İslam Siyaset Düşüncesi Açısından Zıllullâh Hadisi Ve İşârî Yorumları

Yıl 2023, Sayı: 12, 52 - 78, 25.10.2023

Abdullah Taha İmamoğlu , Özkan Öztürk

https://doi.org/10.53336/rumeli.1341768

Öz

İslâm siyaset düşüncesinde sıklıkla atıf yapılan hadislerden birisi de sultanın Allah’ın yeryüzündeki gölgesi olduğunu ifade eden ve hadis kaynaklarında zıllullâh hadisi olarak bilinen rivayettir. Bu çalışmada söz konusu hadisin tüm tarikleri tespit edilmeye çalışılarak kaynakları ortaya konulacak, tahriç edilip değerlendirilecek ve klasik dönem hadis şerh edebiyatındaki yorumlarına değinilecektir. İslâm siyaset düşüncesi metinlerinde hadise yapılan atıflar dikkate alınarak mezkûr hadisin önemi ortaya konulacaktır. Öte yandan hadise müracaat edilen eserlerdeki siyasi bakış açılarıyla hadisin münasebeti kurulmaya çalışılarak mezkûr rivayete dair değerlendirmeler de dikkate alınacaktır. Neticede zıllullâh hadisinin İslam siyaset düşüncesindeki yeri ortaya konulacak ve hadisle ilgili güncel ve işârî yorumlar tartışmaya açılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam, Siyaset, Hadis, Tasavvuf, Zıllullâh

The Hadith of Zillullâh And Its Symbolic Interpretations in Terms of Islamic Political Thought

Öz

The hadith that states the sultan is the shadow of Allah, “zıllullāh” on earth has been known as the zıllullāh in hadith sources. It is frequently referred to in Islamic political thought. In this study, the sources of the hadith will be identified. The hadith will be analyzed and evaluated by trying to reveal all the narrations and takhrīj of the hadith zıllullāh. The interpretations of the hadith zıllullāh, which was narrated from many companions, in the classical period hadith commentary literature will also be mentioned. In addition, the references to the hadith in the texts of Islamic political thought will be taken into consideration and the importance of this hadith will be revealed. On the other hand, the relationship between the hadith and the politicial perspectives in the works that refer to the hadith will be established and the evaluations of the aforementioned narration will also be taken into consideration. As a result, the place of the hadith zıllullāh in Islamic political thought will be revealed, current and esoteric interpretations of the hadith will be opened to discussion.

