Hanefî Usûlündeki Temel Yaklaşımlar Hicri Altıncı Asrın Ortalarına Kadar

Yıl 2018, Sayı: 13, 175 - 209, 20.06.2018

Şevket Topal Mehmet Sait Arvas

Öz

Bu makalede fıkıh usûlünün klasik dönemi denilen hicri dördüncü asır ile
altıncı asrın ortalarına kadar olan süredeki Hanefî usûl gelişimi ele alınacak
ve Hanefî usûl yaklaşımları arasındaki görüş farklılıkları tespit edilecektir.
Hanefî usûl düşüncesinin teşekkülü ve olgunlaşmasında Irak ve Mâverâünnehir
âlimlerinin etkin olduğu görülür. Irak Hanefî usûl âlimleri i‘tizali eğilimde olmakla
birlikte genel sistemlerinde, mezhep imamlarının fıkhî mesailine ve selefleri
olan Hanefî âlimlerin esaslarına dayanırlar. Mâverâünnehir Hanefîleri ise Sünnî
inanç esaslarına bağlı iki farklı usûl yaklaşımına sahiptir. Bunlardan ilki
Irak usûl anlayışını Sünnî elekten geçirerek sürdüren yaklaşım, diğeri ise Irak
Hanefî usûl anlayışından ayrı olarak Semerkant-Mâturîdî çevrelerce teşekkül ettirilen
yaklaşımdır. Ancak bu usûl anlayışı uzun bir fetret döneminden sonra altıncı
asırda yeniden tesis edilmiştir. Irak Hanefî usûl anlayışını sürdüren birinci
yaklaşım fıkıh ağırlıklı iken, Semerkant-Mâturîdî usûl anlayışı kelam ağırlıklıdır. 

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Fıkıh usûlü, Hanefî usûl yaklaşımları, Irak Hanefîliği, Mâverâünnehir Hanefîliği

Basic Approaches in the Hanafi Legal Theory (Until the Midst of the Sixth Century of the Hijra)

Öz

In this article, the development of the Ḥanafī legal theory between the fourth and the midst of the sixth centuries of the Hijra, called the classical period of fiqh, will be examined and the differences in the opinions among the Ḥanafī legal theory approaches will be determined. It is obvious that the scholars of both Iraq and the Transoxania were active in the formation and maturation of the Ḥanafī legal theory of thinking. In the general system, despite the tendency of i‘tizal, the Iraqi Hanafi scholarship is based on the principles of the imams of the sect. Transoxanian Hanafis have two different theoretical approaches depending on the principles of Sunni faith. One of these approaches is based on the approach taken by the Iraqi method, and the other is the approach formed in the Samarkand-Māturīdî circles separately from the Iraqi Hanafî method. However, this method of understanding was restored in the sixth century after a long interregnum. The first approach which maintains the understanding of the Iraq Hanafi syllabus is predominantly based on fiqh, while the Samarkand-Māturīdī sense of procedure is predominantly based on kelam (theology).

Anahtar Kelimeler

Fıqh, Legal theory, Hanafî theoryapproaches, Iraqi Hanafism, Transoxanian Hanafîs

المناهج الأساسيّة فيالفكرالأصولي الحنفيّ حتى منتصف القرن السادس الهجري

Öz

تناولتهذه الدراسة تطورالتفكير الأصولي الحنفي بين الفترة الممتدة من القرن الرابع إلى منتصف القرن السادس الهجريين؛ التي يُقال عنها "الفترة الكلاسيكية" وحاولت كشف الاختلافات بين مناهج التفكير الأصولي الحنفي. ومن الملاحَظ أن علماء العراق وما وراء النهر - من الحنفيين-  كان لهم الفضل الأكبر في تشكّل ونضج التفكير الأصولي الحنفي. وعلى الرغم من أن علماء العراق - من الأصوليين-  قد مالوا إلى الاعتزال، إلا أنهم اعتمدوا في منهجهم العام على أسس أئمّتهم الحنفيين ومسائلهم الفقهية. وللحنفيين السنيين في منطقة ما وراء النهر منهجان أصوليان مختلفان. فالأول تابع للتفكير الأصولي العراقي، والثاني الذي أسّسه الماتريدي وعلماء سمرقند، غير أنّه تم بناؤه في القرن السادس بعد فترة طويلة من الركود. وقد تميّز المنهج الأوّل بالفروع الفقهية المروية عن أئمة المذهب، أمّا الثاني الماتريدي والسمرقندي فيعوّل على علم الكلام.

