Ezelî Yazgı Bağlamında Mu’tezile Düşünce Okulu’nun Ecel, Ömür Ve İlim Anlayışı

Yıl 2015, Cilt: 1 Sayı: 2, 43 - 79, 01.08.2015

Namık Kemal Okumuş

Öz

Çalışmamız süresince Mu’tezile Düşünce Okulu’nun ezelî yazgı bağlamında ecel düşüncesini ele aldık. Zira ecel konusu, kader düşüncesinin içerisinde merkezî bir konumda bulunmaktadır. Öyle ki, İslâmî geleneğin büyük bir kısmında ezelde takdir edilmiş olan ecel ve ömür algısı, yine ezelde yazılmış olan kader düşüncesinin bir devamı niteliğinde görülmüştür. Her ne kadar Mu’tezile ekolü, klâsik Ehl-i Sünnet düşüncesinden farklı olarak insan sorumluluğunu dikkate alarak meseleyi tanımlamıştır denilebilirse de, son tahlilde onların kader anlayışları da ezelî ilim anlayışlarının gölgesinde kalmış gibidir. Bu yüzdendir ki, beşer tasavvurunu derinden etkilemiş olan bu kadîm sorun, sağlıklı bir çözüme kavuşturulamadığı gibi, hâlâ insanlığın başat problemi olmaya devam etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ezelî takdir, kader, ecel, ömür, ilim, rızık, lütuf

In The Context Of Fatal, Death And Knowledge Mentality Of Mutazila School

Öz

During our work, we have discussed Mutazila School’s death idea in the concept of
primordial destiny. Because death is located as a central location in the idea of fate. It is appreciated that the
perception of life and death is a continuation of the idea of past eternity, whose fate has been written. Mu'tazila
school, as opposed to the classical idea of Ahl al-Sunnah, explained the topic by considering human responsibility.
However, their way to understand fate has remained in the shadow of their understanding of primordial knowledge.
That’s why, this ancient issue which effected human conception deeply and not resolved yet, is still one of the
biggest problems.

