Değişen İklimde Aşırı Hava Olaylarının İnsan Sağlığı Üzerinde Çok Boyutlu Etkileri ve İklimsel Risklerin Vektörel Hastalıklar Özelinde Değerlendirilmesi

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 335 - 370, 31.12.2022

Gamze Şimşir , Yağmur Akverdi , Nazan An , Mustafa Tufan Turp , Levent Kurnaz

https://doi.org/10.32569/resilience.1170555

Öz

İklim değişikliği insan sağlığını doğrudan ve dolaylı olarak kısa veya uzun süreli etkileyebilir. Aşırı hava sıcakları kalp-damar hastalıklarına, solunum rahatsızlıklarına ve ruhsal problemlere neden olabildiği gibi doğrudan ölümlere de yol açabilmektedir. Kuraklık insan sağlığını dolaylı olarak gıda ve su güvenliğinin bozulması açısından etkilerken, sel ve kasırga gibi ani gelişen aşırı hava olayları önemli ölçüde can kaybına sebep olmakta, yakınlarını kaybeden bireyler için çeşitli ruhsal problemlerin kaynağı hâline gelmektedir. Sellerin doğrudan fiziksel etkilerinin yanında, dolaylı olarak güvenli suya erişimi etkilediği ve su yoluyla bulaşan hastalıklara neden olduğu bilinmektedir. Diğer taraftan sıcaklık ve yağış rejimindeki değişimler birçok canlının göç etmesi yoluyla vektör kaynaklı hastalıkların alansal genişlemesine ve enfekte olan kişi sayısının artmasına yol açmaktadır. Bu gelişmeler dikkate alınarak çalışmada iklim değişikliği kaynaklı hastalıklar genel boyutuyla araştırılmış ve spesifik olarak vektörel hastalıklar detaylıca incelenerek, bu hastalıkların ortaya çıkmasına neden olan iklimsel riskler değerlendirilmiştir. Çalışmada ayrıca mevcut iklimsel değişimlere bağlı ortaya çıkan hastalıklar ile yakın ve orta vade projeksiyonları kapsamında iklim değişikliğinin Türkiye’de sağlık etkileri boyutu araştırılmıştır. Ayrıca iklim değişikliği kapsamında ulusların sağlık etkilenebilirliği ve sağlık sistemi uyumu değerlendirmelerine de yer verilmiştir. Araştırma sonucunda, aşırı hava olaylarının yaşanma süresi, sıklığı ve şiddetinin giderek artmasıyla insan sağlığı için risk teşkil eden hastalıklarda ve buna bağlı etki boyutlarında artış olacağı bulgusuna ulaşılmıştır. İklim değişikliği ve aşırı hava olayları ile yaşam alanları genişleyen ve göç eden vektörlerin insan sağlığı açısından büyük risk oluşturacağı elde edilen bir diğer bulgudur. Araştırmada uzun vadede aşırı hava olaylarının su ve gıda güvenliği açısından oluşturabileceği risklerin, hâlihazırda açlık, yetersiz beslenme ve yetersiz sanitasyon sonucu ortaya çıkan hastalıkların görüldüğü bölge ve insan popülasyonunu arttırabileceği sonucuna varılmıştır. Bu kapsamda aşırı hava olaylarından etkilenme düzeyi ve potansiyel riskleri ele alan çalışmalardan hareketle, Türkiye’de gelecekte birçok vektörün yaşayabileceği ideal iklim koşullarının oluşması ve vektörel hastalıklarda artış görülmesi beklenebilir.

Anahtar Kelimeler

küresel ısınma , insan sağlığı , aşırı hava olayları , vektör kaynaklı hastalıklar , iklim değişikliği , climate change , global warming , human health , extreme weather events , vector-borne diseases , adaptation

The Multi-Dimensional Impacts of Extreme Weather Events on Human Health in a Changing Climate and the Evaluation of Climate Risks Specific to Vectoral Diseases

Öz

The of climate change can directly and indirectly affect human health in the short or long term. Extreme temperatures can cause cardiovascular diseases, respiratory disorders and mental problems, as well as directly lead to death. While drought indirectly affects human health in terms of food and water security risks, sudden extreme weather events such as floods and hurricanes give rise to significant loss of life and become the source of various mental problems for individuals who have lost their relatives. Floods are also known to indirectly limit access to safe water and cause water-borne diseases, in addition to their direct physical effects. On the other hand, changes in temperature and precipitation regime bring on the spatial expansion of vector-borne diseases and an increase in the number of infected people through the migration of many living things. Considering these developments, diseases appeared by climate change were investigated in general dimensions in the study and specific vector-borne diseases were examined in detail and the climatic risks causing these diseases were evaluated. The study also investigated the health effects of climate change in Turkey within the scope of near and medium-term projections and diseases arising due to current climate changes. In addition, within the scope of climate change, nations’ health vulnerability and health system adaptation assessments are also included. As a result of the research, it has been found that with the increasing duration, frequency and severity of extreme weather events, there will be an increase in diseases posing a risk to human health and the size of their effects. Another finding is that vectors whose habitats expand and migrate with climate change and extreme weather events will pose a great risk for human health. In the study, it was concluded that in the long term, the risks that extreme weather events may pose in terms of water and food security may increase the number of regions and the human population where diseases caused by hunger, malnutrition and inadequate sanitation are already seen. In this context, based on studies dealing with the level of exposure to extreme weather events and potential risks, it can be expected that ideal climate conditions in which many vectors can live in the future, and an increase in vectorial diseases can be expected.

Anahtar Kelimeler

climate change , global warming , human health , extreme weather events , vector-borne diseases , adaptation

Kaynakça

• Agusto, F.B. (2020) Optimal Control and Temperature Variations of Malaria Transmission Dynamics, Complexity, 2020: 5056432.
• Akdur, R. (2006) Sıtma ve Salgınlar Tarihi, Bilim Tarihi Araştırmaları, Sayı 2: 1-11.
• Akman, A., Gümüşova, S. (2016) Küresel İklim Değişiklikleri ve Viral Enfeksiyonlar, Van Veterinary Journal, 27(3): 171-176.
• Alıravcı, I.D. (2022) Küresel Isınmanın Enfeksiyon Hastalıklarına Etkisi, Igusabder, 16 (2022): 284-291.
• Alisky, J.M. (2008) Survival of Naegleria fowleri Primary Amebic Meningocephalitis (PAM) Could Be Improved With an Intensive Multi-Route Chemo- and Biotherapeutic Regimen, Medical Hypotheses, 71(6): 969-971.
• An, N., Turp, M.T., Türkeş, M., Kurnaz, M.L. (2020) Mid-Term Impact of Climate Change on Hazelnut Yield. Agriculture, 10(5): 159.
• Ansari, M., Mazloumi, A., Abbassinia, M., Dehghan, S.F., Hossieni, S.M., Golbabaei, F. (2014) Heat Stress and Its Impact on the Workers’ Cortisol Concentration: A Case Study In a Metal Melding Industry, Journal of Health and Safety at Work, 4(2): 59-68.
• Antunes, L., Silva, S.P., Marques, J., Nunes, B., Antunes, S. (2016) The Effect of Extreme Cold Temperatures on the Risk of Death in the Two Major Portuguese Cities. International Journal of Biometeorology, 61(1): 127-135.
