Ebû Amr’ın Eleştiriye Konu Olan Sahih Kıraatleri

Yıl 2022, Sayı: 22, 117 - 140, 30.12.2022

Kadir Taşpınar

https://doi.org/10.32950/rteuifd.1189453

Öz

Kıraat rivayetlerini, sened, Mushaf hattı ve Arap dili kaidelerine göre tasnife tabi tutan kıraat âlimleri, bu üç şartı sağlayan kıraatleri sahih, üç şarttan birisini taşımayan kıraatleri ise şâz olarak kayda geçmişlerdir. Bununla birlikte, özellikle İbn Mücâhid’in (ö. 324/936) en çok itimat edilen yedi kıraati belirlemesinden önceki zaman diliminde, birtakım sâiklerle sahih kıraatlerin eleştirildiği görülmektedir. Söz konusu eleştirilerin neredeyse tamamı, Basra dil ekolüne mensup âlimlere aittir. Çalışmamızda, yedi kıraat imamı arasında yer alan ve Basra dil mektebinin en önemli temsilcilerinden olan Ebû Amr’ın (ö. 154/771) kıraat rivayetlerine yöneltilen eleştiriler ve bu eleştirilere verilen cevaplar konu edinilecektir. Bu çerçevede, Ebû Amr’a ait hangi kıraat rivayetlerinin hangi gerekçeyle eleştirildiği, bu eleştirilerin kıraat âlimleri tarafından nasıl karşılandığı irdelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Sahih Kıraat, Eleştiri, Ebû Amr, Basra Dil Ekolü, Sened, Mushaf Hattı, Arap Dili

