Müfessir Sa‘lebî ve el-Keşf ve’l-Beyân Adlı Eserinin Tefsir Literatürüne Etkisi

Yıl 2019, Sayı: 16, 147 - 192, 20.12.2019

Abdullah Aygün

https://doi.org/10.32950/rteuifd.586121

Öz

Müfessir Sa‘lebî
ve el-Keşf ve’l-Beyân Adlı Eserinin Tefsir Literatürüne Etkisi

Öz: Bu çalışmanın hedefi, müfessir Sa’lebî
ve tefsiri el-Keşf ve’l-Beyân’ın önemini vurgulamak ve onlara dair farkındalık
oluşturmaktır. Tefsir edebiyatının gelişim ve özelliklerinin daha iyi
anlaşılmasına katkı sunmaktır. Tefsir edebiyatının gelişimi, önceki birikimden
faydalanıp birtakım eklemeler yapılması suretiyle olmaktadır. Bu nedenle, her
eserde az ya da çok önceki tefsirlerin etkisi bulunmaktadır. İşte bu çalışmada,
müfessir Sa‘lebî’nin el-Keşf ve’l-Beyân adlı eserinin sonraki tefsirlere etkisi
araştırılmaktadır. Araştırma sonucunda, bazı tefsirlerde el-Keşf’in
cümlelerinin birebir, bazılarında ise özetlenerek alındığı görülmektedir.
el-Keşf’in cümlelerinin aynen alındığı eserler, “hem şekil hem de muhteva
açısından etki”, diğerleri ise “muhteva yönünden etki” başlıkları altında
incelenmektedir. Vâhidî, Sem‘ânî, Beğavî, Tabersî, İbnü’l-Cevzî, Necmeddin
Dâye, Kurtubî, Hâzin ve Şirbînî’nin tefsirleri, el-Keşf’ten hem şekil hem de
muhteva olarak etkilenmiştir. İbn Atıyye, Ebû Hayyân, Seâlibî, Bikâî, Suyûtî,
Âlûsî, Şevkânî, İbn Âşûr’un tefsirlerinde ise muhteva yönünden etki
görülmektedir. Özellikle Beğavî’nin tefsiri, neredeyse tamamen el-Keşf’in
iktibasından oluşmaktadır. Tefsir tarihinde iz sürme ve eserlerin
karşılaştırılmasına dayalı bu tarz çalışmaların, tefsir literatürünün gelişimin
ve özelliklerinin daha iyi anlaşılmasında önemli faydaları olacaktır. Ayrıca
matbu eserlerdeki istinsah, tahkik veya baskı hatalarının ortaya çıkması ve
bunların en doğru şekilde düzeltilmesi de bu sayede mümkündür.

Anahtar Kelimeler: Tefsir, Sa’lebî, el-Keşf ve’l-Beyân,
Tefsir Literatürü.

The Influence of
Mufassir Sa’lebi and his work named el-Keşf ve’l-Beyân on Tafsir Literature

Abstract: The aim of this study is emphasize and
provide awareness the significance of mufassir Sa’lebi and his tafsir, named
el-Keşf ve’l-Beyân, and to contribute to the understanding of the development
of tafsir literature and its some features. The development of tafsir litrature
has a progressive character, in that former tafsir literature enables the new
exegetical implications. For this reason, this study bears the trace of former
tafsir studies. Here in this study explores the effect of mufassir Sa‘lebî and
his work of el-Keşf ve’l-Beyân to following tafsir works. In the research
result is that; some tafsir works had the exact citation of the sentence of
el-Keşf and some had summarily. The works of tafsir which had exact citation is
studied under the title of “The Effect of the Aspect both Form and Contents”
the others “The Effect of the Aspect of Contents”. The Tafsirs of Vâhidî,
Sem‘ânî, Beğavî, İbnü’l-Cevzî, Tabersî, Necmeddin Dâye, Kurtubî, Hâzin and
Şirbînî are impressed by el-Keşf as form and contents. As to the tafsirs of İbn
Atıyye, Ebû Hayyân, Seâlibî, Bikâî, Suyûtî, Âlûsî, Şevkânî, İbn Âşûr, the
influences of the aspect of contents is obvious. Particularly the tafsir of
Beğavî is almost consist of the quotation of el-Keşf. The trace of the history
of tafsir and such works as to comparison of tafsirs will clarify the
understanding the development and the features of tafsir literature.
Furthermore, the detection and the most correctly correction the copy (istinsah),
verification (tahkik) and corrigenda in the printed documents rest on to these
works. 

Keywords: Tafsir, Sa‘lebî, el-Keşf ve’l-Beyân,
Tafsir Literature.