• APHA web sayfası (t.y.) Erişim Tarihi 10 Mayıs 2021, https://www.apha.org/topics-and-issues/climate-change/mental-wellness.
• Aras, B., Demirci, K. (2020) İkli̇m Deği̇şi̇kli̇ği̇ni̇n İnsan Sağlığı Üzeri̇ndeki̇ Psi̇koloji̇k Etki̇leri̇, Nazilli İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 1(2): 77-94.
• Ariano, R., Canonica, G.W., Passalacqua, G. (2010) Possible Role of Climate Changes in Variations in Pollen Seasons and Allergic Sensitizations During 27 Years, Annals of Allergy, Asthma & Immunology, 104(3): 215-222.
• Arroyo, V., Díaz, J., Ortiz, C., Carmona, R., Sáez, M., Linares, C. (2016) Short Term Effect of Air Pollution, Noise and Heat Waves on Preterm Births in Madrid (Spain), Environmental Research, 145: 162-168.
• Arslanyılmaz, M., Aslan, D., Akın, L., Aktaş, D. (2014) Tularemi: Güncel Değerlendirmeler. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 71(2): 99-106.
• Aspöck, H., Gerersdorfer, T., Formayer, H., Walochnik, J. (2008) Sandflies and Sandfly-Borne Infections of Humans in Central Europe in the Light of Climate Change, Wiener Klinische Wochenschrift, 120(4): 24-29.
• Atay, H., Tüvan, A., Demir, Ö., Balta, İ. (2012) İklim Değişikliğinin Sağlık Üzerine Etkileri, İklim ve Sağlık Alanındaki İlişkilere Genel Bakış: Hastalıklar, Hassas Gruplar, Adaptasyon ve Öneriler. Ankara: T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Meteoroloji Genel Müdürlüğü.
• Beard, C.B., Eisen, R.J., Barker, C.M., Garofalo, J.F., Hahn, M., Hayden, M., Monaghan, A.J., Ogden, N.H., Schramm, P.J. (2016) Vectorborne Diseases, in The Impacts of Climate Change on Human Health in the United States: A Scientific Assessment, Washington, DC: U.S. Global Change Research Program.
• Beggs, P.J., Walczyk, N. E. (2008) Impacts of Climate Change on Plant Food Allergens: A Previously Unrecognized Threat to Human Health, Air Quality, Atmosphere and Health, 1(2): 119-123.
• Benedict, K.M., Reses, H., Vigar, M., Roth, D.M., Roberts, V.A., Mattioli, M., Cooley, L.A., Hilborn, E.D., Wade, T.J., Fullerton, K.E., Yoder, J.S., Hill, V.R. (2017) Surveillance for Waterborne Disease Outbreaks Associated with Drinking Water — United States, 2013–2014, Morbidity and Mortality Weekly Report, 66(44): 1216-1221.
• Bente, D.A., Forrester, N.L., Watts, D.M., Mcauley, A.J., Whitehouse, C.A., Bray, M. (2013) Crimean-Congo Hemorrhagic Fever: History, Epidemiology, Pathogenesis, Clinical Syndrome and Genetic Diversity, Antiviral Research, 100(1): 159-189.
• Bifulco, M., Ranieri, R. (2017) Impact of Drought on Human Health, European Journal of Internal Medicine, 46: e9-e10.
• Black, R., Arnell, N.W., Adger, W.N., Thomas, D. Geddes, T. (2012) Migration, Immobility and Displacement Outcomes Following Extreme Events, Environmental Science and Policy, 27: 32-43.
• Block, A.H., Livesley, S.J., Williams, N.S.G. (2012) Responding to the Urban Heat Island: A Review of the Potential of Green Infrastructure. Victoria: Victorian Centre for Climate Change Adaptation Research.
• Bowler, D.E., Buyung-Ali, L., Knight, T.M., Pullin, A.S. (2010) Urban Greening to Cool Towns and Cities: A Systematic Review of the Empirical Evidence, Landscape and Urban Planning, 97(3): 147-155.
• Brown, S.J. (2020) Future Changes in Heatwave Severity, Duration and Frequency due to Climate Change for the Most Populous Cities, Weather and Climate Extremes, 30: 100278.
• Caminade, C., Kovats, S., Rocklov, J., Tompkins, A.M., Morse, A.P., Colón-González, F.J., Stenlund, H., Martens, P., Lloyd, S.J. (2014) Impact of Climate Change on Global Malaria Distribution, Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 111(9): 3286-3291.
• Can, G., Şahin, Ü., Sayılı, U., Dubé, M., Kara, B., Acar, H.C., İnan, B., Aksu Sayman, Ö., Lebel, G., Bustinza, R., Küçükali, H., Güven, U., Gosselin, P. (2019) Excess Mortality in Istanbul During Extreme Heat Waves Between 2013 and 2017, International Journal of Environmental Research and Public Health, 16(22): 4348.
• Cankardaş, S., Sofuoğlu, Z. (2021) İklim Değişikliği ve Birey Üzerindeki Etkilerinin Gözden Geçirilmesi, Nesne, 9(19): 139-146.
• Carleton, T.A. (2017) Crop-Damaging Temperatures Increase Suicide Rates in India, Proceedings of the National Academy of Sciences, 114(33): 8746-8751.
• Carolan-Olah, M., Frankowska, D. (2014) High Environmental Temperature and Preterm Birth: A Review of The Evidence. Midwifery, 30(1): 50-59.
• CDC web sayfası (2018) Erişim Tarihi 8 Temmuz 2021, https://www.cdc.gov/tularemia/index.html. CDC web sayfası (2019) Erişim Tarihi 2 Haziran 2021, https://www.cdc.gov/climateandhealth/BRACE.htm.
• CDC web sayfası (2020a) Erişim Tarihi 29 Haziran 2021, https://www.cdc.gov/parasites/naegleria/state-map.html.
• CDC web sayfası (2020b) Erişim Tarihi 6 Mayıs 2021, https://www.cdc.gov/malaria/about/distribution.html.
• CDC web sayfası (2020c) Erişim Tarihi 5 Haziran 2021, https://www.cdc.gov/dengue/areaswithrisk/around-the-world.html.
• CDIPD web sayfası (2021) Erişim Tarihi 29 Haziran 2021, http://www.cdipd.org/index.php/naegleriasis-global-impact.
• Cebeci, İ., Demirkıran, O., Doğan, O., Karagöz Sezer, K., Öztürk, Ö., Elbaşı, F. (2019) Türkiye’nin İller Bazında Kuraklık Değerlendirmesi, Toprak Su Dergisi, Özel Sayı: 169-176.
• Chalghaf, B., Chemkhi, J., Mayala, B., Harrabi, M., Benie, G. B., Michael, E., Ben Salah, A. (2018) Ecological Niche Modeling Predicting the Potential Distribution of Leishmania Vectors in the Mediterranean Basin: Impact of Climate Change, Parasites & Vectors, 11: 461.
• Challis, J.R.G., Sloboda, D.M., Alfaidy, N., Lye, S.J., Gibb, W., Patel, F.A., Whittle, W.L., Newnham, J.P. (2002) Prostaglandins and Mechanisms of Preterm Birth, Reproduction, 124(1): 1-17.
• Chan, A.W., Hon, K.L., Leung, T.F., Ho, M.H., Rosa Duque, J.S., Lee, T.H. (2018) The Effects of Global Warming on Allergic Diseases, Hong Kong Medical Journal, 24(3): 277-284.