Anahtar Kelimeler

Islam, Politics, Hadith, Sufism, the shadow of Allah

Kaynakça

• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-Hafâ ve müzîlü’l-İlbâs: ammâ iştehere mine'l-ehâdîs alâ elsineti’n-nâs. thk. Yusuf b. Mahmud el-Hâc Ahmed. Dımaşk: Mektebetü’l-ilmi’l-hadîs, 2001.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned. thk. Şuayb el-Arnaut, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
• el-Albani, Ebu Abdurrahman Muhammed Nasıruddin. Silsiletü’l-ehadisi ed-daife. Riyad: Daru’l-maarif, 1992.
• Ardoğan, Recep. “Teorik Temeller ve Tarihsel Gerilimler Arasında İslam Kültüründe Siyasal Muhalefet”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8/2 (2004), 171-189.
• Ayaz, Fatih Yahya, “Abbasiler’den Mısır’da Kurulan Hanedanlara Vezirlik Müessesesi”, İslam Araştırmaları Dergisi, 28 (2012). 117-150.
• Aydın, Hüseyin, “Tanzimat’dan Cumhuriyet’e Tanrı Tasavvurunda Yaşanan Değişmeler ve Deist İman”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8/8 (1999). 1-28.
• Bardakoğlu, Ali. “Teorik Açıdan İslam ve Demokrasi: Yasama”, (Ankara: TDV Yayınları, 1999) içinde İslam ve Demokrasi, Kutlu Doğum Sempozyumu. 361-370.
• Berki, Ali Himmet. 250 Hadis Terceme ve İzahı, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1987.
• el-Beyhakî, Ebu Bekir Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali b. Musa el-Hüsrevcirdî el -Horasânî. Şuabu’l-iman. thk. Abdulalî Abdulhamid Hamid. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• el-Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. Sünenü’l-kübra. thk. Saîd b. Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Bezzar, Ebu Bekir Ahmed b. Amr b. Abdülhâlik b. Hallâd b. Ubeydullah el-Atekî. Müsnedü’l-Bezzar. thk. Mahfuzurrahman Zeynullah vd.. Medine: Mektebetü’l-ulûm ve’l-hikem, 2009.
• Bitlisî, İdrîs-i. Risâletu’l-Hilâfe ve Âdâbu’s-Selâtîn. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, F-1228.
• el-Buhari, Muhammed b. İsmail b. İbrahim b. el-Muğire. et-Tarihu’l-kebir. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, t.y..
• Bilgin, Azmi, Dede Korkut Kitabı’nda Tanrı Tasavvuru, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 10/20 (2018), 119-130.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Kitâbu’n-Netîce. haz. Ali Namlı, İmdat Yavaş, İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Tamâmü’l-Feyz fî Bâbi’r-Ricâl: Atpazarî Kutup Osman Efendi Menâkıbı. çev. Ramazan Muslu-Ali Namlı, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2020.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Tuhfe-i Atâiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 2734, 1a-72a.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Tuhfe-i Hasekiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, H. Hüsnü Paşa, 809, 1-567.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Tuhfe-i Recebiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi,1374, 1a-98a.
• Celâleddin-i Rûmî, Mevlânâ. Mesnevî-i Ma‘nevî. çev. Derya Örs-Hicabi Kırlangıç, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Çağrıcı, Mustafa, “Kınalızâde’de Siyaset Ahlâkı”. Uluslararası Kınalızâde Ailesi Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Isparta: SDÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2014. 57-71.
• Dalkıran, Sayın. “İran Safevî Devleti’nin Kuruluşuna Şiî İnançların Etkisi ve Osmanlı’nın İran’a Bakışı”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18 (2002). 55-102.
• Dâye, Necmeddin. Mermûzât-ı Esedî Der Mezmûrât-ı Dâvûdî. thk. Hermann Landolt, Tahran: Müessese-i Mütalaat-ı İslami Danişgah-ı McGill Şube-i Tahran, 1974.
• Dâye, Necmeddin. Mirsâdü’l-İbâd Tercümesi (İrşâdü’l-Mürîd ile’l-Murâd fî Tercemeti Mirsâdi’l-İbâd). İstanbul: Süleymâniye Kütüphânesi, İbrâhim Efendi, 512.
• Demir, Uğur. “Hilafetin Osmanlıya Devri Meselesi ve Buna Dair Bir Literatür Denemesi”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi. 40 (2019). 87-142.
• ed-Deylemi, Şiruye b. Şehredar b. Şiruye. el-Firdevs bi me’suri’l-hitab. thk. es-Said b. Besyuni Zağlul. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1986.
• Emecen, Feridun, “Osmanlı Hanedanına Alternatif Arayışlar Üzerine Bazı Örnekler ve Mülahazalar”. İslâm Araştırmaları Dergisi. 6 (2001). 63-76.
• Emecen, Feridun “Hilafetin Devri Meselesi Şaban-ı Şifai ve Şehrizade Mehmed Said’in Görüşleri Üzerine Yorumlar”. Osmanlı’nın İzinde Prof. Dr. Mehmet İpşirli Armağanı. 1 (2013), 561-574.
• Esterabadî, Aziz b. Erdeşir. Bezm-u Rezm. çev. Mürsel Öztürk, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. et-Tibrü’l-Mesbuk fî Nasihâtü’l-Mülûk. Beyrût: Müessesetü’l-Câmiiyye, 1987.
• Gazzâlî, Ebû Hamid. Mişkatü'l-Envar. nşr. Ahmed İzzet. Mısır: Matbaatü’s-Sıdk, 1322.
• Görgün, Tahsin, “Modern Devletin Oluşum Süreci: Osmanlı Siyasi Düşüncesi Perspektifinde Bazı Tespitler”. İstanbul, 2018. içinde Afyonkarahisar I. Türk Tarihi Sempozyumu: Türklerde Devlet, Bildiriler, 55-77.
• Güler, Feyza. “Âlemin Hayal Oluşu ve Gölge Oyunu”. İslâm ve Sanat, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015.
• Güler, İlhami. “İslâm’da Otorite ve Kişi Kültünün Oluşmasının Psikoanalitik ve Dinî Saikleri Üzerine”, İslâm Düşünce ve Geleneğinde Kutsiyet, Velâyet, Kerâmet. İstanbul: Kuramer, 2017. 299-310.
• Hakîm Tirmizî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Hasen. Nevadirü'l-usul fî ma'rifeti ehâdîsi'r-Resul. thk. Mustafa Abdülkadir Ata. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1992.
