Anakronizmin İfradı: Kummî’nin İlk İnen Sûrelere Dair Aşırı Yorumu

Yıl 2019, Sayı: 16, 372 - 408, 20.12.2019

Bayram Ayhan

https://doi.org/10.32950/rteuifd.629193

Öz

Şiî
Müfessir Kummî (ö. 329/941) İmâmiyye’nin Ahbârî ekolünün önemli ve ilk
temsilcileri arasında yer almaktadır. Kummî tefsirinin tebarüz eden yönü aşırı
şiî yorumları muhtevi olmasıdır. Bu tespit mezkur tefsiri tahlil eden neredeyse
tüm müelliflerin ortak söylemidir. Biz bu çalışmada müfessirin tefsirini ilk
inen sûreler ekseninde tavzih etmeye çalıştık. Müfessir çoğu kavramı veya
ibareyi diğer şiî müfessirlerin de dahil olduğu cumhur müfessirin yorumuna
mümasil mahiyette yorumlamıştır. Fakat müfessir gayet makul ve makbul açıklamalar
yaptığı yerlerde kendi kaynaklarına müstenit rivayetler ekseninde mutaassıp ve
anakronik yorumlar yapmıştır. Bilhassa rivayetlere müstenit yorumlarda çoğu
kavram ve ibare bağlamından bağımsız ve alakasız mahiyette tefsir edilmiştir.
Mamafih âyetlerin nüzûl zamanı ve zemininden bağımsız bir şekilde velayete ve
Ehli Beyt’e tebdil gayreti tebarüz etmiştir. Makalede müfessirin Kummî’nin
yorumları öncelikle şiî müfessirlerin, bilahare diğer müfessirlerin yorumları
ile eş zamanlı analitik okumaya tabi tutulmuştur. Bu metot ile müfessirin
yorumlarının daha nitelikli ve tarafsız değerlendirilmesi amaçlanmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kummî, Yorum, İlk İnen Sûreler