• Chand, P.K., Murthy, P. (2008) Climate Change and Mental Health, Regional Health Forum.12(1): 43-48.
• Cho, G.J., Ahn, K.H., Kim, L.Y., Hwang, S.Y., Hong, S.C., Oh, M.J., Kim, H.J. (2017) Effect of Relative Humidity on Preeclampsia, Clinical and Experimental Obstetrics & Gynecology, 44(2): 264-267.
• Cianconi, P., Betrò,S., Janiri, L. (2020) The Impact of Climate Change on Mental Health: A Systematic Descriptive Review. Frontiers In Psychiatry, 11: 74.
• Cissé, G. (2019) Food-Borne and Water-Borne Diseases Under Climate Change in Low- and Middle-income Countries: Further Efforts Needed for Reducing Environmental Health Exposure Risks, Acta Tropica, 194: 181-188.
• Coffel, E.D., de Sherbinin, A., Horton, R.M., Lane, K., Kienberger, S., Wilhelmi, O. (2018) The Science of Adaptation to Extreme Heat, in Z. Zommers and K. Alverson (Eds.), Resilience: The Science of Adaptation to Climate Change, Amsterdam: Elsevier.
• Cook, B.I., Seager, R., Miller, R.L., Mason, J.A. (2013) Intensification of North American Megadroughts Through Surface and Dust Aerosol Forcing, Journal of Climate, 26(13): 4414-4430.
• Cooper, A.M., Aouthmany, S., Shah, K., Rega, P.P. (2019) Killer Amoebas: Primary Amoebic Meningoencephalitis in a Changing Climate, Journal of the American Academy of Physician Assistants, 32(6): 30-35.
• Cotty, P.J., Jaime-Garcia, R. (2007) Influences of Climate on Aflatoxin Producing Fungi and Aflatoxin Contamination. International Journal of Food Microbiology, 119(1-2): 109-115.
• Crimmins, A., Balbus, J., Gamble, J.L., Beard, C.B., Bell, J.E., Dodgen, D., Eisen, R.J., Fann, N., Hawkins, M., Herring, S.C., Jantarasami, L., Mills, D.M., Saha, S., Sarofim, M.C., Trtanj, J., Ziska, L. (2016) Executive Summary. The Impacts of Climate Change on Human Health in the United States: A Scientific Assessment, Washington, DC: U.S. Global Change Research Program.
• Çelik, S., Bacanlı, H., Görgeç, H. (2008) Küresel İklim Değişikliği ve İnsan Sağlığına Etkileri. Ankara: T.C. Tarım ve Orman Bakanliği Meteoroloji Genel Müdürlüğü Meteorolojik Veri İşlem Dairesi Başkanlığı Telekomünikasyon Şube Müdürlüğü.
• Çeli̇k, S., Özalp H.Y. (2011) Sıcak Yıllar, Meteorolojik Kaynaklı Afetler ve 2010 Yılı. Ankara: T.C. Tarım ve Orman Bakanliği Meteoroloji Genel Müdürlüğü.
• ÇŞB (2012) Türkiye’nin İklim Değişikliği Uyum Stratejisi ve Eylem Planı: 2011-2023. Ankara: T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı.
• ÇŞB (2013) Türkiye İklim Değişikliği 5. Bildirimi. Ankara: T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı.
• Dabanlı, İ. (2019) Kuraklık Riskinin Bulanık Mantık Yardımıyla Türkiye Genelinde Değerlendirilmesi, Dicle Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Mühendislik Dergisi, 10(1): 359-372.
• De Jonckheere, J.F. (2011) Origin and Evolution of the Worldwide Distributed Pathogenic Amoeboflagellate Naegleria fowleri, Infection, Genetics and Evolution, 11(7): 1520-1528.
• Dellal, I., Unuvar, F.I. (2019) Effect of Climate Change on Food Supply of Turkey, Journal of Environmental Protection and Ecology, 20(2): 692–700.
• Demircan, M., Gürkan, H., Eskioğlu, O., Arabacı, H., Coşkun, M. (2017) Climate Change Projections for Turkey: Three Models and Two Scenarios, Turkish Journal of Water Science and Management, 1 (1): 22-43.
• Demirtaş, M. (2017) Şiddetli Sıcak Hava Dalgaları: Dinamik-Fiziksel Etkenler ve Bu Sıcak Hava Dalgalarının Özellikleri, Sakarya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 21(2): 190-202.
• Deniz, A.Z., Uslan, E. (2018) Ekstrem Soğuk Hava Dalgası: Ocak 2017, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17(3): 761-773.
• Derouich, M., Boutayeb, A., Twizell, E. H. (2003) A Model of Dengue Fever, Biomedical Engineering Online, 2: 4.
• Dhainaut, J.-F., Claessens, Y.-E., Ginsburg, C., Riou, B. (2004) Unprecedented Heat-Related Deaths During the 2003 Heat Wave in Paris: Consequences on Emergency Departments, Critical Care, 8(1): 1-2.
• Diffenbaugh, N.S., Giorgi, F. (2012) Climate Change Hotspots in the CMIP5 Global Climate Model Ensemble, Climatic Change, 114(3): 813-822.
• Doherty, T.J., Clayton, S. (2011) The Psychological Impacts of Global Climate Change, American Psychologist, 66(4): 265–276.
• Düzlü, Ö., İnci, A., Yıldırım, A., Doğanay, M., Özbel, Y., Aksoy, S. (2020) Vector-Borne Zoonotic Diseases in Turkey: Rising Threats on Public Health, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 44(3): 168-75.
• Ebi, K.L., Bowen, K., (2015) Extreme Events as Sources of Health Vulnerability: Drought as an Example, Weather and Climate Extremes, 11: 95-102.
• Elaldı, N., Kaya, Ş., (2014) Crimean-Congo Hemorrhagic Fever, Journal of Microbiology and Infectious Diseases, Special Issue 1: 1-9.
• EM-DAT web sayfası (t.y.) Erişim Tarihi 20 Nisan 2021, www.emdat.be.
• Ergünay, K., Saygan, M.B., Aydoğan, S., Lo, M.M., Weidmann, M., Dilcher, M., Sener, B., Hasçelik, G., Pınar, A., Us, D. (2011) Sandfly Fever Virus Activity in Central/Northern Anatolia, Turkey: First Report of Toscana Virus Infections, Clinical Microbiology and Infection, 17(4): 575-581.
• Erlat, E., Güler, H. (2018) Türki̇ye’de Sicaklik Ekstremleri̇ni̇n Süreleri̇nde Gözlenen Deği̇şi̇m ve Eği̇li̇mler (1950-2017), Ege Coğrafya Dergisi, 27(2): 135-148.
• Erlat, E., Türkeş, M., Aydın, F. (2021) Observed changes and trends in heatwave characteristics in Turkey since 1950. Theoretical and Applied Climatology, 145:137–157.
• European Commission (2013) Communication From the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: An EU Strategy on Adaptation to Climate Change. Brussels: European Commission.
• Evci Kiraz, E.D. (2019) İklim Değişikliğinin İnsan Sağlığına Etkileri. Ankara: WEglobal, CFCU, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı.
• FAO (1996) Rome Declaration on World Food Security and World Food Summit Plan of Action. Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations.
• FAO (2015) Climate Change and Food Security: Risks and Responses. Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations.
• FAO (2021) The Impact of Disasters and Crises on Agriculture and Food Security: 2021. Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations.
