Kalkolitik Çağ’da Elmacıktepe Höyüğü’nün (Bafra Ovası, Samsun) Ana Hatları

Yıl 2025, Cilt: 3 Sayı: 6, 273 - 287, 25.09.2025

Cahide Gizem Özbilgin , Atila Türker , Semih Yaşar Çizikci

https://doi.org/10.56170/propontica.1708008

Öz

Bu makale, Bafra Ovası’nda 2017-2019 yılları arasında yürütülen arkeolojik
yüzey araştırmaları sırasında incelenen Elmacıktepe Höyüğü’ndeki Kalkolitik Çağ
buluntularına odaklanıyor. Elmacıktepe, çapı ve yüksekliğiyle, Karadeniz Bölgesi’nin en büyük höyüklerinden biridir. Yüzey araştırması daraltılmış alan yöntemiyle
yapılmış, böylece keramik ve küçük buluntular bakımından Kalkolitik Çağ’ın
höyüğün batı yamacında yoğunlaştığı anlaşılmıştır. Keramiklerde yerel özellikler
baskındır ve çoğu koyu yüzlü perdahlı ve perdahsız mallar grubuna aittir. Bunlara
açık/koyu kahve ve kırmızı tona sahip yüzeyi renkli mallar takip eder. Kap formları
çanak ve kaselerden, bazıları mahmuz kulplu, kısa boyunlu ve boyunsuz çömleklere
kadar çeşitlenir. Koyu zemin üzerine beyaz boya, çizi ve kazıma ile kabartma
yöntemiyle yapılan bezemeler, Anadolu’nun Orta ve Batı yarısıyla Kalkolitik Çağ
etkileşimini gösteren en bariz unsurları yansıtırlar. Ayrıca yerleşmenin kültürel
etkileşim veya ortak üretim anlayışına sahip olduğunu da göstermektedir. Küçük
buluntular taş ağırlık, taş keserler, mermerden bilezik parçası ve uç, öğütme taşları,
yontma taş topluluğu ile pişmiş bikonik toprak sapan taşlarından ibarettir. Ancak
höyüğün konumu ve bulunan taş aletler, bölgede çatışmalı bir sürecin yaşanmış
olabileceğini düşündürmektedir. Bölgede üretim ve geçim çeşitliliğini ve etkileşimleri
yansıtan bütün bu buluntular, Bafra Ovası’ndaki Elmacıktepe’nin Orta ve
Geç Kalkolitik Çağ’da önemli bir yerleşim olduğunu göstermektedir. Karadeniz ve
Kalkolitik Çağ araştırmaları için taşıdığı potansiyel dikkate alındığında sistematik
kazı hedefleri arasına Elmacıktepe Höyüğü’nün dahil edilmesi gerektiği stratejik
bir öneme sahiptir.

Anahtar Kelimeler

Anadolu , Karadeniz , Bafra Ovası , Kalkolitik Çağ , Elmacıktepe , Yüzey Araştırması

Outline of Elmacıktepe Mound (Bafra Plain, Samsun) in the Chalcolithic Age

Öz

ABSTRACT
This article focuses on the Chalcolithic finds uncovered at the Elmacıktepe
Mound, examined during the archaeological surface surveys conducted in the Bafra
Plain between 2017 and 2019. With its diameter and elevation, Elmacıktepe is
one of the largest mounds in the Black Sea Region. The surface survey employed a
restricted area method, which revealed that Chalcolithic ceramics and small finds
were concentrated on the western slope of the mound. The ceramic assemblage is
dominated by local characteristics, primarily consisting of dark-faced burnished
and unburnished wares. These are followed by vessels with light/dark brown and
red surface colors. Vessel forms range from bowls and dishes to jars, some featuring
lug handles, short necks, or no necks at all. Decorations executed in white paint on
dark backgrounds, as well as incised and excised relief motifs, represent the most
conspicuous indicators of interaction with Central and Western Anatolia during
the Chalcolithic period. This also suggests that the settlement may have participated
in cultural exchanges or shared production traditions. Small finds include
stone weights, stone adzes, a marble bracelet fragment and blade, grinding stones,
a chipped stone assemblage, and terra-cotta biconical sling bullets, all recovered
from the western slope. However, the site’s location and the presence of stone tools
suggest that a period of conflict may have occurred in the region. Together, these
findings reflecting diversity in production, subsistence strategies, and cultural interaction
demonstrate that Elmacıktepe was a significant settlement in the Middle
and Late Chalcolithic periods. Given its potential for Black Sea and Chalcolithic
studies, including Elmacıktepe among the targets of systematic excavation would
be of strategic importance.

Anahtar Kelimeler

Anatolia , Black Sea , Bafra Plain , Chalcolithic Age , Elmacıktepe , Surface Survey.