• el-Hakim, Suad. İbnü’l Arabi Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2005.
• Hatîb el-Bağdadi, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit. Târîhu Bağdad. thk. Beşşar Avvad Maruf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslami, 2002.
• İbn Ebî Asım, Ahmed b. Amr b. ed-Dahhâk b. Mahled eş-Şeybânî. Kitabu’s-sünne, thk. Muhammed Nasıruddin el-Albânî, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1400.
• İbn Ebî Hatim er-Razî, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris. el-Cerh ve't-ta’dil. Haydarabad: Dairetü’l-Maarifi’l-Osmaniyye, 1952.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. İbrâhim. el-Kitâbü'l-musannef fi’l-ehâdîs ve'l-asar. Beyrut: Dârü’t-Tac, 1989.
• İbn Hacer el-Askalani, Ebü'l-Fazl Şehabeddin Ahmed. Tehzibü't-Tehzib. Haydarabad: Matbaatu Meclis-i Daireti’l-Maarifi’n-Nizamiyye el-Kâine, 1325.
• İbn Hacer el-Askalani, Ebü'l-Fazl Şehabeddin Ahmed. Takribü’t-tehzib. thk. Halil Me’mûn Şıyha. Beyrut: Dâru’l-marife, 1997.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed et-Temîmî. es-Sikât. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1973.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. el-Bulga fi’l-Hikme: (Felsefede Yeterlilik). nşr Nihat Keklik, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1969.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye, haz. Ahmed Şemseddin, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1999.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli, İstanbul: Litera Yayınları, 2012.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. et-Tedbîrâtü’l-İlâhiyye fî Islâhi’l-Memleketi’l-İnsâniyye. thk. Hasan Asi, Beyrût: Müessesetu Buhsun, 1993.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Fusûsü’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. haz. Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın, şrh. Ahmed Avni Konuk, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. Tedbîrat-ı İlâhiyye Tercüme ve Şerhi, ter. ve şerh. Ahmed Avni Konuk, haz. Mustafa Tahralı, İstanbul: İz Yayınları, 1992.
• İbnü'l-Arabî, Muhyiddîn. Fusûsü’l-Hikem ve’t-Ta'likatu aleyh. haz. Ebü'l-A’la Afifi, Beyrut: Dârü’l-Kütübi'l-Arabiyye, 1980.
• İnan, Ahmet, “2/Bakara 258. Ayetinin “Kralların Tanrısal Hakkı” Teorisi Çerçevesinde Bir Yorumu”. Dinî Araştırmalar. 6/8 (2004). 103-118.
• el-İsfahani, Ebu Nuaym, Ahmed b. Abdullah b. Ahmed b. İshak b. Musa b. Mihran. Faziletü’l-adilin mine’l-vülat. thk. Hasan Mahmud Selman. Riyad: Daru’l-vatan, 1997.
• İzutsu, Toshihiko. İbn Arabî’nin Fusûs’undaki Anahtar-Kavramlar. çev. Ahmed Yüksel Özemre. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1998.
• Kalaycı, Erkan. “Oğuz Kağan Destanında Türklerin Lider Anlayışı Üzerine Bazı Tespitler”. RumeliDE Uluslararası Hakemli Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 14 (2019) 198-214.
• Kara, İsmail. “Halife, Sultan, İmparator II. Abdülhamid Devrinde Din ve Siyaset Meselelerine Dair Birkaç Not”, Ötekilerin Peşinde: Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan, İstanbul: Timaş Yayınları, 2015. 463-486.
• Kınalızâde Ali Çelebi. (Günümüz Türkçesiyle). Ahlâk-ı Alâî. sad. Murat Demirkol. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Konevî, Sadreddin. Fususü’l-Hikem’in Sırları (el-Fükûk fi Esrârı Müstenidâti Hikemi’l-Füsûs). çev. Ekrem Demirli, İstanbul: İz Yayıncılık, 2002.
• Konevî, Sadreddin. İ‘cazü'l-Beyân fi Te'vili Ümmi'l-Kur'an Fâtiha Suresi Tefsiri. çev. Ekrem Demirli, İstanbul: İz Yayınları, 2002.
• Kramers, J. H. “Sultan”, İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1979. 11/25-26.
• Köktaş, Yavuz. “Hadislerde Geçen “Sultan” Kelimesine Dair”, Usûl: İslâm Araştırmaları, 9 (2008), 229-242.
• el-Münâvi, Abdurrauf. et-Teysîr bi şerhi el-Camii’s-sağir. Riyad: Mektebetü’l-İmam eş-Şafii, 1988.
• en-Nevevî, Ebu Zekeriya Muhyiddin Yahya b. Şeref. el-Minhâc şerhu Sahihi Müslim b. Haccac. Beyrut: Daru ihyai’t-turasi’l-Arabi, 1392.
• Öztürk, Özkan. Siyaset ve Tasavvuf: Osmanlı Siyasi Düşüncesinde Tasavvufun Tezahürleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.
• Platon, Devlet. çev. Sabahattin Eyüboğlu-M. Ali Cimcoz. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2010.
• İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni' ez-Zühri. et-Tabakatü'l-kübra. thk. Muhammed Abdülkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
• Sarı Abdullah Efendi, Tedbîrü’n-Neş’eteyn ve Islâhi’n-Nüshateyn (İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1543), 1a-94a.
• Şeyhoğlu, Mustafa. Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ: İnceleme, Metin, İndeks. haz. Kemal Yavuz. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, 1991.
• Utbî, Ebu Nasr Muhammed b. Abdilcebbar. Tarihü’l-Utbî. thk. Ahmed Adnan Salih el-Hamdani. Beyrut: Darü’l-Muktebes, 2015.
• ez-Zebidî, Zeynü’d-din Ahmed b. Ahmed b. Abdi’l-latif, Sahih-i Buhari muhtasarı Tecrid-i sarih tercemesi. çev. Ahmed Naim. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1985.
• ez-Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaut vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• İbn Zencûye, Ebu Ahmed Humeyd b. Mahled b. Kuteybe b. Abdullah el-Horasânî. Kitabu’l Emval. thk. Şakir Zîb Feyyaz. Riyad: Merkezü Melik Faysal, 1986.