• FAO, IFAD, UNICEF, WFP, WHO (2020) The State of Food Security and Nutrition in the World 2020: Transforming Food Systems for Affordable Healthy Diets. Rome: FAO, IFAD, UNICEF, WFP, WHO.
• Finken, M.J.J., van der Voorn, B., Hollanders, J.J., Ruys, C.A., de Waard, M., van Goudoever, J.B., Rotteveel, J. (2017) Programming of the Hypothalamus-Pituitary-Adrenal Axis by Very Preterm Birth, Annals of Nutrition & Metabolism, 70(3): 170-174.
• Founda, D., Giannakopoulos, C. (2009) The Exceptionally Hot Summer of 2007 in Athens, Greece—A Typical Summer in the Future Climate? Global and Planetary Change, 67(3-4): 227-236.
• Fouque, F., Reeder, J. C. (2019) Impact of Past and On-Going Changes on Climate and Weather on Vector-Borne Diseases Transmission: A Look at the Evidence, Infectious Diseases of Poverty, 8(1): 51.
• Githeko, A.K., Lindsay, S.W., Confalonieri, U.E., Patz, J.A. (2000) Climate Change and Vector-Borne Diseases: A Regional Analysis, Bulletin of the World Health Organization, 78(9): 1136-1147.
• Gürel, Z., Aslan, D. (2019) Halk Sağlığı Bakış Açısıyla Gıda Kaynaklı Krizler ve Önleme Yaklaşımları, Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 76(3): 361-376.
• Herman, E.K., Greninger, A., van der Giezen, M., Ginger, M.L., Ramirez-Macias, I., Miller, H.C., Morgan, M.J., Tsaousis, A.D., Velle, K., Vargová, R., Najle, S.R., Macintyre, G., Muller, N., Wittwer, M., Zysset-Burri, D.C., Elias, M., Slamovits, C., Weirauch, M., Fritz-Laylin, L., Marciano-Cabral, F., Puzon, G.J., Walsh, T., Chiu, C., Dacks, J.B (2020) A Comparative ‘Omics Approach to Candidate Pathogenicity Factor Discovery in the Brain-Eating Amoeba Naegleria fowleri, bioRxiv, preprint.
• HPA (2012) Health Effects of Climate Change in the UK 2012 – Current Evidence, Recommendations and Research Gaps. London: Health Protection Agency.
• Hunter, M.C., Smith, R.G., Schipanski, M.E., Atwood, L.W., Mortensen, D.A. (2017) Agriculture in 2050: Recalibrating Targets for Sustainable Intensification, Bioscience, 67(4): 386-391.
• IPCC (2007) Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, 2007. Cambridge and New York: Cambridge University Press.
• IPCC (2012) Managing the Risks of Extreme Events and Disasters to Advance Climate Change Adaptation. A Special Report of Working Groups I and II of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge and New York: Cambridge University Press.
• IPCC (2018) An IPCC Special Report on Global Warming of 1.5°C. An IPCC Special Report on the Impacts of Global Warming of 1.5°C Above Pre-Industrial Levels and Related Global Greenhouse Gas Emission Pathways, in the Context of Strengthening the Global Response to the Threat of Climate Change, Sustainable Development, and Efforts to Eradicate Poverty. In Press.
• Irmak, H. (2008) Sularla İlişkili Hastalıklar. Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Beslenme ve Fiziksel Aktiviteler Daire Başkanlığı
• İnci, A., Yazar, S., Tuncbilek, A., Canhilal, R., Doganay, M., Aydin, L., Aktas, M., Vatansever, Z., Ozdarendeli, A., Ozbel, Y., Yildirim, A., Duzlu, O. (2013) Vectors and Vector-Borne Diseases in Turkey, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 60(4): 281-296.
• Kalaycioglu, H., Korukluoglu, G., Ozkul, A., Oncul, O., Tosun, S., Karabay, O., Gozalan, A., Uyar, Y., Caglayık, D.Y., Atasoylu, G., Altas, A.B., Yolbakan, S., Ozden, T.N., Bayrakdar, F., Sezak, N., Pelıtlı, T.S., Kurtcebe, Z.O., Aydın, E., Ertek, M. (2012) Emergence of West Nile Virus Infections in Humans in Turkey, 2010 to 2011, Eurosurveillance, 17(21): 20182.
• Kanat, Z., Keski̇n, A. (2018) Dünyada İklim Değişikliği Üzerine Yapılan Çalışmalar ve Türkiye'de Mevcut Durum, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 49(1): 67-78.
• Kangur, K., Kangur, P., Ginter, K., Orru, K., Haldna, M., Möls, T., Kangur, A. (2013) Long-Term Effects of Extreme Weather Events and Eutrophication on the Fish Community of Shallow Lake Peipsi (Estonia/Russia), Journal of Limnology, 72(2): 376-387.
• Karakavuk, M., Aykur, M., Ünver, A., Döşkaya, M. (2018) Parasitic Diseases That Can Infect Travelers to Africa, Turkiye Parazitolojii Dergisi, 42(2): 154-160.
• Kasap, O.E., Alten, B. (2006) Comparative Demography of the Sand Fly Phlebotomus Papatasi (Diptera: Psychodidae) at Constant Temperatures, Journal of Vector Ecology, 31(2): 378-385.
• Katelaris, C.H., Beggs, P.J. (2018) Climate Change: Allergens and Allergic Diseases, Internal Medicine Journal, 48(2): 129-134.
• Kılıç, S., Yeşilyurt M. (2011) Tularemi: Güncel Tedavi Seçeneklerine Güncel Bir Bakış, Klimik Dergisi, 24(1): 2-10.
• Kılınç, A. (2019) Batı Nil Virüsü Salgını, ESTÜDAM Halk Sağlığı Dergisi, 4(1): 80-87.
• Koch, L.K., Kochmann, J., Klimpel, S., Cunze, S. (2017) Modeling the Climatic Suitability of Leishmaniasis Vector Species in Europe, Scientific Reports, 7: 13325.
• Koppe, C., Kovats, S., Jendritzky, G., Menne, B., Baumüller, J., Bitan, A., Jiménez, J.D., Ebi, K.L., Havenith, G., Santiago, C.L., Michelozzi, P., Nicol, F., Matzarakis, A., McGregor, G., Nogueira, P.J., Sheridan, S., Tanja Wolf, T. (2004) Heat Waves: Risks and Responses. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe.
• Korkmaz, A.C., Eri̇k, H.E., Aslan, D. (2020) Sıtma Küresel Bir Halk Sağlığı Sorunu Mu? Nedenler ve Sonuçları ile İlgili Güncel Durum Tespiti, Sağlık ve Toplum, 20(3): 28-37.
• Kovancı, E., Yıldız Karakoç, D. (2019) Bi̇r Güvenli̇k Tehdi̇di̇ Olarak İkli̇m Deği̇şi̇kli̇ği̇, ASSAM Uluslararası Hakemli Dergi, 13. Uluslararasi Kamu Yöneti̇mi̇ Sempozyumu Bi̇ldi̇ri̇leri̇ Özel Sayısı: 344-357.
