H. S. Arel’in Türk mûsikîsine bakışında ütopyacılık, Garpçılık ve Türkçülüğün yeri

Yıl 2018, Cilt: 6 Sayı: 2, 1853 - 1873, 30.12.2018

Okan Murat Öztürk

Öz

Türk müziğinin bugünkü teori, icra ve eğitiminin gelişiminde en belirleyici role sahip olan H. S. Arel, bu makalede, Türk mûsikîsine yaklaşımında öne çıkan ütopyacı, Garpçı ve Türkçü söylemleri üzerinden, eleştirel bir değerlendirmeye tabi tutulmaktadır. Buradaki ana amaç, bu üç yönelimin, kültürel konumlanış ve ideoloji bakımından Arel’in söylemlerinde nasıl şekillendiğini tespit etmektir. Arel’in Türk mûsikîsi üzerine yazılarının önemli bir kısmı, bizzat kendisinin sahibi olduğu popüler mecmualarda yayınlanmıştır. Bu yazılarda kullanmayı tercih ettiği söylemlere göre o, her şeyden evvel bir ütopyacıdır. Türk mûsikîsinin kendi zamanındaki ‘tecelliyat’ından açıkça rahatsızdır. Arel, ‘başka bir âlem’e mahsus bir Türk mûsikîsi hayaline sahiptir. İkinci temel yön, onun Garpçılığıdır. Tipik bir Jön Türk olarak Arel’in medeniyet anlayışı tamamen Batı-merkezcidir. Söylemlerinde, tekâmül, terakki ve inkişaf kavramlarını ısrarla kullanmaya özel bir önem vermektedir. Üçüncüsü, söylemleri açısından en zayıf vurguya sahip olan Türkçülük yönüdür. Arel’in Türkçülüğü, dönemindeki siyasi milliyetçiliklerden bütünüyle uzaktır ve hemen tamamen ‘dilde sadeleşme’ye taraftar olmakla sınırlıdır. Sonuçta Arel, sadece, Garplılaştırmak suretiyle terakki ettirilebilecek ütopik bir Türk mûsikîsine ilgi göstermiştir. Bu nedenle de Arel’in Türk mûsikîsiyle ilgili söylemleri, ütopyacılıkla özdeş Garpçılık ve kendi kuşağındaki siyasi Türkçülüklerle ilgisi bulunmayan dil milliyetçiliği temelinde şekillenmiştir.