 

المفسّر الثعلبي وتأثير تأليفه الكشف والبيان في أدب التفسير

خلاصة: هدف هذه
المقالة هو التأكيد أهمية المفسّر الثعلبي وتأليفه الكشف والبيان ورفع الوعي عنهم،
والمساهمة في تطوّر أدب علم التفسير وميزاته. يتكوّن تطوّرُ أدب التفسير من
مدّخرات من التجارت القديمة. بسبب ذلك، في المألّفات كلّها آثارٌ للتفاسير السابقة
إلى حدّ ما. في هذه المقالة نتناول الكشف والبيان للمفسّر الثعلبي وأثره في
التفاسير فيما بعد. في نتيجة هذه المقالة ظهر أنّ بعض التفاسير اقتبس من جمل الكشف
بنفس الشكل وبعضها خلاصةً. نتناول التفاسير التي اقتبست من جمل الكشف بنفس الشكل
تحت عنوان "أثرٌ من زاوية الشكل والمضمون"،  ونتناول الأخرى في عنوان "أثر من زاوية
المضمون." تأثّرتْ تفاسير الواحدي والسمعاني والبغوي والطبرسي وابن الجوزي
ونجم الدين دايه والقرطبي والخازن والشربيني  بالكشف شكلًا ومضمونًا أيضا. تأثّرتْ تفاسير ابن عطيّة وأبو حيّان
والثعالبي والبقائي والسيوطي والآلوسي والشوكاني وابن عاشور بالكشف مضمونًا.
يتكوّن التفسير البغوي من اقتباس الكشف بالكاد. ستكون العمليّات مستندةً على
مقارنة بين التفاسير مفيدةً لتطوّر أدب التفسير وللفهم ميزات علم التفسير. إضافة
إلى ذلك يمكن إظهار الأخطاء المطبعيّة والاستنساخ والتحقيق بهذه العمليّات.  

كلمات مفتاحية: التفسير،
الثعلبي، الكشف والبيان، أدب التفسير.  