• Kovats, R.S., Valentini, R., Bouwer, L.M., Georgopoulou, E., Jacob, D., Martin, E., Rounsevell, M., Soussana, J.-F. 2014 Europe, in V.R. Barros, C.B. Field, D.J. Dokken, M.D. Mastrandrea, K.J. Mach, T.E. Bilir, M. Chatterjee, K.L. Ebi, Y.O. Estrada, R.C. Genova, B. Girma, E.S. Kissel, A.N. Levy, S. MacCracken, P.R. Mastrandrea, L.L. White (Eds.), Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part B: Regional Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge and New York: Cambridge University Press.
• Körbalta, H. (2019) Türkiye’de Yerel Su Güvenliği, Güvenlik Bilimleri Dergisi, 8(1): 55-84.
• Köyceğiz, C., Büyükyıldız, M. (2019) Temporal Trend Analysis of Extreme Precipitation: A Case Study of Konya Closed Basin, Pamukkale Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, 25(8): 956-961.
• Krishnamurthy, P.K., Lewis, K., Choularton, R.J. (2014) A Methodological Framework for Rapidly Assessing the Impacts of Climate Risk on National-Level Food Security Through a Vulnerability Index, Global Environmental Change, 25: 121-132.
• Kurnaz, L., Şahin, Ü. (2014) İklim Değişikliği ve Kuraklık. İstanbul: İstanbul Politikalar Merkezi.
• Kweku, D.W., Bismark, O., Maxwell, A., Desmond, K.A., Danso, K.B., Oti-Mensah, E.A., Quachie, A.T., Adormaa, B.B. (2018) Greenhouse Effect: Greenhouse Gases and Their Impact on Global Warming, Journal of Scientific Research and Reports, 17(6): 1-9.
• Laporta, G.Z., Linton, Y.-M., Wilkerson, R.C., Bergo, E.S., Nagaki, S.S., Sant’Ana, D.C., Sallum, M.A.M. (2015) Malaria Vectors in South America: Current and Future Scenarios, Parasites & Vectors, 8: 426.
• Lindell, M.K., Prater, C.S. (2003) Assessing community impacts of natural disasters. Natural Hazards Review, 4, 176–185.
• Loughnan, M., Carroll, M., Tapper, N.J. (2015) The Relationship Between Housing and Heat Wave Resilience in Older People, International Journal of Biometeorology, 59(9): 1291-1298.
• Manangan, A.P., Uejio, C.K., Saha, S., Schramm, P.J., Marinucci, G.D., Brown, C.L., Hess, J.J., Luber, G. (2016) Assessing Health Vulnerability to Climate Change: A Guide for Health Departments. Atlanta: Centers for Disease Control and Prevention.
• Mari, L., Casagrandi, R., Rinaldo, A., Gatto, M. (2018) Epidemicity Thresholds for Water-Borne and Water-Related Diseases, Journal of Theoretical Biology, 447: 126-138.
• MGM (2020) 2019 Yılı İklim Değerlendirmesi. Ankara: T.C. Tarım ve Orman Bakanliği Meteoroloji Genel Müdürlüğü.
• MGM (2021) 2020 Yılı İklim Değerlendirmesi. Ankara: T.C. Tarım ve Orman Bakanliği Meteoroloji Genel Müdürlüğü.
• Miman, Ö. (2017) Sıtma ve Ülkemizdeki Son Durumu (Sunum). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Parazitoloji Anabilim Dalı.
• Mohapatra, S. (2018) Climate Change, New Security Challenges and the United Nations (1st Edition). London: Routledge.
• Muller, D.A., Depelsenaire, A.C.I., Young, P.R. (2017) Clinical and Laboratory Diagnosis of Dengue Virus Infection, The Journal of Infectious Diseases, 215(Suppl 2): S89-S95.
• Muñoz, Á.G., Thomson, M.C., Goddard, L., Aldighieri, S. (2016) Analyzing Climate Variations at Multiple Timescales Can Guide Zika Virus Response Measures, Gigascience, 5(1): 1-6.
• Musso, D., Ko, A.I., Baud, D. (2019). Zika Virus Infection—After the Pandemic, The New England Journal of Medicine, 381(15): 1444-1457.
• Nakazawa, Y., Williams, R., Peterson, A.T., Mead, P., Staples, E., Gage, K.L. (2007) Climate Change Effects on Plague and Tularemia in the United States, Vector Borne and Zoonotic Diseases, 7(4): 529-540.
• NASA we sayfası (2021) Erişim Tarihi 25 Mayıs 2021, https://earthobservatory.nasa.gov/images/147811/turkey-experiences-intense-drought.
• Nguyen, H.D., Azzi, M., White, S., Salter, D., Trieu, T., Morgan, G., Rahman, M., Watt, S., Riley, M., Chang, L.T.-C., Barthelemy, X., Fuchs, D., Lieschke, K., Nguyen, H. (2021) The Summer 2019-2020 Wildfires in East Coast Australia and Their Impacts on Air Quality and Health in New South Wales, Australia, International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(7): 3538.
• Nori-Sarma, A., Anderson, G.B., Rajiva, A., ShahAzhar, G., Gupta, P., Pednekar, M.S., Son, J.-Y., Peng, R.D., Bell, M.L. (2019) The Impact of Heat Waves on Mortality in Northwest India, Environmental Research, 176: 108546.
• OBrien, L.V., Berry, H.L., Coleman, C., Hanigan, I.C. (2014) Drought as a Mental Health Exposure, Environmental Research, 131: 181-187.
• Okely, M., Anan, R., Gad-Allah, S., Samy, A.M. (2020) Mapping the Environmental Suitability of Etiological Agent and Tick Vectors of Crimean-Congo Hemorrhagic Fever, Acta Tropica, 203: 105319.
• Oliveira, S., Andrade, H., Vaz, T. (2011) The Cooling Effect of Green Spaces as a Contribution to the Mitigation of Urban Heat: A Case Study in Lisbon, Building and Environment, 46(11): 2186-2194.
• Olgun Eker, E., Kantarlı, S. (2020) İkli̇m Deği̇şi̇kli̇ği̇ni̇n Sağlık Üzeri̇ne Etki̇leri̇, Doğanın Sesi, 3(5): 13-23.
• Ong, T.Y.Y., Khan, N.A., Siddiqui, R. (2017) Brain-Eating Amoebae: Predilection Sites in the Brain and Disease Outcome. Journal of Clinical Microbiology, 55(7): 1989-1997.
• Öncel, S. (2018) Türkiye'de Lyme Hastalığı, Kocaeli Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 4(3): 103-106.
• Öngörü, P., Bodur, H. (2013) Kırım Kongo Kanamalı Ateşi, Journal of Experimental and Clinical Medicine, 29(3s): 171-181.
• Özkale, Y., Özkale, M., Kiper, P., Çetinkaya, B., Erol, İ. (2016) Sadfly Fever: Two Case Reports, Türk Pediatri Arşivi, 51(2): 110-113.
• Palinkas, L.A., Wong, M. (2020) Global Climate Change and Mental Health, Current Opinion in Psychology, 32: 12-16.
• Parham, P. E., Michael, E. (2010) Modeling the Effects of Weather and Climate Change on Malaria Transmission, Environmental Health Perspectives, 118(5): 620-626.
• Phung, D., Huang, C., Rutherford, S., Chu, C., Wang, X., Nguyen, M., Nguyen, N.H., Manh, C.D., Nguyen, T. H. (2015) Association Between Climate Factors and Diarrhoea in a Mekong Delta Area, International Journal of Biometeorology, 59(9): 1321-1331.