Kaynakça

• Akgül 2012, Akgül, H. Ç., “Looking to the West: The Late Chalcolithic Red-Black Ware of the Upper Euphrates Region”, Origini, XXXIV, 97-109.
• Akgül 2020, Akgül, H. Ç., “Late Chalcolithic Anatolian fruit-stands: Significance, function and cultural Interactions”,Pathways through Arslantepe Essays in Honour of Marcella Frangipane, (eds. F. B. Restelli - A. Cardarelli -G. M. Di Nocera - L. Manzanilla - L. Mori - G. Palumbi - H. Pittman), Nature Publishing Group, Rome, 85-97.
• Alkım 1974, Alkım, U. B., “Tilmen Höyük Kazısı ve Samsun Bölgesi Araştırmaları 1972”, TürkArkDerg, XXI(2), 23-30.
• Alkım et al. 1988, Alkım, U. B. - Alkım, H. - Bilgi, Ö., İkiztepe I. Birinci ve İkinci Dönem Kazıları / The First and Second Seasons’ Excavations (1974-1975), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Bamyacı 2018, Bamyacı, A. O., “Kalkolitik Gülpınar Taş Ağırlıklarının İşlevine Yönelik Öneriler”, TÜBA-AR, 23, 11-27. https://doi.org/10.22520/tubaar.2018.23.001
• Baysal et al. 2015, Baysal, E. - Baysal, A. - Türkcan, A. U. - Nazaroff, A., “Early specialized production? A chalcolithic stone bracelet workshop at Kanlıtaş, Turkey”, OJA, 34(3), 235-257. https://doi.org/10.1111/ojoa.12057
• Caymaz 2013, Caymaz, T., “Yeni Veriler Işığında Orta Batı Anadolu Kalkolitik Çağı Kültürü”, Arkeoloji Dergisi, XVIII, 39-112.
• Chataigner et al. 1988, Chataigner, C. - Poidevin, J.L. - Arnaud, N.O.,“Turkish Occurrences of Obsidian and Use by Prehistoric Near East from 14,000 to 6000 BP”, Journal of Volcanology and Geothermal Research, 85, 517-537.
• Dönmez 2000, Dönmez, Ş., İlk Tunç Çağı II Öncesi Orta Karadeniz Bölgesi’nin Kültürel Gelişimi (İkiztepe Çanak- Çömleği ile Küçük Eserleri Işığında), (Unpublished PhD Thesis), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Dönmez 2002, Dönmez, Ş., “1997-1999 Yılları Yüzey Araştırmalarında İncelenen Samsun-Amasya İlleri İÖ 2. Bin Yılı Yerleşmeleri”, Belleten, LXV(244), 873-904.
• Dönmez 2006, Dönmez, Ş., “Orta Karadeniz Bölgesi’nin İlk Tunç Çağı II Öncesi Kültürel Gelişimi Üzerine Yeni Gözlemler / Recent Observations on the Cultural Development of the Central Black Sea Region before the Early Bronze Age II”, Yerleşim Arkeolojisi Serisi 1 / Settlement Archaeology Series 1: Karadeniz Araştırmaları Sempozyum Bildirileri / Black Sea Studies Symposium Proceedings, (eds. B. Erciyas - E. Koparal), Ege Yayınları, İstanbul, 63-88 / 89-98.
• Erdal 2010, Erdal, Y. S.,“İkiztepe Yerleşimi Işığında Orta Karadeniz Bölgesi İnsanlarının Antropolojik Yapısı”, Anadolu Araştırmaları, XIX(1), 41-63.
• Erdoğu – Çevik 2020, Erdoğu, B. - Çevik, Ö., “Kıyı Batı Anadolu’nun Kronolojisi ve Terminolojisinin Yeniden Değerlendirilmesi”, Arkeoloji Dergisi, XXV, 45-66.
• French 2005, French, D., Canhasan Sites 2: Canhasan I: The Pottery, British Institute at Ankara, Monograph Series 32, London.
• Frankfort 1939, Frankfort, H., Cylinder Seals: A Documentary Essay on the Art and Religion of the Ancient Near East, MacMillian and Co., London.
• Herch 1981, Herch, T. L., Grinding stones and food processing techniques of the neolithic societies of Turkey and Greece: Statistical experimental and ethnographic approaches to archaeological problem-solving, University Microfilms International, Ann Arbor, Michigan.
• Koşay - Akok 1957, Koşay, H. Z. - Akok, M., Ausgrabugen von Büyük Güllücek Ausgeführt durch die Türkische Historische Gesellchaft Vorbericht über die Arbeiten von 1947 und 1949, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Lamb 1954, Lamb, W., “The Culture of North-East Anatolia and Its Neighbours”, AnatSt, IV, 21–32.