Kaynakça

• Abdurrezzâk b. Hemmâm. Tefsîru’l-Kur’ân. Thk. Mustafa Müslim Muhammed. 3 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1989.
• Akdoğan, Mehmet Nur. Şii Kaynaklara Göre Hz. Ömer. Ankara: Araştırma Yayınları, 2017.
• Âmilî, Ali b. Yunus. es-Sırâdü’l-müstakîm. Thk. Muhammed Bakır el- Behbûdî 5. Cilt. Kum: Dâru Âli Beyt, 1384.
• Ateş, Süleyman. “İmâmiyye Şiasının Tefsir Anlayışı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (1977): 146-172.
• Ateş, Süleyman. İmamiyye Şiâsının Tefsir Anlayışı. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1998.
• Avcı, Casim. “Uhud Gazvesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42: 54-57. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Ayyâşî, Muhammed b. Mes’ûd b Ali. Kitâbu’t-tefsîr: tefsîru’l-ayyâşî. Thk. Seyyid Hâşim el-Mahallâtî. 2 Cilt. Tahran: el-Mektebetu’l-İlmiyyetu’l-İslâmiyye, ts.
• Bağdâdî, Kāhir b. Tâhir Muhammed. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 2 Cilt. Kāhire: Matbaatu’l-Medenî, ts.
• Bahrânî, Seyyid Hâşîm. el-Burhân fî tefsîri’l-Kur’ân. 8 Cilt. Beyrut: Müessesetu’l-A‘lamî li’l-Matbûât, 2006.
• Begavî, Ebû Muhammed Hasan b. Mesûd. Tefsîru’l-Beġavî: Meâlimu’t-tenzîl. Thk. Muhammed Abdullah en-Nemr. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe li’n-Neşr, 1989.
• Beydâvî, Nâsıruddîn Ebu’l-Hayr Abdullah b. Ömer. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl: tefsîru’l-Beyḍâvî. Thk. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Bozan, Metin. İmamiyye Şiasının İmamet Tasavvuru. Ankara: İlahiyat Yayıları, 2007.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Fehmü’l-Ḳur’âni’l-Hakîm: et-Tefsîru’l-vâdıh hasebe tertîbi’n-nüzûl. 3 Cilt. Beyrut: Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, 2008-2009.
• Câbirî, Muhammed Âbid.Medhal ile’l-Ḳur’ân: el-cüz’ül-evvel fi’t-t’arifi bi’l-Ḳur’ân. Beyrut: Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-‘Arabiyye, 2001.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınevi, 2009.
• Çalışkan, İsmail. Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayaınları.
• Dâvûdî, Şemseddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed. Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1403/1983.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîru’l- ḥadîs: Tertibu’s-süver ḥasebe’n-nüzûl. 7 Cilt. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-‘Arabî, 1383/1964.
• Derveze, Muhammed İzzet. Kur’an’a Göre Hz. Muhammed’in Hayatı. çev. Mehmet Yolcu. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2011.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf. Tefsîru’l-bahri’l-muhît. Thk. Adil Ahmed Abdulmevcud. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1993.
• Ertaş, Hikmetullah. “Cumhuriyet Dönemi Ders Kitaplarına Alınan Hadislerin Türkçe Çevirilerinde Görülen Aşırı Yorum ve Sapmalar”, Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 4/2 (2018): 261-283.
• Eş’ârî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Makalâtu’l-islâmiyyîn ve ihtilâfu musallin. Thk. Muhyiddîn Abdulhamîd. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 1990.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Gadîr-i Hum”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13: 279-280. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Habibov, Aslan. İlk Dönem Şiî Tefsir Anlayışı. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2007.
• Hamidullah, Muhammed. “Huneyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18: 376-377. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: İrfan Yayımcılık, 1993.
• Hillî, İbn Mutahhar. Minhâcü’l-kerâme fî ma’rifeti’l-imâme. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmî, 1962.
• Huveyzî, Abdu Ali b. Cumua el-Arûsî. Tefsîru Nûri’s-sekaleyn. Thk. Hâşim er-Rasûlî el-Mahalâtî. 5 Cilt. Kum: Müessesetu Nâşiru’l-A‘rabî, 1382.
• Huvvâri, Hûd b. Muhakkem. Tefsîru Kitâbillâhi’l-Azîz. Thk. Belhâc bin Said Şerifî.4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1990.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Tefsîru’t-Taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tunusiyye, 1984.
• İbn Atiyye, EbûMuhammed Abdullah b. Gālip. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. Thk. Abdusselam Abduşşâfî. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2001.
• İbn Cüreyc, Abdulmelîk b. Abdulazîz. Tefsîru İbn Cüreyc. Thk. Ali Hasan Abdulğanî. Kâhire: Mektebetu’t-Turâsi’l-İslâmî, 1992.