• Polat, Y., Yanıkoğlu, A., Çetin, H. (2017) İklim Değişikliğinin Sivrisinek Kaynakli Hastaliklar Üzerine Etkisi, Anadolu Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Dergisi - C Yaşam Bilimleri ve Biyoteknoloji, 6(2): 86-94.
• Quintana, M.G., Fernández, M.S., & Salomón, O.D. (2012) Distribution and Abundance of Phlebotominae, Vectors of Leishmaniasis, in Argentina: Spatial and Temporal Analysis at Different Scales, Journal of Tropical Medicine, 2012: 652803.
• Quintero-Herrera, L.L., Ramírez-Jaramillo, V., Bernal-Gutiérrez, S., Cárdenas-Giraldo, E.V., Guerrero-Matituy, E.A., Molina-Delgado, A.H., Montoya-Arias, C.P., Rico-Gallego, J.A., Herrera-Giraldo, A.C., Botero-Franco, S., Rodríguez-Morales, A.J. (2015) Potential Impact of Climatic Variability on the Epidemiology of Dengue in Risaralda, Colombia, 2010-2011, Journal of Infection and Public Health, 8(3): 291-297.
• Radauer, C., Bublin, M., Wagner, S., Mari, A., Breiteneder, H. (2008) Allergens are Distributed into Few Protein Families and Possess a Restricted Number of Biochemical Functions, The Journal of Allergy and Clinical Immunology, 121(4): 847-852.e7.
• Rebetez, M., Dupont O., Giroud M. (2009) An Analysis of the July 2006 Heatwave Extent in Europe Compared to the Record Year of 2003, Theorotical and Applied Climatology, 95(1-2): 1-7.
• Riley, K., Wilhalme, H., Delp, L., Eisenman, D.P. (2018) Mortality and Morbidity During Extreme Heat Events and Prevalence of Outdoor Work: An Analysis of Community-Level Data From Los Angeles County, California, International Journal of Environmental Research and Public Health, 15(4): 580.
• Roberts, N., Moreno, A., Valero-Garcés, B.L., Corella, J.P., Jones, M., Allcock, S., Woodbridge, J., Morellón, M., Luterbacher, J., Xoplaki, E., Türkeş, M. (2012) Palaeolimnological Evidence for an East-West Climate See-Saw in the Mediterranean Since AD 900, Global and Planetary Change, 84-85: 23-34.
• Rocklöv, J., Dubrow, R. (2020) Climate Change: An Enduring Challenge for Vector-Borne Disease Prevention and Control, Nature Immunology, 21: 479-483.
• Rossiello, M.R., Szema, A. (2019) Health Effects of Climate Change-induced Wildfires and Heatwaves, Cureus, 11(5), e4771.
• Roxy, M.K., Ritika, K., Terray, P., Masson, S. (2014) The Curious Case of Indian Ocean Warming, Journal of Climate, 27(22): 8501-8509.
• Royé, D., Codesido, R., Tobías, A., Taracido, M. (2020) Heat Wave Intensity and Daily Mortality in Four of the Largest Cities of Spain, Environmental Research, 182: 109027.
• Ryan, S.J., Carlson, C.J., Tesla, B., Bonds, M.H., Ngonghala, C.N., Mordecai, E.A., Johnson, L.R., Murdock, C.C. (2021) Warming Temperatures Could Expose More Than 1.3 Billion New People to Zika Virus Risk by 2050, Global Change Biology, 27(1): 84-93.
• Rydén, P., Sjöstedt, A., Johansson, A. (2009) Effects of Climate Change on Tularaemia Disease Activity in Sweden, Global Health Action, 2(1): 2063.
• Sağlığım web sayfası (t.y.) Erişim Tarihi 28 Nisan 2021, https://sagligim.gov.tr/zika-virus-hastaligi.html.
• Sağlık Bakanlığı web sayfası (t.y.-a) Erişim Tarihi 22 Nisan 2021, https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/cevresagligi-ced/ced-birimi/iklim-de%C4%9Fi%C5%9Fikli%C4%9Fi.html.
• Sağlık Bakanlığı web sayfası (t.y.-a) Erişim Tarihi 10 Nisan 2021, https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/zoonotikvektorel-kkka/detay.html.
• Sağlık Bakanlığı web sayfası (t.y.-b) Erişim Tarihi 22 Nisan 2021, https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/cevresagligi-ced/ced-birimi/iklim-de%C4%9Fi%C5%9Fikli%C4%9Fi.html.
• Sağlık Bakanlığı web sayfası (t.y.-c) Erişim Tarihi 27 Nisan 2021, https://www.seyahatsagligi.gov.tr/site/HastalikDetay/Bati-Nil-Atesi.
• Sağlık Bakanlığı web sayfası (t.y.-d) Erişim Tarihi 28 Nisan 2021, https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/zoonotikvektorel-zika/detay.html.
• Sağlık Bakanlığı web sayfası (t.y.-e) Erişim Tarihi 28 Nisan 2021, https://www.seyahatsagligi.gov.tr/site/HastalikDetay/Dang-Hummasi.
• Sağlık Bakanlığı web sayfası (t.y.-f) Erişim Tarihi 10 Mayıs 2021, https://www.seyahatsagligi.gov.tr/site/HastalikDetay/Tularemi.
• Sağlık Bakanlığı web sayfası (t.y.-g) Erişim Tarihi 11 Mayıs 2021 https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/zoonotikvektorel-sitma/detay.
• Sağlık Bakanlığı (2011) Tularemi Hastalığının Kontrolü İçin Saha Rehberi. Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Zoonotik Hastalıklar Daire Başkanlığı.
• Sağlık Bakanlığı (2015) İklim Değişikliğinin Sağlık Üzerine Olumsuz Etkilerinin Azaltılması ve Eylem Planı (1. Baskı). Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu.
• Sağlık Bakanlığı (2019) Türkiye Zoonotik Hastalıklar Eylem Planı (2019-2023). Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü Zoonotik ve Vektörel Hastalıklar Dairesi Başkanlığı.
• Sarı, T. (2017) Zika Virüsü Hastalığı: Türkiye’deki Durum ve Dünya Çapındaki Salgının Gözden Geçirilmesi, Klimik Dergisi, 30(1): 2-8.
• ScienceDaily web sayfası (2018) Erişim Tarihi 8 Mayıs 2021, https://www.sciencedaily.com/releases/2018/11/181101085246.htm.
• Semakula, H.M., Song, G., Achuu, S.P., Shen, M., Chen, J., Mukwaya, P.I., Oulu, M., Mwendwa, P.M., Abalo, J., Zhang, S. (2017) Prediction of Future Malaria Hotspots Under Climate Change in Sub-Saharan Africa, Climatic Change, 143(3-4): 415-428.
• Semenza, J.C., Tran, A., Espinosa, L., Sudre, B., Domanovic, D., Paz, S. (2016) Climate Change Projections of West Nile Virus Infections in Europe: Implications for Blood Safety Practices, Environmental Health, 15(Suppl 1): S28.
• Shi, G., Yan, H., Zhang, W., Dodson, J., Heijnis, H., Burrows, M. (2021) Rapid Warming Has Resulted in More Wildfires in Northeastern Australia, The Science of the Total Environment, 771: 144888.
• Smith, L.T., Aragão, L.E.O.C., Sabel, C.E., Nakaya, T. (2014) Drought Impacts on Children's Respiratory Health in the Brazilian Amazon, Scientific Reports, 4: 3726.
