Bir Deneme

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 30 - 42, 26.03.2025

Cihan Palancı

https://doi.org/10.30586/pek.1584045

Öz

Spinoza ideoloji kavramının yaratıcısı ya da isim babası değildir. Bununla birlikte o, kavram ortaya çıkmadan çok önce ideolojinin iktidarlar tarafından nasıl pratikleştirildiğini ayrıntılarıyla ortaya koymuştur. Makalenin temel sorunsalı da bu anlamıyla bu praksisin izini sürmektir. Etika’da Spinoza, insan ontolojisi üzerine bir serimleme yaparak onun bilişsel kudretinin eksiklikleri ile ilgili görüşlerini paylaşır. Spinozaya göre insanlar kozmosun düzeninin işleyişiyle ilgili eksik bir bilgiye sahiptirler ve bu eksik bilgi ile öncelikle gündelik yaşamlarının akışını gerekçelendirmeye çalışırlar. Onlar olayların nedenselliklerini tersinir bir biçimde inşa edip ereğe dönüşen şeyleri arzulamayı bu zincirlenişin merkezine koyarlar. Bu ereksellik yanılsaması bir süre sonra genelleşir ve insanda “olana gaye arama” güdüsünün biricik sebebi haline gelir. İnsan artık tüm evrenin merkezindedir ve etrafındaki her şey onun için yaratılmıştır. İnsan bununla da yetinmez ve kendi kudretini aşan, kendi suretinden bir Tanrı yaratır ve eksik kudretiyle anlam veremediği her şeyin sebebi olarak Tanrı’yı işaret eder. Sonuçta korku duygusuna eşlik eden tüm bu imgeselllikler iktidarlar için bulunmaz bir fırsattır. Spinoza bu aşamada özellikle Teolojik-Politik İnceleme eserinde ideolojik işleyişin tüm veçhelerini somutlar ve önümüze ideolojinin çok katmanlı bir haritasını koyar.

Anahtar Kelimeler

Spinoza, İdeoloji, Etika, Teolojik-Politik İnceleme

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Destekleyen Kurum

Destekleyen herhangi kurum yoktur.

An Essay on the Origins of the Concept of Ideology in Spinoza

Öz

Spinoza is not the creator or the namesake of the concept of ideology. However, long before the emergence of the concept, he revealed in detail how ideology was put into practice by the rulers. In this sense, the main problematic of the article is to trace this praxis. In Ethics, Spinoza shares his views on the shortcomings of human cognitive power by expounding on human ontology. According to Spinoza, humans have an incomplete knowledge of the functioning of the order of the cosmos, and with this incomplete knowledge they primarily try to justify the flow of their daily lives. They construct the causality of events in a reversible way and put the desire for things that become ends at the centre of this chain. After a while, this illusion of causality becomes generalised and becomes the sole cause of the human impulse to ‘seek a purpose for what is’. Man is now at the centre of the whole universe and everything around him is created for him. Man is not satisfied with this and creates a God in his own image, who transcends his own power, and points to God as the cause of everything that he cannot make sense of with his incomplete power. As a result, all these imaginaries accompanying the feeling of fear are a unique opportunity for the rulers. At this stage, Spinoza embodies all aspects of ideological functioning, especially in his Theological-Political Treatise, and puts before us a multi-layered map of ideology.

Anahtar Kelimeler

Spinoza, Ideology, Ethica, Theological-Political Treatise

Etik Beyan

I declare that this study is an original study; that I have acted in accordance with the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I declare that if at any time a situation contrary to this statement I have made regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

Destekleyen Kurum

There is no supporting organization.

Kaynakça

• Akal, C, B. (2016). Varolma Direnci ve Özerklik. Ankara: Dost Kitabevi.
• Althusser, L. (2000). Özeleştiri Öğeleri. İstanbul: Belge Yayınları. Çev. L. Targu.
• Althusser, L. (2013). Tek Materyalist Gelenek: Spinoza. Çev. C, B. Akal. E. Canaslan & C, B. Akal. (Ed). Marx’tan Spinoza’ya, Spinoza’dan Marx’a: Güncel Müdehaleler içinde. Ankara: Dost Kitabevi. 173-191.
• Balibar, E. (2016). Spinoza ve Siyaset. İstanbul: Otonom Yayıncılık. Çev. S. Soyarslan.
• Baştürk, E. (2018). “İdeolojinin Psikanalizi” ya da Althusser Spinoza’da Ne Keşfetti? Teorik Bakış Dergisi, 12, 107-128.
• Bottici, C. (2015). Başka Bir Aydınlanma: Spinoza’da Mit ve İmgelem. Vire Verita Dergisi, 2, 130-155. Çev. N. Karataş.
• Capleston, F. (1996). Spinoza. İstanbul: İdea Yayınevi. Çev. A. Yardımlı.
• Deleuze, G. (2000). Spinoza Üzerine On Bir Ders. Ankara: Öteki Yayınevi. Çev. U. Baker.
• Deleuze, G. (2013). Spinoza ve İfade Problemi. İstanbul: Norgunk Yayıncılık. Çev. A. Nahum.
• Matheron, A. (2023). Spinoza’da Birey ve Topluluk. İstanbul: Otonom Yayıncılık. Çev. E. Durmuş.
• Spinoza, B. (2011). Etika. Ankara: Dost Kitabevi. Çev. H. Z. Ülken.
• Spinoza, B. (2014). Mektuplar. Ankara: Dost Kitabevi. Çev. E. Ayhan.
• Spinoza, B. (2016). Teolojik-Politik İnceleme. Ankara: Dost Kitabevi. Çev. C, B. Akal & R. Ergün.
• Y. Yovel. (2013). Marx’ın Ontolojisi ve Spinoza’nın İçkinlik Felsefesi. Çev. E. Ayhan. E. Canaslan & C, B. Akal. (Ed). Marx’tan Spinoza’ya, Spinoza’dan Marx’a: Güncel Müdehaleler içinde. Ankara: Dost Kitabevi. 279-291.