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Sa’lebî, el-Keşf ve’l-Beyân

Kaynakça

• Algar, Hamid, “Bahrü’l-Hakâik ve’l-Meânî”, TDVİA, İstanbul, 1991.
• Alûsî, Şehabeddin, Rûhu’l-Meânî, Daru’l-Fikr, Beyrut, 1987.
• Ateş, Süleyman, İşârî Tefsir Okulu, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1974.
• Aygün, Abdullah, “Tefsir Tarihi Açısından Mükerrer Nüzûl Görüşünün Tenkidi”, Usûl İslam Araştırmaları Dergisi, sayı 21, yıl 2014.
• ____, “Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer”, TDVİA, İstanbul, 2009.
• Bakırcı, Saffet, “Meâlimü’t-Tenzîl’in Rivayet Tefsirleri İçindeki Yeri”, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1990.
• ____, “Meâlimü’t-Tenzîl” TDVİA, İstanbul, 2003.
• Baltacı, Halil, “Necmüddin Râzî Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri”, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2009.
• Beğavî, Ebû Muhammed Hüseyin, Tefsîru’l-Beğavî (Meâlimu’t-Tenzîl), (thk. Halid Abdurrahman Akk-Mervân Süvâr), Daru’l-Marife, Beyrut, 1992.
• ____, Meâlimu’t-Tenzîl, (Muhammed Abdullah en-Nemr-Osman Cuma Damîriyye-Süleyman Müslim el-Harş), Daru Taybe, Beyrut, 1997.
• Bikâî, Burhaneddin Ebu’l-Hasan, Nazmu’d-Dürer, Orıental Publication, Haydarabat, 1969.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi-Tabakatü’l-Müfessirin, Ravza Yayınları, İstanbul, 2015.
• Birışık, Abdülhamit, “İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec”, TDVİA, İstanbul, 1999.
• ____, “İsrâiliyat”, TDVİA, İstanbul, 2001.
• ____, “Kıraat”, TDVİA, İstanbul, 2002.
• Brockelmann, Carl, “Sa‘lebî”, İslam Ansiklopedisi, MEB Yayınları, İstanbul, 1996.
• Bursevî, İsmail Hakkı, Tefsir-u Ruhu’l-Beyân, Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, Beyrut, 1985.
• Cerrahoğlu, İsmail, “es-Sa’lebî ve Tefsiri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, sayı 4, yıl 1980.
• Cevdet Bey, Tefsir Usulü ve Tarihi, Kayıhan Yayınları, İstanbul, 2002.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan, “Şirbînî, Hatîb”, TDVİA, İstanbul, 2010.
• Çetin, Abdurrahman, “Vâhidî”, TDVİA, İstanbul, 2012.
• Dâye, Necmeddin, Bahru’l-Hakâik ve’l-Meânî fî Tefsîri’s-Seb‘il-Mesânî, Süleymaniye Ktp., H. Hüsnü Paşa, nr. 37m. Ve 37.
• Ebû Hayyân, Esirüddin el-Endelûsî, et-Tefsîru’l-Kebîr (Bahru’l-Muhît), Daru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, 1990.
• Eroğlu, Ali, “Müfessir Bağavî, Hayatı ve Tefsirindeki Metodu”, Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Erzurum, 1987.
• ____, “Hâzin, Ali b. Muhammed”, TDVİA, İstanbul, 1998.
• Güngör, Mevlüt, “Begavî, Ferrâ”, TDVİA, İstanbul, 1992.
• Hâzin, Alaaddin Ali b. Muhammed, Tefsîru’l-Hâzin (Lübâbu’t-Tevil), Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Amr b. Ali, el-Lübâb fî Ulûmi’l-Kitâb, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1998.
• İbn Âşur, Muhammed Tâhir, Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Daru’t-Tunusiyye, Tunus, ts.
• İbn Atıyye, Kadı Ebû Muhammed, el-Muharrerü’l-Vecîz, (thk. Abdusselam Muhammed), Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2001.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddin, Vefeyâtu’l-Ayân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân, (thk. İhsan Abbâs), Dâru Sadr, Beyrut, 1990.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail, Tefsîru’l-Kur’ani’l-Azim, Daru İhyai Kütübi’l-Arabi, Kahire, ts.
• İbn Teymiye, Takıyyuddin Ahmed, Mukaddime fî Usûli’t-Tefsîr, Daru Mektebeti’l-Hayat, Beyrut, ts.
• İbn Tağrîberdî, Cemaleddin, en Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kâhire, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemaleddin, Zâdü’l-Mesîr fi İlmi’t-Tefsîr, el-Mektebetü’l-İslami, Beyrut, 1984.
• M. Akif Koç, İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri İbn Ebî Hâtim Örneğinde Bir Literatür İncelemesi, Kitâbiyât Yayınları, Ankara, 2003.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed, el-Câmi‘ li Ahkâmi’l-Kur’an, Daru’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kahire, 1949-1965.
• Mertoğlu, Suat, “Sa‘lebî ”, TDVİA, İstanbul, 2009.
• ____, “Seâlibî, Ebû Zeyd”, TDVİA, İstanbul, 2009.
• Mollaibrahimoğlu, Süleyman, Süleymaniye Kütüphanesinde Bulunan Yazma Tefsirler, Süleymaniye Vakfı Yayınları, İstanbul, 2002.
• Okuyan, Mehmet, “Necmuddin Daye ve Tasavvufi Tefsiri”, Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 1994.
• ____, “Necmeddîn-i Dâye”, TDVİA, İstanbul, 2006.
• Özel, Ahmet, “İbn Âdil”, TDVİA, İstanbul, 2016. (Ek-I)
• Râzî, Ahmed b. Muzaffer b. Muhtâr, Mebâhisü’t-Tefsîr, (thk. Hâtim b. Âbid b. Abdillah el-Kureşî), Künûzü’l-İşbiliyye, Riyad, 2009.
• Ritter, Hellmutt, “Ayasofya Kütüphanesinde Tefsir İlmine Ait Yazmalar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Mecmuası, sayı 7-8, yıl 1945.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk, (a) el-Keşf ve’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’an, (thk. Seyyid Kesrevî Hasan), Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, Beyrut, 2002.
• ____, (b) el-Keşf ve’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’an, (thk. Seyyid Kesrevî Hasan), Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2004.
• Sancaklı, Saffet, “Beğavî ve Hadis Sahasındaki Çalışmaları”, Diyanet İlmî Dergi, sayı 3, yıl 1998.
• Seâlibî, Abdurrahman, el-Cevâhiru’l-Hısân, (thk. Ebû Muhammed el-Ğumârî), Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1996.
• Sem‘ânî, Ebu’l-Muzaffer, Tefsîru’l-Kur’an, (thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhim-Ebû Bilâl Ganîm b. Abbâs), Daru’l-Vatan, Riyad, 1997.
• Suyûtî, Celaleddin, ed-Dürrü’l-Mensûr, Daru’l-Fikr, Beyrut, 1993.
• ____, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’an, Mektebetu’s-Safâ, Kahire, 2006.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali, Fethu’l-Kadîr, (thk. Seyyid İbrahim), Daru’l-Hadis, Kahire, 1993.
• Şirbînî, Hatib, Sirâcül-Münîr, Matbaatu Amire, Mısır, 1285h.
• Taberî, İbn Cerîr, Câmiu’l-Beyân, Daru’l-Fikr, Beyrut, 1988.
• Tabersî, Hasan b. Fazl, Mecme‘u’l-Beyân, Daru Mektebeti’l-Hayat, Beyrut, ts.
• Uludağ, Süleyman, “İşârî Tefsir”, TDVİA, İstanbul, 2001.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed, el-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz, (thk. Safvan Adnan), Daru’l-Kalem Dımeşk ve Daru’ş-Şaşiyye, Beyrut, 1995.
• ____, Tefsîru’l-Basît, Silsiletu’r-Rasaili’l-Camiiyye (103), Riyad,1430 h.
• Yâkut el-Hamevî, Mu’cemu’l-Udebâ, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1991.
• Yılmaz, Musa Kazım, “Mecmau’l-Beyân”, TDVİA, İstanbul, 2003.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Daru’l-Kütübi’l-Hadise, Kahire, 1976.
• Zerkeşî, Bedreddin, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’an, Daru’l-Ma’rife, Beyrut, 1957.