• Smith, M.L., Hardeman, R.R. (2020) Association of Summer Heat Waves and the Probability of Preterm Birth in Minnesota: An Exploration of the Intersection of Race and Education, International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(17): 6391.
• Stoddard, S. T., Morrison, A. C., Vazquez-Prokopec, G. M., Paz Soldan, V., Kochel, T. J., Kitron, U., Elder, J. P., & Scott, T. W. (2009) The Role of Human Movement in the Transmission of Vector-borne Pathogens. PLoS neglected tropical diseases, 3(7), e481.
• Strand, L.B., Barnett, A.G., Tong, S. (2012) Maternal Exposure to Ambient Temperature and the Risks of Preterm Birth and Stillbirth in Brisbane, Australia, American Journal of Epidemiology, 175(2): 99-107.
• Sun, S., Spangler, K. R., Weinberger, K. R., Yanosky, J. D., Braun, J. M., Wellenius, G. A. (2019) Ambient Temperature and Markers of Fetal Growth: A Retrospective Observational Study of 29 Million U.S. Singleton Births, Environmental Health Perspectives, 127(6): 067005.
• Şahin, O., Mihmanlı, V. (2016) Zika Virüs, Okmeydanı Tıp Dergisi, 32(Ek sayı): 29-36.
• Şeker, M., Koyuncu, İ., Öztürk, İ. (2020) Climate Change and Public Health in Turkey. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Taştan, R., Özer, C., Okcu, A. (2019) Vektörlerle Bulaşan Hastalıklar: İklim Değişikliği ve Küreselleşmenin Tetiklediği Yeni Tehdit, Uluslararası Marmara Fen ve Sosyal Bilimler Kongresi (Bahar) 2019 Bildiriler Kitabı, 2(Fen Bilimleri): 2189-2201.
• Tesh R.B., Vasconcelos, P.F.C. (2011) Sandfly Fever, Oropouche Fever, and Other Bunyavirus Infections, in R. Guerrant, D. Walker, P. Weller (Eds.), Tropical Infectious Diseases: Principles, Pathogens and Practice, Philadelphia: Saunders.
• Tham, R., Dharmage, S.C., Taylor, P.E., Katelaris, C.H., Vicendese, D., Abramson, M.J., Erbas, B. (2014) Outdoor Fungi and Child Asthma Health Service Attendances, Pediatric Allergy and Immunology, 25(5): 439-449.
• Toprak Karaman, Z. (2018) Afetlerde Erken Uyarı ve Toplumsal Farkındalık Yaratmada Etkili Kamu Politikaları, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(2): 493-517.
• Torres-Guerrero, E., Quintanilla-Cedillo, M.R., Ruiz-Esmenjaud, J., Arenas, R. (2017) Leishmaniasis: A Review, F1000Research, 6: 750.
• Tosun, S. (2012) Batı Nil Virüs Enfeksiyonu, Journal of Experimental and Clinical Medicine, 29(3s): 183-192.
• Trewin, B.J., Kay, B.H., Darbro, J.M., Hurst, T.P. (2013) Increased Container-Breeding Mosquito Risk Owing to Drought-Induced Changes in Water Harvesting and Storage in Brisbane, Australia, International Health, 5(4): 251-258.
• Turan, E.S. (2018) Türkiye'nin İklim Değişikliğine Bağlı Kuraklık Durumu, Doğal Afetler ve Çevre Dergisi, 4(1): 63-69.
• Turkes, M., Turp, M.T., An, N., Ozturk, T., Kurnaz, M.L. (2020) Impacts of Climate Change on Precipitation Climatology and Variability in Turkey, in N., İNB. Harmancioglu and D. Altinbilek (Eds.), Water Resources of Turkey, Cham: Springer.
• Turp, M.T., Öztürk, T., Türkeş, M., Kurnaz, M.L. (2014) RegCM4.3.5 Bölgesel İklim Modelini Kullanarak Türkiye ve Çevresi Bölgelerin Yakın Gelecekteki Hava Sıcaklığı ve Yağış Klimatolojileri İçin Öngörülen Değişikliklerin İncelenmesi, Ege Coğrafya Dergisi, 23(1): 1-24.
• TÜBA (2010) Türkiye Açısından Dünya'da İklim Değişikliği. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Tünger, Ö., Çakmak, A., Özbilgin, A., Tunalı, V., Çetin, Ç.B. (2018) Imported Malaria in Turkey: The Importance of Diagnosis and Treatment of Plasmodium falciparum/Plasmodium vivax Mixed Infection, Türkiye Parazitolojii Dergisi, 42(2): 164-167.
• Türkeş, M. (2003) Spatial and Temporal Variations in Precipitation and Aridity Index Series of Turkey, in H.J. Bolle (Ed.), Mediterranean Climate, Berlin and Heidelberg: Springer.
• Türkeş, M. (2012) Türkiye’de gözlenen ve öngörülen iklim değişikliği, kuraklık ve çölleşme . Ankara University Journal of Environmental Sciences 4(2): 1-32
• Türkeş, M. (2013) İklim Verileri Kullanılarak Türkiye’nin Çölleşme Haritası Dokümanı Hazırlanması raporu. Ankara: T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü.
• Türkeş, M. (2017) Türki̇ye’ni̇n İkli̇msel Deği̇şkenli̇k ve Sosyo-Ekoloji̇k Göstergeler Açısından Kuraklıktan Etki̇lenebi̇li̇rli̇k ve Ri̇sk Çözümlemesi̇, Ege Coğrafya Dergisi, 26(2): 47-70.
• Türkeş, M., Erlat, E. (2018) Variability and trends in record air temperature events of Turkey and their associations with atmospheric oscillations and anomalous circulation patterns. International Journal of Climatology, 38: 5182–5204.
• Türkeş, M. (2020a) İklim Değişikliğinin Fiziksel Bilim Temeli-II, Dünyada ve Türkiye’de Gözlenen ve Öngörülen İklim Değişiklikleri ve Değişkenliği, Toplum ve Hekim, 35(1): 3-31.
• Türkeş, M. (2020b) İklim Değişikliğinin Tarımsal Üretim ve Gıda Güvenliğine Etkileri: Bilimsel Bir Değerlendirme, Ege Coğrafya Dergisi, 29(1): 125-149.
• Türkeş, M. (2022) Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli’nin (IPCC) Yeni Yayımlanan İklim Değişikliğinin Etkileri, Uyum ve Etkilenebilirlik Raporu Bize Neler Söylüyor? Dirençlilik Dergisi, 6(1): 197-207.
• UNDRR (2021) GAR Special Report on Drought 2021. Geneva: United Nations Office for Disaster Risk Reduction.
• UN-Water (2019) Climate Change and Water: UN-Water Policy Brief. Geneva: UN-Water.
• Vega, A., Castro, L. (2019) Impact of Climate Change on Insect-Human Interactions, Current Opinion in Allergy and Clinical Immunology, 19(5): 475–481.
• Vins, H., Bell, J., Saha, S., Hess, J.J. (2015) The Mental Health Outcomes of Drought: A Systematic Review and Causal Process Diagram, International Journal of Environmental Research and Public Health, 12(10): 13251–13275.
• Wahid, B., Altaf, S., Naeem, N., Ilyas, N., Idrees, M. (2019) Scoping Review of Crimean-Congo Hemorrhagic Fever (CCHF) Literature and Implications of Future Research, Journal of the College of Physicians and Surgeons Pakistan, 29(6): 563–573.