Anahtar Kelimeler

Primordial destiny, knowledge, fate, death, lifetime, livelihood, grace

Kaynakça

• Abdulhamid, İrfan, İslâm’da İtikâdi Mezhepler ve Akâid Esasları, çev., M. Saim Yeprem, Marifet Yayınları, İstanbul 1983.
• Aıllard, Michel S. J., Le Probleme des Attribut Divins, Beyrut 1965.
• Akdemir, Salih, Son Çağrı Kur’an, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2009.
• Altıntaş, Ramazan, Sistematik Dönem Kelam Okulları Mu’tezile: Önemli İsimler, Temel İlkeler ve Ana Eserler, Kelam Kitabı İçinde, edt. Şaban Ali Düzgün, Grafiker Yayınları, Ankara 2012.
• Ammara, Muhammed, Mu’tezile ve Devrim, çev., İ. Akbaba, Yöneliş Yayınları, İstanbul 1988.
• Atay, Hüseyin, İbn Sina’da Varlık Nazariyesi, Gelişim Matbaası, Ankara 1983.
• Aydınlı, Osman, Mu’tezile’nin Beş Esasının Teşekkülünde Ebu’l-Hüzeyl’in Yeri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1998.
• Bağdâdî, Abdulkâhir, el-Fark Beyne’l-Fırak, thk. N. Hüseyin Zerzûr, Mektebetu’l-Asrıyye, Beyrut 2013.
• ……….Usûlu’d-Din, İstanbul 1928.
• Bakıllanî, Ebu Bekr, et-Temhîd Fi’r-Reddi Âle’l-Mülhidi’l-Muattıla ve’r-Rafıza ve’l-Havariç ve’l-Mu’tezile, Kahire 1947.
• Bedevî, Abdurrahman, Mezâhibu’l-İslâmiyye, (I-II), Beyrut 1979.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Muvazzâf İlm-i Kelâm, Bilmen Yayınları, İstanbul ts.
• Birgili, Mehmet Efendi, Tuhfetu’l-Müsterşidin fî Beyân-i Fırak-ı Mezâhibi’l-İslâmiyyîn, çev., A. İlhan, DEÜİFD, C: VI, İzmir 1989.
• Cahız, Ebu Osman, el-Beyân ve’t-Tebyîn, (I-IV), thk. A. Harun, Kahire 1985.
• Canbay, Vasıf, Hurafesiz İslâm Dini ve Kur’an Dini, Zemin Matbaası, Adana 1958.
• Cezîrî Abdurrahman, Tavdihu’l-Akâid fî İlmi’t-Tevhîd, Hadaratu’ş-Şarkıyye, Yy., 1932.
• Cürcânî, Seyyid Şerif, Şerhu’l-Mevâkıf, (I-VIII), İstanbul 1325.
• Cüveynî, Abdulmelik, Kitâbu’l-İrşâd ilâ Kevâti’il-Edilleti fî Usûli’l-İtikâd, thk. Esad Temîm, Kutubi’s-Sakafiyye, Beyrut 1996.
• Çubukçu, İ. Agâh, Mu’tezile ve Akıl Meselesi, AÜİFD, C: XII, Ankara 1964.
• De Boer, T. J., İslâm’da Felsefe Tarihi, çev. Yaşar Kutluay, Yy., Ankara 1960.
• Dugaym, Semih, Mustalahât-ı İlm-i Kelâmi’l-İslâmî, (I-II), Beyrut 1998.
• Ebu’l-Kasım el-Belhî, Fazlu’l-İtîzâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile, thk. F. Seyyid, Tunus 1974.
• Ebu Ya’la el Ferrâ, Kitabu’l-Mu’temed fî Usûlu’d-Dîn, thk. H. Zeydan, Beyrut, 1974.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasen, Kitâbu’l-Luma fi’r-Reddi Âlâ Ehli’z-Ziyâğ ve’l Bedea, thk. A. İzzeddin, nşr. R. J. Mac Carthy, Beyrut 1952.
• ……….Makalâtu’l-İslâmiyyin ve İhtilâfu Musallîn, thk. H. Ritter, Wiesbaden 1980.
• Gardet, Louis, Dieu et la Destine de L’Homme, Paris 1976.
• Gimaret, Daniel, La Doctrine da’l-Ashari, Paris 1990.
• Güler, İlhami, Allah’ın Ahlakîliği Sorunu, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 1998.