Kaynakça

• Ablay, Rıfat. “Müfessir ve Dilbilimcilerin İbn Amir Kıraatine Dilbilimsel ve Eleştirel Yaklaşımları”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2020), 39-51.
• Ahfeş, Ebü’l-Hasen Saîd b. Mes‘ade el-Mücâşiî el-Belhî. Me’âni’l-Kur’ân. thk. Hüdâ Mahmûd Kurâ’a. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1411.
• Altıkulaç, Tayyar. “Ebû Amr b. Alâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/94-96. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bayraktutan, Osman. “Kırâat İlminin Dünü Bugünü Yarını (Kırâat Sınıflandırmaları Bağlamında)”. Uluslararası Din Bilimleri Çalıştayı. 117-138. Iğdır: Iğdır Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Beyzâvî, Nâsirüddîn Ebû Saîd Abdullah. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar’aşlî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1418.
• Birışık, Abdülhamit. Kıraat İlmi ve Tarihi. Bursa: Emin Yayınları, 2004.
• Çetin, Abdurrahman. Yedi Harf ve Kıraatlar. İstanbul: Ensar Yayınları, 2013.
• Çollak, Fatih. “Revm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/31-32. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Dağ, Mehmet. Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi, 2011.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. Câmi’u’l-beyân f’l-kırââti’s-seb’. Câmiatü’ş-Şârika, 1428.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. et-Teysîr fi’l-kırââti’s-sebʻ. thk. Ferîd Muhammed b. Azzûz. Beyrût: Dâru İbni Kesîr, 1437.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed. İthâfu fudalâ-i’l-beşer. thk. Şaban Muhammed İsmail. 2 Cilt. Beyrût: Alemü’l-Kütüb, 1987.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. Tefsîru’l-bahri’l-muhît. thk. Sıtkı Muhammed Cemîl. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-fikr, 1420.
• Ebû Şâme el-Makdisî. el-Mürşidü’l-vecîz. Beyrût: Dâru Sâdır, 1395.
• Ebû Ubeyde, Ma’mer b. Müsennâ. Mecâzü’l-Kur’ân. thk. Fuat Sezgin. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1381.
• Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-kitâbi’l-kerîm. 9 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Fârisî, Ebû Alî Hasan b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Hucce li’l-kurrâi’s-seb’. thk. Bedreddin Kahveci - Beşîr Cüveycâtî. Beyrût: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1413.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahya b. Ziyâd el-. Me’âni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Yusuf en-Necati vd. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Mısriyye, ts.
• Fırat, Yavuz. Tecvîd ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Hacıveysizade, 2018.
• Hanay, Necattin. “Zeccâc’ın Kıraat Tasavvuru ve Kendisine Yöneltilen Tenkitler”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/1 (2015), 164-184.
• Hatîb, Abdüllatîf. Muʻcemu’l-kıraat. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru Sa’deddîn, 2000.
• Hatip, Abdulaziz. “Semîn el-Halebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/492-493. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l- ʻazîz. thk. Abdüsselam Abdüşşafi Muhammed. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1422.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. el-Hasâis. Heyetü’l-Mısriyye, ts.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ahmed. el-Hücce fi’l-kırââti’s-seb’. thk. Abdülâl Sâlim Mekrem. Beyrût: Dârüşşurûk, 1401.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Te’vîlü Müşkili’l-Kur’ân. thk. İbrahim Şemsüddîn. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, ts.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs et-Temîmî. Kitâbü’s-seb’a fi’l-kıraat. thk. Şevki Dayf. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1400.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâleddin Abdurrahman b. Ali. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. thk. Abdürrezzak el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1422.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yusuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l ʻaşr. thk. Ali Muhammed Dabba. 2 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezeri, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. thk. G. Bergstraesser. 2 Cilt. Mısır: Mektebetü İbn Teymiyye, 1351.
• İnanç, Yonis. Teşekkül Sürecinde Nahiv-Kıraat İlişkisi. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• Karaçam, İsmail. Kur’ân-ı Kerîm’in Faziletleri ve Okunma Kâideleri. İstanbul: İFAV Yayınları, 2010.
• Karaçam, İsmail. Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzûlü ve Kıraati. İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
• Kastallânî, Ahmed b. Muhammed. Letâifü’l-işârât lî-fünûni’l-kırâât. 10 Cilt. Suudi Arabistan: Dirâsâtü’l-Kurâniyye, ts.
• Kayagil, Süleyman Mahmut. el-Ahfeş el-Evsat ve Me’âni’l-Kur’ân’ı. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Kılıç, Mustafa. “Zemahşerî’nin Kıraatleri Kabul Şartları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48 (2015), 149-184.
• Kişmir, Abdulkadir. Dilde Kıyas (Basra ve Kûfe Örneği). Kayseri: Kimlik Yayınları, 2018.
• Koçak, İnci. “Ahfeş el-Evsat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/526. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʻ li ahkâmi’l-Kurân. thk. Ahmed el-Berdûnî. 20 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Kütükoğlu, Ahmet. Kastallânî’nin Letâifü’l-İşârât Li Fünûni’l-Kıraât Adlı Eserinin Kıraât İlmi Açısından İncelenmesi. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed b. Hammuş b. Muhammed. el-İbâne ’an me’âni’l-kırâât. thk. Abdülfettâh İsmail Şelebî. Mısır: Dâru Nehda, ts.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed b. Hammûş b. Muhammed. el-Keşf “an vücûhi’l-kırââti’s-seb” ve ’ilelihâ ve hicecihâ. thk. Cemâlüddîn Muhammed Şeref. Tanta: Dâru’s-Sahâbe li’t-Türâs, 1430.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed b. Hammûş b. Muhammed. er-Riâye li-tecvîdi’l-kırâe ve tahkîki lafzi’t-tilâve. thk. Ahmed Hasan Ferhat. Ummân: Dâru Ammâr, 1422.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed b. Hammûş b. Muhammed. Müşkilü i’râbi’l-Kur’ân. thk. Hâtim Salih ed-Dâmin. 2 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1405.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl en-. İ’râbü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali Beydûn. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1421.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medârikü’t-tenzîl ve hakâikü’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Büdeyvî. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• Özek, Ali. “el-Keşşâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 329-330. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1430.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm. ed-Dürru’l-mesûn fî ’Ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1986.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1408.
• Taberî, İbn Cerîr et-. Câmiʻu’l-beyân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1420.
• Temel, Ali. Dilbilimsel Tefsirlerde Kıraatlere Yaklaşım. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Temel, Ali. “Nehhâs’ın İʻrâbu’l-Kur’ân’ında ‘Lahn’ Tartışmalarına Konu Olan Kırâatlerin Değerlendirilmesi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2015), 77-105.
• Temel, Nihat. Kırâat ve Tecvîd Istılahları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2013.
• Ünal, Mehmet. Kur’an’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr Yayınları, 2005.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm. Meʻâni’l-Kur’ân ve iʻrâbuhû. thk. Abdulcelîl Abduh Şelebi. 5 Cilt. Beyrût: Alemü’l-Kütüb, 1988.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Ma’rifetü’l-kurrâi’l-kibâr ale’t-tabakât ve’l-âsâr. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1997.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdillah. el-Burhân fî ʻulûmi’l-Kurân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-İhyâ, 1957.