• Garstang 1953, Garstang, J., Prehistoric Mersin Yumuk Tepe in Southern Turkey, The Clarendon Press, Oxford.
• Godon - Özbudak 2019, Godon, M. - Özbudak, O., “Early Chalcolithic Pottery from Tepecik-Çiftlik and Gelveri, Central Anatolia: From Local to Supra-Regional Ceramic Style”, Anatolia Antiqua, XXVII, 33-49. https://doi. org/10.4000/anatoliaantiqua.746
• Meriç 2022, Meriç, G. N., Samsun Bölgesi Sapan Taşları, (Unpublished Master’s Thesis), Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun.
• Řídký et al. 2025, Řídký, J. - Doležalová, K. - Pilař, D. - Çaylı P. - Demirtaş, I. - Gülçur, S., (2025). “Behind the wall: Macrolithic artifacts as testing tools for activities and social structure on a middle chalcolithic site in Central Anatolia”, PLOS ONE, 20(4), e0319698. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0319698
• Rova 2017, Rova, E., “The Ninevite 5 Culture at Nineveh”, Nineveh, the Great City. Symbol of Beauty and Power (Papers on Archaeology of the Leiden Museum of Antiquities 13), (eds. L. Petit - B. D. Morandi), Sidestone Press, Leiden.
• Schoop 2005, Schoop, U.-D., Das anatolische Chalkolithikum: Eine chronologische Untersuchung zur vorbronzezeitlichen Kultursequenz im nördlichen Zentralanatolien und den angrenzenden Gebieten, Grenzach-Wyhlen, Remshalden.
• Stroulia et al. 2022, Stroulia, A. - Tounas, P. - Robitaille, J. - Hondroyanni-Metoki, A. - Kouziakıs, Z. - Wardle, K. - Theodoropoulou, T., “Fishing, Weaving, Matting: Debating the Function of Notched Cobbles in Neolithic Greece”, Journal of Neolithic Archaeology, 24, 15-46. https://doi.org/10.12766/jna.2022.2
• Türker 2017, Türker, A., “Samsun Bölgesi Arkeolojik Yüzey Araştırması 2015 Yılı Çalışmaları: İlkadım ve Canik Lokaliteleri”, Araştırma Sonuçları Toplantısı, 34(1), 391-416.
• Türker 2021, Türker, A., “Karadora: Bafra Ovası’nda Yeni Bir Prehistorik Lokalite”, Cedrus, IX, 1-19. https://doi. org/10.13113/CEDRUS.202101
• Türker - Tırıl-Özbilgin 2022, Türker, A. - Tırıl-Özbilgin, C. G., “Samsun Kıyı Kesimi 2019 Yılı Arkeolojik Yüzey Araştırması Raporu”, 2019-2020 Yılı Yüzey Araştırmaları, 1. Cilt. (ed. C. Keskin), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 193-210.
• Türker - Tırıl-Özbilgin 2025, Türker, A. - Tırıl-Özbilgin, C. G., “Suggestions on The White Paint Decorated Ware Tradition of the Samsun Region And Its Spread in Light of New Evidence”, OLBA, XXXIII, 51-77.
• Türker et al. 2019; Türker, A. - Çizikci, S. Y. - Tırıl, C. G., “Samsun Bölgesi Post-Neolitik Dönem Arkeolojik Yüzey Araştırması 2017 Yılı Çalışma Raporu”, Araştırma Sonuçları Toplantısı, 36(1), 213-236.
• Türker et al. 2023, Türker, A. - Sürül, K. - Tırıl-Özbilgin, C. G., Meriç, G. N., “Dombalaktepe Kazısı 2021: Başlangıç Raporu ve İlk Sonuçlar”, Kazı Sonuçları Toplantısı, 42(1), 253-268.
• Wagner - Öztunalı 2000, Wagner, G. A. - Öztunalı, Ö., “Prehistoric Cooper Sources in Turkey”, (Der Anschnitt, Beiheft 13), Anatolian Metal I, 31-67.
• Yalçın 2016, Yalçın, Ü., “Steingeräte”, Prähistorische Kupfergewinnung in Derekutuğun, Anatolien Band 1: Montanarchäologische Forschungen in den Jahren 2009-2011, Ein Vorbericht, (eds. Ü. Yalçın - Ö. İpek), (Der Anschnitt, Beiheft 30), Bochum, 53-54.
• Yener 2021, Yener, K. A., Göltepe Excavations Tin Production at an Early Bronze Age Mining Town in the Central Taurus Mountains, Turkey, INSTAP Academic Press, Philadelphia, Pennsylvania.