• İbn Cüzeyy, Ebu’l-Kâsım Muhamed b. Ahmed. et-Teshîl li u’lûmi’t-tenzîl. Thk. Muhammed Sâlim Hâşim. 2 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1995.
• İbn Ebi Hâtim, Ebu Muhammed İdris. Tefsîru’l-Ḳur’âni’l-‘Aẓîm. Thk. Muhammed Esad Tayyib. 10 Cilt. Riyad: Mektebetu Nezzâr, 1997.
• İbn Ebi Şeybe Ebû Bekr Abdullah, el-Kitâbu’l-musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. Thk. Kemal Yusuf el-Hût. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Tâc, 1989.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik. es-Sîretu’n-nebeviyye. Thk. Ömer Abdusselam Tedmûrî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru li’l-Kutubi’l-‘Arabî, 1990.
• İbn İshâk, Ebû Abdullah Muhammed. es-Sîretu’n-nebeviyye li İbn İshâk. Thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İ’lmiyye, 2004.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-Ḳur’âni’l-‘aẓîm. Thk. Sâmî bin Muhammed es-Sellâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe li’n-Neşr, 1997.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Tefsîru ġarîbi’l-Ḳur’ân. Thk. Seyyid Ahmed Sakr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1978.
• İbnu’d-Dureys, Muhammed b. Eyyûb. Fedâilu’l-Ḳur’ân vemâ ünzile bi-Mekke vemâ ünzile bi’l-Medine. Thk. Urve Bedîr. 4 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1987.
• Karataş, Şaban. Şia’da ve Sünni Kaynaklarda Kur’ân Tarihi. İstanbul: Ekin Yayınları, 1996.
• Kâşânî, Molla Muhsin el-Feyd. Tefsîru’s-Sâfî. Thk. Şeyh Hüseyin el-A‘lâmî. 6 Cilt. Tahran: Mektebetu’s-Sadr, 1379.
• Koçyiğit, Hikmet. “Şiî-İmâmî Tefsir Anlayışında Müfessirin Konumu”, Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (2015): 51-73.
• Kuleynî, Ebû Ca‘fer. Usûlü’l-Kâfî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Murtaza, 2005., 2: 654.
• Kummî, Ali b. İbrahim. Tefsiru’l-Kummî. 2 Cilt. Kum: Müessesetu Dâri’l-Kitâb, 1404.
• Kummî, Ebu Ca’fer İbn Bâbeveyh (Şeyh Sadûk). Kemâlu’d-dîn ve temâmu’n-ni’me, 2 Cilt. Kum: Müessesetu’l-Beyân, 1395.
• Kurtûbî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi’ li-aḥkâmi’l-Ḳur’ân. Thk. Hişâm Semir el-Buhârî. 21 Cilt. Riyad: Dâru ‘Âlemi’l-Kutub, 1372/1952.
• Ma‘rife, Muhammed Hâdi. et-Tefsîr ve’lmüfessirûn fî sevbihi’l-kaşib. 2 Cilt. b.y.: el-Câmiatü’r-Ridâviyye li’l-Ulûmi’l-İslamiyye, 1425.
• Mahmudov, Elşad. “Zâtusselâsil Seriyyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44: 153-154. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Mâturîdî, Ebû Mansur Muhammed. Tevilâtu ehli’s-sünne: tefsîru’l-Mâturîdî. thk. Mecdî Basillûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb. en-Nüket ve’l-‘uyûn: tefsîru’l-mâverdî. thk. Abdulmaksûd bin Abdurrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
• Meclîsî, Muhammed Bakır b. Muhammed. Bihârü’l-Envari’l-Câmia li-düreri ahbari’l-eimmeti’l-ethâr. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü'l-Vefâ, 1983.
• Mevdûdî, Ebu’l-‘Alâ. el-Mebâdiu’l-Esâsiyye li Fehmi’l-Ḳur’ân. y.y: Dâru’t-Turasi’l-A’rabi li’n-Neşr ve’t-Tabaa, ts.
• Mukātil b. Süleymân, Tefsîru Mukātil b. Süleymân Thk. Abdullah Muhammed Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetu’t-Târîhi’l-‘Arabî, 1423/2002.
• Muzaffer, Muhammed Rıza. Şia İnançları: Akāidu’l-İmâmiyye. Çev. Abdulbaki Gölpınarlı. İstanbul: Zaman Yayınları, 1978.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Tefsiru’n-Nesefî: Medâriku’t-tenzîl ve hadâiḳu’t-te’vîl. Thk. Yusuf Ali Bedîvî. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kelâmi’t-Tayyib, 1997.
• Nüveyhid, Adil. Mu’cemü’l-müfessirîn min sadri’l-İslâm hatta el-asri’l-hadîr, 2 Cilt. Thk. Hasan Halîd. b.y.: Müessesetü Nüveyhidü’s-Sekâfiyye, 1993.
• Öz, Mustafa. “Usûliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42; 214-215. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Öztürk, Mustafa. “Şiî-İmâmî Tefsir Kültürünün genel Karakteristikleri”. Tarihten Günümüze Kur’ân’a Yaklaşımlar. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi Yayınları, 2010.
• Öztürk, Mustafa. Tefsirde Ehl-i Sünnet Şia Polemikleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîḥu’l-ġayb: Tefsîru’r-Râzî. 32 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr li’t-Tabaa ve’n-Neşr, 1981.
• Sa‘lebî, Muhammd b. Ebu İshâk. el-Keşf ve’l-beyân: Tefsîru’s-Sa‘lebî. Thk. Muhammed bin Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, 2002.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. et-Tefsîru’l-Vâdıhu’l-Müyesser. Beyrut: Mektebetu’l-‘Asriyye, 2007.