• Hasan Basrî, Risâle Fi’l-Kader, thk. M. Ammare, Kahire 1971.
• ………..Tefsiru Hasan Basrî, (I-II), thk. M. Abdurrahman, Kahire ts.
• ……….Hasan Basrî’nin Kader Hakkında Halife Abdulmelik b. Mervan’a Mektubu, çev., Lütfi Doğan, Yaşar Kutluay, AÜİFD, C: III, Ankara 1955.
• Dugaym, Semih, Felsefetu’l-Kader fî Fikri’l-Mu’tezile, Dâru’t-Tenvîr, Beyrut 1985.
• Fuzûli, Muhammed, Matlau’l-İtikâd fî Ma’rifeti’l- Mebde-i ve’l-Meâd, nşr. M. Cavit Tanci, Ankara 1962.
• Goldziher, Ignaz, Ecel Maddesi, MEBİA (I-XII), MEB Yayınları, İstanbul ts.
• Hasan Hanefi, Mine’l-Akide, (I-V), Kahire 1988.
• Hayyat, Ebu’l-Hüseyin, Kitâbu’l-İntisâr ve’r-Redd Âlâ İbn el-Râvendî el-Mülhîd ve’t-Tâne Aleyhim, thk. A. N. Nader, Matbaa Katolikiyye, Beyrut 1957.
• El-Hüseynî, Yahya, Resâilu’l-Adl ve’t Tevhîd, thk. M. Ammare, Daru’l-Hilal, Yy.,1971.
• İbn Abd Rabbih, Ebu Ömer, Kitâbu İkdu’l-Ferîd, (I-VII), Beyrut 1992.
• İbn Ebi’l-Hadîd, Şerh Nehcu’l-Belâğa, (I-XX), thk. M. Ebu’l-İbrahim, Beyrut 1965.
• İbn Ebi’l-İzz el-Hanefî, Ali, el-Akîdetu’t-Tahâviyye ve Şerhi, çev., M. Beşir Eryarsoy, Guraba Yayınları, İstanbul 2011.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed, Kitâbu’l-Fasl Fi’l-Milel ve’l-Ehvâ ve’n-Nihal, (I-V), Mısır 1902.
• İbn Küteybe ed-Dineverî, Te’vîlu Muhtelifu’l-Hadis, çev., M. Hayri Kırbaşoğlu, Kayıhan Yayınları, İstanbul 1979.
• İbn Manzur, Ebu’l-Fazl, Lisanu’l-Arab, (I-XVIII), Beyrut 1988.
• İbnü’l-Murtazâ, Kitâbu’l-Kalâid fî Tashîhi’l-Akâid, Beyrut, ts.
• ………..Tabakâtu’l-Mu’tezile, thk. S. D. Wilzer, Beyrut 1961.
• İbn Rüşd, Ahmed, Faslu’l-Makâl, çev., Bekir Karlığa, İşaret Yayınları, İstanbul 1992.
• İbn Nedim, Ebu’l-Ferec, Fihrist, thk. Ş. Ramazan, Dâru’l-Fetva, Beyrut 1994.
• Îcî, Aduddîn, El-Mevâkıf Fî İlm-i Kelâm, Beyrut ty.
• İsferayînî, Ebu’l-Mzaffer, Et-Tabsîr fi’d-Din ve Temyîzu’l-Fırkatı’n-Naciye ani’l-Fırkati’l-Hâlikin, thk. M. Kevserî, Mısır 1940.
• İsferayînî, İbrahim b. Muhammed, Haşiye Âlâ Şerh-i Akâid-i Nesefî li’l-Taftazanî, İstanbul 1288.
• İslamoğlu, Mustafa, İman Risalesi, Denge Yayınları, İstanbul 1993.
• El-Irakî, ebu Muhammed, El-Fıraku’l-Müfterika Beyne Ehli’z-Zeyğ ve’z-Zanâdika, nşr. Yaşar Kutluay, AÜİFY, Ankara 1961.
• Işık, Kemal, Mu’tezile’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri, AÜİFY, Ankara 1967.
• Kâdî Abdulcabbâr, El-Mecmû Li’l-Muhit bi’t-Teklîf, (I-II), thk. J. J. Hauben, Kahire ts.
• ……….El-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, (I-XVI), thk. A. Fuad, Mısır 1962.
• ……….Müteşâbihu’l-Kur’an, (I-II), thk. A. M. Zarzur, Dâru’t-Türas, Kahire 1969.
• ……….Şerh Usûlu’l-Hamse, Kahire 1988.
• Karadeniz, Osman, Ecel Üzerine, Anadolu Matbaası, İzmir 1992.
• ……….Hasan Basrî ve Kelâmî Görüşleri, DEÜİFD, C: II, İzmir 1985.