Anahtar Kelimeler

arel, türk mûsikîsi, ütopyacılık, garpçılık, türkçülük, söylem

Kaynakça

• Ahmetoğlu, S. (2010). İttihatçı aktüaliteden kitlesel popülariteye: Şehbâl Mecmuası (1909-1914). İstanbul: Libra Yayınları.
• Akçoraoğlu, Y. (2009). Türk yılı 1928. (A. Tekin ve A. Z. İzgöer, Ed.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Akçura, Y. (2008). Türkçülüğün tarihi. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Aksoy, B. (2008). Geçmişin mûsikî mirasına bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları. Al-Taee, N. (2010). Representations of the orient in western music: Violence and sensuality. Surrey: Ashgate Publishing.
• Arel, H. S. (1911). Mûsikîmizin terakkisinden nevmid mi olacağız?, Şehbâl 35, 211.
• Arel, H. S. (1948). Türk musikisi nasıl ilerler?, Musiki Mecmuası 1, 3-5.
• Arel, H. S. (1949). Niçin Türk musikisine taraftarım?, Musiki Mecmuası 11, 3-5. Arel, H. S. (1954). Bu bir başka âlem 5, Musiki Mecmuası 81, 259–260.
• Arel, H. S. (1964). Türk musikisi üzerine iki konferans. Ed. M. K. Özergin. İstanbul: İleri Türk Musikisi Konservatuarı Yayını.
• Arel, H. S. (1969). Türk musikisi kimindir? İstanbul: M.E.B. Devlet Kitapları. Aristoteles. (2018). Retorik. (M. Doğan, Çev.) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ataman, B. ve Pekman, C. (2013). A champion of printing quality in the Ottoman Turkish press of the Second Constitutional Period: Şehbal Journal. Roper (Ed.). Historical aspects of printing and publishing in languages of the Middle East (ss. 231-243). Leiden: Brill Publishing.
• Ayas, O. G. (2018). Bir kültür miti olarak Hüseyin Sadettin Arel’in Türk müzik tarihi anlatısı. F. Turan ve diğ. (Ed.ler). 2017 Arel Sempozyumu bildirileri (ss. 55-76). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Bauman, Z. (2014). Küreselleşme: Toplumsal sonuçları. (A. Yılmaz, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Baysal, O. (2018). Hüseyin Sadettin Arel’in tarih anlatısında ‘Eski Yunan Müziği’. F. Turan ve diğ. (Ed.ler). 2017 Arel Sempozyumu bildirileri (ss. 89-116). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Behar, C. (1987). Klasik Türk musikisi üzerine denemeler. İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Bora, T. (2003). Türk sağının üç hali. İstanbul: Birikim Yayınları.
• Bora, T. (2017). Cereyanlar: Türkiye’de siyasi ideolojiler. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Cook, N. ve Everist, M. (Ed.). (2001). Rethinking music. Oxford: Oxford University Press.
• Cevher, H. (2018). Hüseyin S. Arel’in İzmir güncesi. F. Turan ve diğ. (Ed.ler). 2017 Arel Sempozyumu bildirileri (ss. 133-142). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Çakır, A. (2014). Söylem analizi: Ne demek istiyorsun? Konya: Palet Yayınları. Çelik, H. ve Ekşi, H. (2013). Söylem analizi. Eğitim Bilimleri Dergisi, 27, 99-117.
• Çoban, B. (Ed.). (2015). Söylem ve ideoloji. İstanbul: Su Yayınevi.
• Dickson, D. R. (1998). The tessera of Antilia: Utopian brotherhoods & secret societies in the early seventeenth century. Leiden: Brill Publishing.
• Dijk, T. V. (1998). Ideology: A multidiscplinary introduction, London: Sage. Elias, N. (2015). Uygarlık süreci C. 1. (E. Ateşman, Çev.). İstanbul: İletişim Yayıncılık.
• Ferguson, N. (2012). Uygarlık: batı ve ötekiler. (N. Elhüseyni, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Foucault, M. (1999). Bilginin arkeolojisi. (V. Urhan, Çev.). İstanbul: Birey Yayıncılık.
• Gee, J. P. (2005). An introduction to discourse analysis: theory and method. New York: Taylor and Francis.
• Gelbart, M. (2007). The invention of ‘folk music’ and ‘art music’: emerging categories from Ossian to Wagner. Cambridge: Cambridge University Press.
• Gökalp, Z. (1987). Türkçülüğün esasları. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güler, R. (2006). Tanzimat’tan II. meşrutiyet’e ‘medeniyet’ anlayışının evrimi. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Gündüz, M. (2008). II. Meşrutiyet ideolojilerinde sosyoloji ve geleceğin toplum tasavvuru. Doğu Batı Düşünce Dergisi, 45, 149-170.
• Hall, S. (2017). Temsil: kültürel temsiller ve anlamlandırma uygulamaları. (İ. Dündar, Çev.). İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Hanioğlu, M. Ş. (1981). Bir siyasal düşünür olarak Doktor Abdullah Cevdet ve dönemi. İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Hanioğlu, M. Ş. (1985). Bir siyasal örgüt olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Hanioğlu, M. Ş. (1989). Notes on the Young Turks and the Freemasons, 1875-1908. Middle Eastern Studies, 25 (2), 186-197.