• Saylan, Nesrişah. “Kummî Tefsirinde Kur’ân’ın Metni Konusundaki Tahrif İddialarının İncelenmesi”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 21/3 (2017): 1536-1564.
• Seâlîbî, Abdurrahman b. Muhammed Ebu Zeyd. es- el- Cevâhiru’l-ḥisân fî tefsîri’l-Ḳur’ân: tefsîru’s-Seâlibî. Thk. Abdulfettah Ebu Sünne. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1997.
• Semâhicî, Abdullah. “İmâmiyye Şîası’nın İki Ekolü Ahbârîler ve Usûlîler Arasındaki Temel Farklar”. Çev. İbrahim Kutluay. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2013): 137-153.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed İbrahim. Tefsîru’s-semerkandî: Baḥru’l-‘ulûm. Thk. Muhammed Muavvız- Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1993.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celâleddîn Abdurrahman. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîri bi’l-me’sûr. Thk. Abdullah bin Abdulmuhsin et-Türkî. 17 Cilt. Kahire: Merkezu Hicr li’l-Buhûs, 2004.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celâleddîn Abdurrahman. el-İtḳân fi Ulûmi’l-Ḳur’an. Thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Şahavatov, Sabuhi. “İmâmiyye Şîası’nın Kur’ân’ın Tahrifi Konusuna Yaklaşımı”, Usûl İslâm Araştırmaları 22/2 (2014): 43-61.
• Şahavatov, Sabuhi. “Mezhep Taassubunun Öne Çıktığı Bir Rivâyet/Dirâyet Tefsiri –Kummî Tefsiri-”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41/1 (2015): 299-311.
• Şahin, Hanifi. “Şiî İmâmiyyede Hz. Ömer’e Yönelik Algı”. Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu. Sivas 2018, 493-516.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. Thk. Ahmed Fehmi Muhammed. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İ’lmiyye, 1992.
• Tabatabâî, Seyyid Muhammed Hüseyin. el-Mîzân fî Tefsîri’l-Kur’ân. 22 Cilt. Beyrut: Müessesetu’l-A‘lamî, 1997.
• Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Thk. Abdullah bin Abdulmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Merkezu’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-Arabiye, 2001.
• Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr. Târîḫu’t-Taberî: Târîḫu’r-rusul ve’l-mulûk. Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 11 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
• Tabersî, Ebû Ali el-Fadl b. Hasan. Mecmeu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘Ulûm, 2005.
• Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Hasan. et-Tibyân fî tefsîri’l-Ḳur’ân. Thk. Şeyh Âğa et-Tahrânî. 10 Cilt. (Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Hasan.el-İktisâd fîmâ yeteallaku bi’l-i’tikād. Necef: b.y, 1979.
• Ukberî, Muhammed b. Nu’mân. el-Mesâilu’l-Ukberiyye. Kum: Müessesetu’l-İrşâd ve’t-Tevzi‘, 1413.
• Uyar, Mazlum. İmâmiyye Şîası’nda Ahbârîlik. Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 1996.
• Üzüm, İlyas. “Rec’at”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34: 504-506. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Vâhidî Ebu’l-Hasan Muhammed. el-Vasît fî tefsîri’l-Ḳur’ani’l-mecîd. Thk. Adil Ahmed Abdulmarsud. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1994.
• Yagır, Mehmet Yusuf. “İlk Üç Sûredeki Bazı Ayetler Bağlamında Müfessir Kummî’nin Şiî Eksenli Yorumları”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/14 (2016): 164-182.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 2006.
• Yıldız, Sâkıp. “Şia’nın Kur’ân-ı Kerim ve Tefsiri Hakkındaki Görüşleri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (1982): 43-62.
• Yılmaz, Musa Kazım. Tabersî ve Tabâtabaî’de İmamîyye Tefsiri. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1985.
• Yurdagür, Metin. “Ahbâriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1: 490-491. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrahim b. Seriyy. Me‘âni’l-Ḳur’ân ve i‘râbuhu. Thk. Abdulcelil Şulbî. 5 Cilt. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, 1988.
• Zehebî, Muhammed Seyyid Huseyn. et-Tefsîr ve’l-Mufessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, ts.
• Zemahşerî, Muhammed b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki ġavâmidi’t-tenzîli ve ‘uyûni’l-eḳvâli fi vucûḥi’t-te’vîl. Thk. Adil Ahmed Abdulmevcud. 6 Cilt. Riyad: Mektebetu’l-Abikan, 1998.
• Zerkeşî, Ebu Abdullah Bedruddîn b. Muhammed. el-Burhân fî Ulûmi’l-Ḳur’ân. Thk. Ebu’l Fadl ed-Dimyatî. y.y: Dâru’l-Hadîs, 2006.