• Walker, J.T. (2018) The Influence of Climate Change on Waterborne Disease and Legionella: A Review, Perspectives in Public Health, 138(5): 282–286.
• Wang, H., Horton, R. (2015) Tackling Climate Change: The Greatest Opportunity for Global Health, Lancet, 386(10006): 1798-1799.
• Wang, J., Williams, G., Guo, Y., Pan, X., Tong, S. (2013) Maternal Exposure to Heatwave and Preterm Birth in Brisbane, Australia. BJOG : An International Journal of Obstetrics and Gynaecology, 120(13): 1631-1641.
• Wang, L.I., Liu, F., Luo, Y., Zhu, L., Li, G. (2015) Effect of Acute Heat Stress on Adrenocorticotropic Hormone, Cortisol, Interleukin-2, Interleukin-12 and Apoptosis Gene Expression in Rats, Biomedical Reports, 3(3): 425-429.
• Wang, Y., Shi, L., Zanobetti, A., Schwartz, J.D. (2016) Estimating and Projecting the Effect of Cold Waves on Mortality in 209 US Cities, Environment International, 94: 141-149.
• Wang, J., Tong, S., Williams, G., Pan, X. (2019) Exposure to Heat Wave During Pregnancy and Adverse Birth Outcomes: An Exploration of Susceptible Windows, Epidemiology, 30(Suppl 1): S115-S121.
• Wang, Q., Li, B., Benmarhnia, T., Hajat, S., Ren, M., Liu, T., Knibbs, L.D., Zhang, H., Bao, J., Zhang, Y., Zhao, Q., Huang, C. (2020) Independent and Combined Effects of Heatwaves and PM2.5 on Preterm Birth in Guangzhou, China: A Survival Analysis, Environmental Health Perspectives, 128(1): 17006.
• Week, D.A., Wizor, C. (2020) Effects of Flood on Food Security, Livelihood and Socio-Economic Characteristics in the Flood-Prone Areas of the Core Niger Delta, Nigeria, Asian Journal of Geographical Research, 3(1): 1-17.
• WHO web sayfası (t.y.) Erişim Tarihi 10 Mayıs 2021, https://www.who.int/health-topics/malaria#tab=tab_1.
• WHO (2017a) World Health Statistics 2017: Monitoring Health for the SDGs, Sustainable Development Goals. Geneva: World Health Organization. WHO (2017b) World Malaria Report 2017. Geneva: World Health Organization.
• WHO web sayfası (2017c) Erişim Tarihi 5 Mayıs 2021, https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/west-nile-virus.
• WHO web sayfası (2019) Erişim Tarihi 1 Haziran 2021, https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/sanitation#.
• WHO (2020) World Malaria Report 2020: 20 Years of Global Progress and Challenges. Geneva: World Health Organization.
• WHO (2021a). Heat and Health in the WHO European Region: Updated Evidence for Effective Prevention. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe.
• WHO web sayfası (2021b) Erişim Tarihi 1 Haziran 2021, https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/leishmaniasis.
• WHO, UNICEF (2005) World Malaria Report: 2005. Geneva: World Health Organization and UNICEF.
• Wilhelmi, O., de Sherbinin, A., Hayden, M. (2012) Exposure to Heat Stress in Urban Environments: Current Status and Future Prospects in a Changing Climate, in B. King and K. Crews (Eds.), Ecologies and Politics of Health, Abingdon and New York: Routledge Press.
• Williams, A.P., Allen, C.D., Macalady, A.K., Griffin, D., Woodhouse, C.A., Meko, D.M., Swetnam, T.W., Rauscher, S.A., Seager, R., Grissino-Mayer, H.D., Dean, J.S., Cook, E.R., Gangodagamage, C., Cai, M., Mcdowell, N.G. (2013) Temperature as a Potent Driver of Regional Forest Drought Stress and Tree Mortality, Nature Climate Change, 3(3): 292-297.
• Wolf, T., Lyne, K., Martinez, G.S, Kendrovski, V. (2015) The Health Effects of Climate Change in the WHO European Region, Climate, 3(4): 901-936.
• WRI web sayfası (2019) Erişim Tarihi 6 Haziran 2021, https://www.wri.org/insights/17-countries-home-one-quarter-worlds-population-face-extremely-high-water-stress.
• Wotton, H.R., Strange, R.N. (1987) Increased Susceptibility and Reduced Phytoalexin Accumulation in Drought-Stressed Peanut Kernels Challenged with Aspergillus flavus, Applied and Environmental Microbiology, 53(2): 270-273.
• Xiong, T., Chen, P., Mu, Y., Li, X., Di, B., Li, J., Qu, Y., Tang, J., Liang, J., Mu, D. (2020) Association Between Ambient Temperature and Hypertensive Disorders in Pregnancy in China, Nature Communications, 11(1): 1-11.
• Xoplaki, E. (2002) Climate Variability Over the Mediterranean (PhD Thesis). Switzerland: University of Bern.
• Xu, Z., Bambrick, H., Frentiu, F.D., Devine, G., Yakob, L., Williams, G., Hu, W. (2020) Projecting the Future of Dengue Under Climate Change Scenarios: Progress, Uncertainties and Research Needs, PLoS Neglected Tropical Diseases, 14(3): e0008118.
• Xu, R., Yu, P., Abramson, M.J., Johnston, F.H., Samet, J.M., Bell, M.L., Haines, A., Ebi, K.L., Li, S., Guo, Y. (2020) Wildfires, Global Climate Change, and Human Health. The New England Journal of Medicine, 383(22): 2173-2181.
• Xuan, L.T.T., Van Hau, P., Thu, D.T., Toan, D.T.T. (2014) Estimates of Meteorological Variability in Association With Dengue Cases in a Coastal City in Northern Vietnam: An Ecological Study, Global Health Action, 7(1): 23119.
• Yeditepe Üniversitesi Hastanesi web sayfası (2019) Erişim Tarihi 5 Mayıs 2021, http://www.yeditepehastanesi.com.tr/bati-nil-virusu-sitmanin-yerini-aldi.
• Yusa, A., Berry, P., Cheng, J.J., Ogden, N., Bonsal, B., Stewart, R., Waldick, R. (2015) Climate Change, Drought and Human Health in Canada. International Journal of Environmental Research and Public Health, 12(7): 8359-8412.
• Zhao, C., Liu, B., Piao, S., Wang, X., Lobell, D.B., Huang, Y., Huang, M., Yao, Y., Bassu, S., Ciais, P., Durand, J.-L., Elliott, J., Ewert, F., Janssens, I.A., Li, T., Lin, E., Liu, Q., Martre, P., Müller, C., Asseng, S. (2017) Temperature Increase Reduces Global Yields of Major Crops in Four Independent Estimates, Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 114(35): 9326-9331.
• Zhou, H., Liu, Y., Liu, Y. (2019) An Approach to Tracking Meteorological Drought Migration, Water Resources Research, 55(4): 3266-3284.
• Ziska, L.H., Blumenthal, D.M., Runion, G.B., Hunt, E.R., Diaz-Soltero, H. (2010) Invasive Species and Climate Change: An Agronomic Perspective, Climatic Change, 105(1-2):13-42.
• Ziska, L.H. (2020) An Overview of Rising CO2 and Climatic Change on Aeroallergens and Allergic Diseases, Allergy, Asthma & Immunology Research,12(5): 771-782.