• Heyd, U. (2010). Türk milliyetçiliğinin kökenleri. (A. G. Bozkurt, Çev.). İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık.
• Hobsbawm, E. (2003). İmparatorluk çağı 1875-1914. (V. U. Aslan, Çev.). Ankara: Dost Yayınları. Ives, P. (2011). Gramsci’de dil ve hegemonya. (E. Ekinci, Çev.). İstanbul: Kalkedon Yayınları. Kandemir. (1966). H. Sadettin Arel ile röportaj. Musiki Mecmuası, 219, 72–73.
• Kantemir, D. (1998). Osmanlı İmparatorluğu’nun yükseliş ve çöküş tarihi. (Ö. Çobanoğlu, Çev.). İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• Kula, O. B. (2010). Batı felsefesinde oryantalizm ve Türk imgesi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kula, O. B. (2011). Batı edebiyatında oryantalizm I-II. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kumar, K. (2005). Ütopyacılık. (A. Somel, Çev.). Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Landau, J. M. (1999). Pantürkizm. (M. Akın, Çev.). İstanbul: Sarmal Yayınevi.
• Levitas, R. (2010). The concept of utopia. Oxford: Peter Lang.
• Lewis, B. (2007). Modern Türkiye’nin doğuşu. (M. Kıratlı, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Lynch, W. T. (2001). Solomon’s child. Bloomington: Stanford University Press.
• Mannheim, K. (2002). İdeoloji ve ütopya. (M. Okyayüz, Çev.). Ankara: Epos Yayıncılık.
• Manuel, F. E. (Ed.). (1979). Utopian thought in the western world. Boston: Harvard University Press.
• Mardin, Ş. (1999). Türk modernleşmesi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (2012). Jön Türklerin siyâsî fikirleri 1895-1908. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (2013). Yeni Osmanlı düşüncesinin doğuşu. (M. Türköne ve diğ., Çev.ler). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Meyer, M. (2009). Retorik. (İ. Yerguz, Çev.). Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• Middleton, R. (2000). Musical belongings: Western music and its low-other. Born ve Hesmondhalgh, (Ed.). Western music and its others: difference, representation, and appropriation in music (ss. 59-85). Jackson: University of California Press.
• More, T. (2000). Utopia. (M. Urgan, çev.). İstanbul: Kaynak Yayınları.
• More, T. (2015). Utopia. (S. Eyüboğlu ve diğ., Çev.ler). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Otan, Demet. (2010). Türkçede ikna söylemi: Sözbilimsel soruların söylem-edimbilimsel işlevleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir. Ölmez, A. (1988). Şehbal Mecmuası (inceleme ve edebiyatla ilgili metinler). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
• Özgül, K. M. (2004). Türk edebiyatında siyasî rûyâlar. İstanbul: Hece Yayınları.
• Özgül, K. M. (2013). Babil’le ebabil. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Öztuna, Y. (1969). Arel [Hüseyin Sâdeddin]. Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi (ss. 45-61). İstanbul: MEB Basımevi.
• Öztuna, Y. (1986). Sâdeddin Arel. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Öztürk, F. (2001). Ütopyalarda eğitim sorunsalının karşılaştırmalı bir incelemesi. Ankara Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Öztürk, F. (2002). Cumhuriyet ve ütopya. Bora ve Gültekingil (Ed.). Modernleşme ve batıcılık (ss. 488-498). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Öztürk, O. M. (2014). İdeolojik ve siyasal bir proje olarak mûsikî muallim mektebi. S. Yağcı (Ed.). 90. Yıl müzik kongresi: kuruluşunun 90. yılında mûsikî muallim mektebi Cumhuriyetin müzik serüveni kongre bildiriler kitabı (ss. 485-506). Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları.
• Öztürk, O. M. (2015a). The conception of contemporizing music in the founding ideology of early republican Turkey: a critical approach. Kutluk ve Türkmen (Ed.). In which direction is music heading: cultural and cognitive studies in Turkey (ss. 75-108). New Castle: Cambridge Scholars Publishing. Öztürk, O. M. (2015b). An effective means for representing the unity of opposites: the development of ideology concerning folk music in Turkey in the context of nationalism and ethnic identity. M. Greve (Ed.). Writing the history of ‘Ottoman music’ (ss. 177-194). Würzburg: Ergon-Verlag.