• Keskin, Halife, İslâm Düşüncesinde Kader ve Kaza, Beyan Yayınları, İstanbul 1997.
• Kılavuz, A. Saim, Anahatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâm’a Giriş, Ensar Yayınları, İstanbul 2012.
• Lekkanî, Abdulselam, Şerh Cevheretu’t-Tevhîd, Mısır 1317.
• Makrîzî, Ebu’l-Abbas, Kitâbu’l-Mevâizu ve’l-İtîbâr bî-Zikri’l-Hitat ve’l-Âsâr, (I-II), thk. Emin F. Seyyid, Türasi’l-İslâmiyye, Londra 1995.
• Malatî, Ebu’l-Hüseyin, Kitâbu’t-Tenbîh ve’r-Reddu Âlâ Ehli’l-Ehvâ ve’l-Bedâ, thk. M. Zahid el-Kevserî, Beyrut 1968.
• Mes’udî, Ebu’l-Hasan, Murucu’z-Zeheb, (I-IV), thk. M. Abdulhamid, Beyrut 1988.
• Naşî el-Ekber, Mesâilu’l-İmâme ve Muktefât Mine’l-Kitâbi’l-Evsâf Fi’l-Makalât-Usûlu’n-Nihal, thk. J. Wan Ess, Beyrut 1971.
• Nesefî, Ebu’l-Mu’in, Tabsıratu’l-Edille, (I-II), thk. C. Salame, Dimeşk 1993.
• Nevbahtî, Ebu Muhammed, Kitâbu Fıraku’ş-Şia, thk. H. Ritter, İstanbul 1931.
• Ramazan Efendi, Akâid Şerhi, Basın Ofset, İstanbul 1965.
• Râzî, Fahrettin, Tefsîr-i Kebîr, (I-XXIII), çev., S. Yıldırım, L. Cebeci, vd., Akçağ Yayınları, Ankara 1989.
• Sabunî, Nurettin, El-Bidâye fî Usûli’d-Din, Yy., ts.
• ………..Matüridiyye Akâidi, çev. Bekir Topaloğlu, DİB Yayınları, Ankara 1991.
• Sâmedî, Abdurrahman, El-Adl-i İlâhî, Yy., Beyrut 1996.
• Sırrı Giridî, Nakdu’l-Kelâm fî Akâidi’l-İslâm, Dersaadet Yayınları, İstanbul ts.
• Subhî, A. Mahmud, Fî İlm-i Kelâm, (I-III), Beyrut 1985.
• ………. Ez-Zeydiyye, Kahire 1984.
• Şarânî, Ebu Abdurrahman, el-Yevâkıt ve’l-Cevâhir fî Beyâni Akâidi’l-Ekâbir, Mısır 1889.
• Şehristanî, Abdulkerim, el-Milel ve’n-Nihal, (I-III), Beyrut 1992.
• Taftazanî, Saduddîn, Şerhu’l-Akâid, nşr. Usturumcalı Ömer, İstanbul 1304.
• ……….Şerhu’l-Makâsid, (I-V), thk. S. M. Şeref, Beyrut ts.
• Et-Tahanevî, Muhammed Ali, Keşşâf Istılahâti’l-Fünûn, (I-II), Kahraman Yayınları, İstanbul 1984.
• Tamer, Arif, Mu’cem Fıraku’l-İslâmiyye, Beyrut ts.
• Tokadî, İshak Efendi, Akâid Manzumesi, İstanbul 1310
• Tunç, Cihat, Ecel Maddesi, TDVİA, C: X, İstanbul 1998. ……….Zemahşerî Kelâmının Ana Meseleleri, Ankara 1976.
• Uludağ, Süleyman, Kelâm İlmi ve İslâm Akaidi, Dergâh Yayınları, İstanbul 1982.
• Ülken, Hilmi Ziya, İslâm Felsefesi, Selçuk Yayınları, Ankara 1967.
• Watt, W. Montgomery, Hür İrade ve Kader, çev., Arif Aytekin, Kitabevi Yayınları, İstanbul 1996.
• ..……..İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev., E. Ruhi Fığlalı, Umran Yayınları, Ankara 1981. ……….İslâmî Tetkikler-I/İslâm Felsefesi ve Kelâmı, çev., Süleyman Ateş, AÜİFY, Ankara 1968.
• Zemahşerî, Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf an Hakâiki Avami’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl, (I-IV), thk. M. H. Ahmed, Dâru’l-Kutûbi’l-Arabî, Beyrut 1987.
• Ziriklî, Hayreddin, el-Âlâm, (I-VIII), Beyrut 1984.