Anahtar Kelimeler

الفقه, أصول الفقه, المنهج الأصولي الحنفي, الحنفية العراقية, الحنفية في ما وراء النهر

Kaynakça

• Abdülaziz el-Buhârî, Alâüddin b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr an usûli Fahri’l İslam el-Pezdevî. Thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.Apaydın, Yunus. “Kerhî”. DİA. 25: 285-287. Ankara: TDV Yayınları, 2002.Aruçi, Muhammed. “Pezdevî, Ebü’l-Yüsr”. DİA. 34: 266-267. Ankara: TDV Yayınları, 2007.Aslan, Nâsi. Usûlü’s-Serahsî’nin tahlili. Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, 1991.Başoğlu, Tuncay. Hicri Beşinci Asır Fıkıh Usûlü Eserlerinde İllet Tartışmaları. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2001. Başoğlu, Tuncay. “Saymerî’nin Usûlü ve Usûl Görüşleri Hakkında Bazı Tesbitler”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 2 (2003): 273-277.Bedir, Murteza. The early development of Hanafi usûl al-fıqh. Doktora Tezi, University of Manchester Department of Middle Eastern, 1999.Bedir, Murteza. Fıkıh, Mezhep ve Sünnet. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.Bedir, Murteza. Buhârâ Hukuk Okulu: Vakıf Hukuku Bağlamında X-XIII. Yüzyıl Orta Asya Hanefi Hukuku Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İsam Yayınları, 2014.Bedir, Murteza. “Hanefî Mezhebinin Abbâsî Bağdat’ında Yükselişi ve Zayıflaması”. İslam Medeniyetinde Bağdat Uluslararası Sempozyumu (2008). Ed. İsmail Safa Üstü, 621-632. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2011.Bedir, Murteza. “Takvîmü’l-edille”. DİA. 39: 493-494. Ankara: TDV Yayınları, 2010.Boynukalın, Mehmet. İmam Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin Kitabü’l-Asl Eserinin Tanıtımı ve Fıkıh Usûlü Açısından Tahlili. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2009.Boynukalın, Mehmet. “Neşetü usûli’l fıkhî’l-Hanefî ve tatavvuruhu”. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 35/2 (2008): 27-56.Dönmez, İbrahim Kafi. “Beyân”. DİA. 6: 23-25. Ankara: TDV Yayınları, 1992.Dönmez, İbrahim Kafi. “Zâhir”. DİA. 44: 85-87. Ankara: TDV Yayınları, 2013.Ebû Süleymân, Abdulvehhâb İbrahim. el-Fikru’l-usûlî. Cidde: Dâru’ş-şurûk, 1403/1983.Ebû’l-Berekât en-Nesefi. Şerhu’l-Umde fî akîdeti Ehli’s-sünne ve’l-cemâa’ el-musemmâ bi’l-İ’timâd fi’l-i’tikâd. Thk.: Abdullah Muhammed Abdullah İsmail. By.: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1432/2012. Ebû’l-Müîn en-Nesefî, Meymûn b. Muhammed. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. Thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.ed-Debûsî, Ebû Zeyd. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. Thk. Adnan Ali. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1426/2006.el-Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Usûlü’l-Cessâs el-müsemmâ el-Fusûl fi’l-usûl. Thk. Muhammed Muhammed Tamir. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010. el-Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Ahkâmu’l-Kur’ân. Thk. Muhammed es-Sadık Kamhâvî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1412/1992.el-Hatib el-Bağdadi, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sabit. Tarihu Medineti’s-selam. Thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. Beyrut: Darü’l-Garbi’l-İslami, 1422/2001.el-Kureşî, Muhyiddîn Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. Thk. Ebdülfettah Muhammed el-Halevî. By.: Hicr, 1413/1993. el-Lâmişî, Ebû’s-Senâ Mahmud b. Zeyd. Kitab fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdülmecid Türkî. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1995.el-Leknevi, Muhammed b. Abdülhay. el-Fevâidü’l-behiyye bi terâcimi’l-Hanefiyye. Nşr. Muhammed Bedreddin Ebu Firâs en-Na’sâni. Beyrut: Darü’l-Ma’rife, ts.el-Pezdevî, Fahrü’l-İslâm. Usûlü Fahri’l-İslâm el-Pezdevî. Thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.el-Pezdevî, Ebû’l Yüsr Muhammed b. Muhammed. Ma’rifetü’l-huceci’ş-şer’iyye. Thk. Abdülkâdir b. Yâsin b. Nâsır el-Hatîb. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.el-Pezdevî, Ebû’l Yüsr Muhammed b. Muhammed. Usûlü’d-din. Thk. Hans Peter Linss. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye Li’t-Türâs, 1424/2003.el-Üsmendî, Muhammed b. Abdülhamid. Bezlü’n-nazar fî’l-usûl. Thk. Muhammed Zekî Abdülber. Kahire: Mektebe Dâri’t-Türâs, 1412/1992.es-Sâlimî, Ebû Şekûr. et-Temhîd fi Beyâni’t-Tevhîd. Thk. Ömür Türkmen. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.es-Saymerî, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ali. Kitabu Mesâili’l-hilâf fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdelouahad Jahdani. Marsilya: y.y., 1991.es-Saymerî, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ali. Ahbâru Ebî Hanîfe ve eshâbihi. Beyrut: Alemu’l Kutub, 1985.es-Semerkandî, Alaüddin Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-‘ukûl fî usûli’l-fıkh. Ed. Abdulmelik Abdurrahman Es’ad es-Su’dî. Mekke: y.y., 1984.es-Serahsî, Ebû Bekr Ahmed b. Ebi Sehl, Usûlü’s-Serahsî. Thk. Ebü'l-Vefâ el-Efganî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l İlmiyye, 1414/1993.ez-Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. Thk. Şuayb el-Arnavut-Ekrem el-Büveysi. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1404/1984.Haçkalı, Abdurrahman. İslam Hukuk Tarihinde Gayeci İçtihat Metodunun Gelişimi. İstanbul: Etüt Yayınları, 2004.Hazne, Heysem. Tatavvuru’l-fikri’l-usûliyyi’l-Hanefî. Amman: Daru’r-Râzî, 1428/2007.İbn Kutluboğa, Ebû’l-Fidâ Zeynüddîn Kâsım es-Sûdûnî. Tâcü’t-terâcim. Thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf. Dımeşk: Dârü’l-Kalem, 1413/1992. İbnü Emîri’l Hâc. et-Takrîr ve’t-tahbîr. Nşr. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999.İbnü’l-Cevzi, Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. el-Muntazam fî tarihi’l-muluk ve’l-ümem. Thk. Muhammed Abdülkadir Ata - Mustafa Abdülkadir Ata. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1412/1992.İbnü’l-Murtezâ, Ahmed b. Yahyâ. Kitab Tabakâtü’l-Mu‘tezile. Thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrut: y.y., 1407/1987.İbnü’n-Nedîm, Ebû’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. Thk. Rıza Teceddüd. Tahran: y.y., 1391/1971.Kadî Abdülcebbar, İmadüddin Ebî’l-Hasan b. Ahmed. Fazlü’l-i‘tizal ve tabakatü’l-Mu‘tezile. Nşr. Fuad Seyyid. Tunus: ed-Darü’t-Tunusiyye, ts.Kadî Abdülcebbar, İmadüddin Ebî’l-Hasan b. Ahmed. el-Usûlü’l-hamse. Thk. Faysal Bedir Avn. Kuveyt: Matbûâtü Camiati’l-Kuveyt, 1998.Kaya, Eyüp Said. Mezheplerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlâl. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2001.Koca, Ferhat. Mukayeseli İslâm Hukuk Düşüncesinin Temellendirilmesi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.Koca, Ferhat. İslam Hukuk Metodolojisinde Tahsis (Daraltıcı Yorum). İstanbul: İsam Yayınları, 2011.Koca, Ferhat. “İslâm Düşüncesinin Kurucu Unsuru Olarak Usûl-i Fıkhın Kelam, İslâm Felsefesi ve Tasavvufla İlşkisi”. İslâm Düşüncesinin Kurucu Unsurları: Usûl-i Fıkıh, Kelâm, Tasavvuf ve İslâm Felsefesi, Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantısı 14-15 Kasım 2015. 201-315. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.Köksal, A. Cüneyt - Dönmez, İbrahim Kafi. “Usûl-i Fıkıh”. DİA. 42: 201-210. Ankara: TDV Yayınları, 2012.Madelung, Wilferd. “Mâtürîdîliğin Yayılışı ve Türkler”. İmam Mâturîdî ve Maturidilik. çev.: Muzaffer Tan, Otto Yayınları, Ankara 2011, 325-390.Mehmed Seyyid. Usûl-i Fıkıh Medhal. Haz. Selçuk Camcı. İstanbul: Akademi Yayınları, 2011.Özen, Şükrü. Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşası. Doçentlik Tezi, Marmara Üniversitesi, 2001. Özen, Şükrü. “Îsâ b. Eban”. DİA. 22: 480-481. Ankara: TDV Yayınları, 2000.Özervarlı, M. Sait. Alâeddin el-Üsmendî ve Lübâbü’l-kelâm Adlı Eseri. İstanbul: İsam Yayınları, 2005.Pekcan, Ali. “İslam Hukuku Literatüründe Fıkhın Genel Kurallarına Dair ilk Risale”. İslami Araştırmalar Dergis 16/2 (2003): 293-307.Sarıtaş, Murat. Irak ve Semerkant Hanefi Meşayıhının Lafızların Delaletiyle İlgili Yaklaşımlarının Mukayesesi. Y. Lisans Tezi, İstanbul, 2013.Şık, İsmail. Hanefî-Mâturidî Geleneğin Usûlû’d-din Anlayışı. Ankara: Asil Yayın Dağıtım, 2009.Şimşek, Murat. Mezhepleşme Sürecinde Hanefîlik: Tarih ve Usûl. Konya: Aybil Yayınları, 2014. Yılmaz, Ömer. “İlletin Tahsisine Cevaz Vermek Mu’tezilî Olmak mıdır?”. Diyanet İlmi Dergi 53/3 (2017): 54-71.