• Öztürk, O. M. (2016). Milli mûsikî ütopyası: halk ruhunu garp fenniyle terkib etmek. F. Kutluk (Ed.). İllüzyon: klasik müziğin serüveni (ss. 177-194). İstanbul: H2O Yayınları.
• Öztürk, O. M. (2018a). Dârü’l-Elhân ismindeki sır: Jeune ütopyacılığa dair bir sembol. G. Y. Kaçar (Ed.). Kuruluşunun yüzüncü yılında Dârü’l-Elhân’a armağan (ss. 235-288). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Öztürk, O. M. (2018b). ‘Mûsikî terakkiye mani midir?’ Terakkî, medeniyet ve mûsikî meselelerinin Garpçı Jön Türk söyleminde kurgulanışı. Ö. D. Varlı (Ed.). Uluslararası etnomüzikoloji sempozyumu ‘Müzik ve Politika’ bildiriler kitabı (ss. 416-450). Bursa: Etnomüzikoloji Derneği Yayını.
• Öztürk, O. M. (2018c). Dârülelhân sürecinde garpçıların şark mûsikîsiyle baş etme stratejileri. Konservatoryum-Conservatorium, 5(1), 131–157. https://doi.org/10.26650/CONS436077 Ramsaur, E. E. (2011). Jön Türkler: 1908 ihtilalinin doğuşu. (M. Ö. Mengüşoğlu, Çev.). İstanbul: Pınar Yayınları.
• Rice, E. (1999) Representations of Janissary music (mehter) as musical exoticism in western compositions, 1670–1824. Journal of Musicological Research, 19, 41-88.
• Said, E. (2017). Şarkiyatçılık: Batı’nın şark anlayışları. (B. Ülner, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Schmidt-Jones, C. (2010). Janissary music and Turkish influences on western music. Connexions. May 10, 2010.
• Shaw, S. J. (1994). Osmanlı İmparatorluğu ve modern Türkiye C. 1. (M. Harmancı, Çev.). İstanbul: E Yayınları.
• Sözen, E. (2017). Söylem. İstanbul: Profil Kitap.
• Stock, P. J. (1998). New musicologies, old musicologies: ethnomusicology and the study of western music. Current Musicology, 62, 40-68.
• Stone, R. (2008). Theory for ethnomusicology. Pearson Prentice Hall: Upper Saddle River.
• Tanpınar, A. H. (1988). 19uncu asır Türk edebiyatı tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitabevi.
• Tanrıkorur, C. (1998). Türk müzik kimliği. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Temizel, S. M. (2014). Türkiye’de ruhçuluk. İstanbul: Arıtan Yayıncılık.
• Toprak, Z. (2013). Türkiye’de popülizm 1908-1923. İstanbul: Doğan Kitap.
• Trahair, R. C. (1999). Utopias and utopians: an historical dictionary. Westport: Greenwood Press.
• Tunaya, T. Z. (2003). Türkiye’de siyasal gelişmeler [1876-1938]: Kanun-ı esasî ve Meşrutiyet dönemi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Tunaya, T. Z. (2010). Türkiye’nin siyasî hayatında batılılaşma hareketleri. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Tunaya, T. Z. (2011). Türkiye’de siyasal partiler C. 3: İttihat ve terakki, bir çağın, bir kuşağın, bir partinin tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Tuncer, H. (1988). Türk yurdu (1911-1931) üzerine bir inceleme. Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Tura, Y. (1988). Türk musikisinin meseleleri. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Usta, S. (2014). Türk ütopyaları: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e ütopya ve devrim. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Uyanık, S. (2013). Osmanlı bilim kurgusu: fennî edebiyat. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Üstel, F. (1997). İmparatorluktan ulus-devlete Türk milliyetçiliği: Türk ocakları (1912-1931). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Wallerstein, I. (2002). Tarihsel kapitalizm. (N. Alpay, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Wiering, F. (2012). http://boemund.dagstuhl.de/mat/files/11/ 11041/11041.wieringfrans1.slides.pdf
• Williams, R. (1985). Keywords: a vocabulary of culture and society. Londra: Oxford University Press.
• Yates, F. A. (2012). Gül-Haç aydınlanması. (M. G. Güran, Çev.). İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Yetkin, Ç. (2008). Türk edebiyatında batılılaşma ve kimlik sorunu. İstanbul: Salyangoz Yayınları.
• Yiğitbaş, S. (1966). Arel ve musiki. Musiki Mecmuası, 219, 74-76.
• Yücel, M. T. (2003). Hukuk felsefesi. Ankara: Başkent Matbaası.
• Zürcher, E. J. (2002). Kemalist ideolojinin Osmanlı kaynakları. Bora ve Gültekingil (Ed.). Modern Türkiye’de siyâsî düşünce C. 2: Kemalizm (ss. 44-55). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Zürcher, E. J. (2015). Osmanlı İmparatorluğu’ndan Atatürk Türkiye’sine bir ulusun inşası: Jön Türk mirası. (L. Yalçın, Çev.). Ankara: Akılçelen Kitaplar.